باسى جوق باتىرلار. سەيىت كەنجەاحمەت ۇلى

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - بۇرىنعى ارقالى اقىنداردىڭ «ساقالىنا سارى شىبىن ۇيمەلەپ، باتىرلاردىڭ باسى قايدا قالماعان» دەگەندەي كورەگەندىك سوزدەرى دە وسىندايدان شىققان عوي.

مۇندايدا ەلى مەن جۇرتىنىڭ قامىن ويلاعان ازاتتىق ارىستاندارى ارىدەن العاندا كەنەسارى، بەرىدەن العاندا كەيكى ەسكە ەرىكسىز تۇسەدى. مەن بۇل ەكى ەردى تەككە ايتىپ وتىرعانىم جوق. ويتكەنى اتالعان قوس باتىردىڭ جانە ولارعا ۇقساس ەڭىرەگەن ەرلەردىڭ ءىس- قيمىلدارى دا، العا قويعان ماقساتتارى دا، قاسىرەتتى، قايعىلى تاعدىرلارى دا، ەڭ اقىرى ولىمدەرى دە ءبىر- بىرىنە وتە ۇقساس، تاڭدانارلىق ءارى تاڭعاجايىپ ۇقساستىق!

ايتايىن دەگەنىم، قازاق حالقىنىڭ باسى XIX عاسىردا كەنەسارى بولىپ، اياعى XX عاسىردا كەيكى بولىپ، جاستارى ەڭ بولماسا 50 گە دە جەتپەي ومىرلەرى مەزگىلسىز قيىلىپ، باسى ءبىر ەلدە، دەنەلەرى ەكىنشى ءبىر ەلدە، ارالارى مىڭداعان شاقىرىم جەردە ەكى بولەك جاتقاندىعى. ءيا، تالاي زاماندا، تالاي ەلدە تالاي ادامداردىڭ باسى الىنعان شىعار. ءبىراق ناق ءبىزدىڭ قازاق قاھارماندارىنىڭ باستارىنىڭ اللانىڭ دوبى ەمەس، ادامنىڭ دوبى بولىپ دومالاپ جۇرگەنى، ءيا، بۇل ومىردە سيرەك كەزدەسەتىن وقيعا شىعار- اق.

ارىدەگى اڭىزدارعا سوقپاي- اق، بەرىدەگى سوڭعى ەكى عاسىرداعى ازاتتىق جولىنداعى ۇلكەن كۇرەس پەن ەرەن ەرلىكتىڭ باسى دا كەنەسارى حاننان باستالادى، باتىرلاردىڭ باسىنىڭ الىنۋى دا وسى كەنەسارىدان باستالادى. كەنەسارىنىڭ (1802-1847) ءومىرى مەن قاھارماندىق ىستەرىن بۇگىنگى كوزى- قاراقتى ادامدار دا، جاستار دا جاقسى بىلەدى. ول تۋرالى جازىلعان تاريحي دەرەكتەر دە، كوركەم شىعارمالار دا، اڭىز اڭگىمە، جىرلار دا كوپ. ونى قايتالاۋدىڭ قاجەتى جوق. سوندا دا كەمەل ويلى، كەمەڭگەر كەنەسارىمىز - ايبىندى اقيىق حان ابىلايدىڭ نەمەرەسى، قاتارىنان اسىپ تۋعان قاسىم سۇلتاننىڭ بەل بالاسى، اكە جولىن قۋىپ، ورتا ازيادا ات ويقاستاتىپ، جاۋىنا ويران سالعان جاۋجۇرەك سىزدىقتىڭ اكەسى عوي!

XIX عاسىردا وپاسىز ورىس وتارشىلدارىنىڭ ورتاسىنا نايزاعاي وتىنداي جارقىلداپ بارىپ، ون جىل ويقاستاپ ءجۇرىپ ويران سالىپ، سارى سايتانداردى ساستىرىپ، ساباسىنا تۇسىرگەن، قازاق دەگەن تەكتى حالىقتىڭ قاھارلانعاندا قاھارماندىعىن تانىتقان، سارىارقاداي سايىن دالانىڭ دارا تۋعان دارابوز ساردارى، كورەگەن كوسەمى كەنەسارىنىڭ ەسىمى مەن ەرلىگىن ەستىگەندە ورتا ازيا عانا ەمەس، شىعىس، ەۋروپا جۇرتشىلىعى دا، ولاردىڭ اسكەرباسىلارى دا تاڭىرقاي باس شايقاعان عوي. باس دۇشپانى ورىستىڭ ويسىز وتارشىلدارى بارماق تىستەپ، جەرگە قاراعان. كەنەكەمنىڭ جاي وتىنداي جارقىلداعان جاراۋ اتتى جاۋجۇرەك جاۋىنگەرلەرى جاۋ قامالىنىڭ تاس قابىرعاسىن قاقىراتا بۇزىپ، سولداتتارىن قوعاداي جاپىرىپ، ورتتەي جايپاپ، توپان سۋداي قاپتاپ، ۇستىنەن تاپتاپ وتكەن ەدى. امال نە...

امال نە، ءور حالىقتىڭ نامىسىنان وت العان، قايسار حالىقتىڭ ءور رۋحىمەن قايرالعان، شىمىرلاعان شىندىقپەن شىڭدالعان، سايىن دالانىڭ سايىپقىران سارداربەگى، سارى سۇمپايىلاردىڭ ەكپىنىن سۇسىمەن سۋ سەپكەندەي باسقان باتىرباسى، اقىلى مەن ءادىس- ايلاسى تەڭ، ادىلدىكتىڭ اق تۋىن بەرىك ءارى بيىك ۇستاعان، قالىڭ قازاق ورتاسىنان، قاھارلى حاندار ورداسىنان شار بولاتتاي قايناپ شىڭدالىپ شىققان، ەل قامىن ويلاعان ەسىل ەر كەنەكەم قاپىدا قازا تاپتى. ءبىراق ول جاسقانىپ، جاۋىنان ولگەن جوق، ءوز ورتاسىنان شىققان وپاسىزدار وتىنا ءتۇسىپ ءولدى. ارىستان جۇرەكتى اسىل ەرىڭ قاس جاۋلارى الدىندا نامىسىن بەرمەي، باسىن يمەي، تىزەسىن بۇكپەي، ءتىلىن تارتپاي، قاس قاقپاستان قاسارىپ، قارىسىپ ءولدى! ءولىمىنىڭ ءوزى ەرلىكتەن بيىك تۇردى! وكىنىشتىسى سول - كەنەكەڭنىڭ قۇنى وتەۋسىز كەتتى. وقيعادان كەيىن ون جىلداي ۋاقىت وتكەن سوڭ ءبىر ۇلكەن جيىندا «كەنەسارىنى مەن ءولتىردىم!» دەپ ماقتانعان بەلگىلى قىرعىز مانابىن سول ساتتە ات قۇيرىعىنا بايلاتىپ جىبەرگەن قۇنانباي تورەدەن باسقا باتىل قيمىلعا بارعان ءبىر ادام بولعان جوق.

وسىدان بەرى جۇزدەگەن جىلدار وتسە دە باتىردىڭ دەنەسى قايدا قالعانى ءالى بەلگىسىز. ونىڭ التىن باسىن ورىسقا ساتقان قىرعىز ساتقىندارى دا بۇل ومىردەن قارعىسپەن ءوتتى. كەنەسارى سەنىپ بارعان سىپاتاي باتىر دا حاندى جاۋ قولىنا تاستاپ، سىرعىپ كەتتى... كەنەسارىنىڭ كەگىن الام دەپ بىرنەشە رەت قايتا شاپقان ەر اعىبايدىڭ ارەكەتىنەن دە ەشتەڭە شىقپادى. اقىر سوڭىندا حاننىڭ سۇيەگى قىرعىز جەرىندە، التىن باسى رەسەيدە قالدى. بۇرىن سانكت- پەتەربۋرگتىڭ كۋنست- كامەراسىندا تۇرعان سول باس سوڭعى جىلدارى ءىزىم- عايىم جوعالدى. راس، ەلى- جۇرتى ىزدەدى، سۇرادى. ءبىراق كورشىمىزدەن حابار- وشار ءالى جوق. ال ەر ناۋرىزبايدىڭ سۇيەگى قايدا؟ ول دا بەلگىسىز.

تاعدىرى دا، باسى دا وسىنداي تالكەككە تۇسكەن ەرلەرىمىزدىڭ ءبىرى اتاقتى بوكە باتىر (1846-1904). التاي، قىتاي جەرىندە ءومىرىن وتكىزگەن ول قازاق ەلىن جاقسى، جايلى جەرلەرگە ورنالاستىرۋ ءۇشىن باسىن تاۋعا دا، تاسقا دا سوقتى. التاي، تارباعاتاي، بوعدا، تيبەتكە، ءۇندىستان شەكاراسىنا دەيىن باردى. ءسويتىپ، حالىق ءۇشىن قان كەشىپ ءجۇرىپ ولگەن بوكە جىرعالاڭ ۇلىنىڭ باسى التايدا، دەنەسى تيبەتتە قالدى.

كەنەسارى مەن بوكە باتىرلاردىڭ جولىن قۇشقان ەرلەردىڭ سوڭى حاس مەرگەن، داڭعايىر باتىر، دالانىڭ دارا قىرانى، سايىن دالانىڭ سايىنان سايا تاپپاي، الاساپىران زاماندا جول تاپپاي، ارىستانداي ايقاسىپ، جولبارىستاي جۇلقىسىپ، قاسقىرداي قارىسىپ ولگەن كوزسىز ەرلەردىڭ كورنەكتىسى كەيكى كوكەمباي ۇلى (1877-1922) تورعاي دالاسىنداعى تولى وقيعالاردىڭ بەل ورتاسىندا بولعان، 1916 -جىلعى ازاتتىق كوتەرىلىستىڭ باسى- قاسىندا بولىپ، بوستاندىق تۋىن اسپانداتا كوتەرىپ، ءابدىعاپار حان، امانگەلدى باتىردىڭ سوڭىنا ەرگەن، زامانداستارى احمەت، ءمىرجاقىپ، ءالىبي، بايقادام، كاتەن موللا، فايزوللا اقىنداردىڭ كوزىن كورگەن كەيكى، شىن اتى نۇرمۇحامبەتتىڭ جاساعان ەرلىك ءىس- ارەكەتى دە، كورگەن قۇقايى دا، بۇكىل ەلگە تانىلعان جاقسى اتى دا، كەڭەستىك قىزىلكوزدەرگە جاقپاعان جاماناتى دا، نەشە الۋان تاۋقىمەتتى تاعدىرى دا ءبىر باسىنا جەتەرلىك تاريحي تۇلعا. ول ەل بوستاندىعى مەن ازاتتىعى جولىندا بارلىق ارەكەتكە باردى. وتارشىلدىقپەن كۇرەستە پاتشا ۇكىمەتىنە دە قارسى شىقتى. قىرعىن سالعان قىزىلدارعا دا قارسى شاپتى. ءبىر كەزدە وزىمەن بىرگە ەلىن، وتانىن، جەرىن قورعاعان ءابدىعاپار، امانگەلدى باتىرلاردىڭ ءولىمى كەيكىنى بولتىرىگىن الدىرعان بورىدەن بەتەر اشىندىرىپ جىبەردى.

ول كوزسىز باتىرلىعىنا باسىپ، قىزىلدارعا قىرعيداي ءتيدى. دۇشپاندارىنان كەك الۋ جولىندا جاساق قۇرىپ، «باندا» اتاندى، ورىس كوممۋنيستەرىن دە ءولتىردى. ويتكەنى ولار قاندى شايقاستاعى باتىر ەڭبەگىن ەسكەرمەدى، كەرىسىنشە، ونى بۇكىل ەلگە جاۋ اتاندىرىپ، سوڭىنا قۋعىن جىبەردى. 2-3 جىل بويى ارنايى جاساقتالعان قىزىل اسكەرلەر وتريادتارى ۇلىتاۋ شوقىلارى مەن تورعايدىڭ ساي- سالاسىن مەكەندەگەن كەيكىنى الا الماي، ماسقارا بولىپ ورالدى. اقىرى 1922 -جىلى قاپتاعان جاۋ كەيكىنىڭ جاتقان جەرىن تاۋىپ، اتىپ ءولتىردى. ونىڭ ءولىمىن ادام باسىنا بەرمەسىن. قىزىل اسكەر باسشىسى دۋدين باتىردىڭ ءىنىسىن دە وققا بايلادى. ەش جازىعى جوق كەيكىنىڭ ايەلى ەكىقابات اقجاننىڭ تىرىدەي ءىشىن جارىپ، شاراناسىن سۋىرىپ الىپ، ەتىگىنىڭ وكشەسىمەن ەزىپ ولتىرەدى. باتىردىڭ باسىن، اياق- قولىن كەسىپ الىپ، دەنەسىن ءيت- قۇسقا جەم بولسىن دەپ اشىق دالاعا تاستاپ كەتتى. قانىشەرلەر كەيكىنىڭ باسىن تورعاي قالاسىنىڭ ورتالىعىندا باعانا باسىنا 7 كۇن بويى ءىلىپ قويىپ، جۇرتتى شوشىندىردى. باتىردى بىلەتىن حالىق جاعاسىن ۇستاپ، قانىپەزەرلەرگە قارعىس ايتتى. تاعى ءبىر عاجابى دۋدين سياقتى ايۋانداردىڭ بۇل تاعىلىق ىسىنە ۇكىمەت تە، پارتيا، سوۆەت، زاڭ ورىندارى دا ءبىر اۋىز ءسوز ايتقان جوق. ءتىپتى سول ۋاقىتتا قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ باسشىلارىنىڭ ءبىرى، كەيكىنى جاقسى بىلەتىن ءارى جەرلەسى ءالىبي جانگەلديننىڭ ءوزى ءۇنسىز قالدى.

ءسويتىپ، ەسىل ەر اتاۋسىز ءولدى. كەيىن باتىردىڭ باس سۇيەگىن د. بۋكينيچ دەگەن بىرەۋ سانكت- پەتەربۋرگتىڭ انتروپولوگيا جانە ەتنوگرافيا مۇراجايىنا تاپسىرعان. ونى سوڭعى رەت وسىندا ساقتالعان 60 مىڭ باستىڭ ءبىرى، 3383- نومىرمەن تۇرعانىن كورگەن جازۋشى- عالىم تۇرسىن جۇرتباي. كەيكىنىڭ ارتىندا:

اتقا سالدىم تەرلىكتى،

كورسەتتىم جاۋعا ەرلىكتى.

مەن كەتكەن سوڭ، حالقىم- اۋ،

كورەرسىڭ جاۋدان قورلىقتى، - دەگەن ولمەس ءسوز قالدى.

سونىمەن، اتالعان ءۇش باتىردىڭ باسى ءبىر بولەك، دەنەسى ءبىر بولەك جەردە قالدى. تاعدىردىڭ جازۋى سولاي بولدى ما ەكەن؟

قازاق باتىرلارىنىڭ تاعدىرلارىنا قاراپ وتىرساق، بۇدان دا جامان ولىمگە تاپ بولعانىن كورەمىز. سولاردىڭ ءبىرى XIX عاسىر باسىندا موڭعول- قىتاي شەكاراسىندا ەركىن ءومىر ءسۇرىپ جۇرگەن كەرەي ەلىنىڭ باسشىسى، ەل اعاسى جانى كەتسە دە، ءتانى وسى كۇنگە دەيىن ساقتالىپ، كومىلمەي تۇرعان اقىمبەك دەگەن ەر بولاتىن. ونىڭ زامانىندا ۇلتى قالماق، كوپشىلىككە ەسىمى جا- لاما دەگەن اتپەن بەلگىلى بولعان جاۋىز ەدى. بۇل الاياق ورىسقا دا، قىتايعا دا، موڭعولدارعا دا ساتقىندىقپەن قىزمەت ەتكەن ايار ەكەن. 1912 -جىلى موڭعولياعا كەلىپ بەدەل العان ول اقىمبەك باستاعان قازاقتارعا اۋىز سالدى. وعان قارسىلىق كورسەتكەن قازاقتار وڭايلىقپەن بەرىلە قويمايدى. دەگەنمەن موڭعول امىرشىلەرىنە سۇيەنگەن، جۇزدەگەن تۇراقتى اسكەرى، قارۋ- جاراعى بار جا- لاما قازاقتاردى قىرىپ- جويا جەڭىپ، باسشىسى اقىمبەكتى قولعا تۇسىرەدى. وسى جەردە بۇرىن- سوڭدى ادام بالاسى جاساپ كورمەگەن ماسقارا جاۋىزدىقتى جا- لاما اقىلبەككە جاسايدى. ول اقىمبەكتى تىرىدەي سويىپ، ىشىنە ءشوپ تىعىپ كادىمگى تۇلۇپ جاسايدى. تۇلۇپتا اقىمبەكتىڭ بەت- بەينەسى، كوزى، قول- اياعى (ءتىپتى ەركەكتىك مۇشەسىنە دەيىن) تۇگەل بۇزىلماي ساقتالعان دەيدى. مۇنى كورگەن جانە جازعان ادام - ءوزىمىزدىڭ جازۋشى باۋىرىمىز مۇحتار ماعاۋين. تۇلۇپ قازىر پراگا قالاسىندا (چەحيا) ۇلتتىق مۋزەيدە ساقتاۋلى كورىنەدى. (دەرەكتەر قالامگەر بەكەن قايراتتان الىندى.)

رەتى كەلگەندە ايتا كەتەيىك، كەيىن جا- لاما جاۋىز دا قولعا ءتۇسىپ، جازاسىن العان. ونىڭ باسى كەسىلىپ «كەسىك باس» اتانىپ، قۋ باسى سول سانكت- پەتەربۋرگتەگى ەرميتاجعا بەرىلەدى. ونىڭ ءنومىرى 3397 كورىنەدى. (م. ماعاۋين. «قىپشاق ارۋى»، الماتى، «اتامۇرا» باسپاسى 2007 ج. 252 - بەت)

ءيا، ايتىپ- ايتپاي نە كەرەك، ءبىز نە كورمەگەن حالىقپىز. تاريحتا قازاق كورمەگەن قۇقاي جوق. سونىڭ ىشىندە قازاققا قاتتى باتقانى - ورىس وتارشىلدارىنىڭ قيانات- قورلىعى مەن زورلىق- زومبىلىعى. ولار قازاق ەلىنىڭ بەتكە ۇستار باسشىلارى مەن باتىرلارىنا ىستەمەگەن قياناتى جوق شىعار. بايۇزاق داتقانى (XIX) زەڭبىرەكتىڭ اۋزىنا بايلاپ، كۇل- پارشاسىن شىعاردى. بەيبىت جاتقان قازاق ەلىنە جاسالعان جاۋدى باستاپ كەلگەن ورىس وفيتسەرى جەندەت چەرنيايەۆ شوقان ءۋاليحانوۆقا مىلتىعىن كەزەندى. پاتشا اسكەرلەرى جانقوجا باتىردى وقپەن پارشالادى. بەكبولات باتىردى جازالاۋشىلار ەل الدىندا دارعا استى. ءوز ارامىزدان شىققان ساتقىندار ماحامبەتتىڭ باسىن ءوز ۇيىندە كەسىپ الدى. كەنەسارىنىڭ سەنىمدى سەرىكتەرىنىڭ ءبىرى باۋبەك باتىردى تۇتقىندادى. ەلىنە ءتىرى ورالمايتىنىن بىلگەن باتىر كەتىپ بارا جاتىپ ءبىر ساۋساعىن قىلىشپەن شاۋىپ بەرىپ كەتتى. قازىر قيما جەرىندەگى باتىر ماۆزولەيىندە ونىڭ سول جالعىز ساۋساعى عانا جەرلەنگەن. اتاقتى باتىر، ءانشى باتاقتىڭ سارىسىن ايداۋىلدار جالعان قۇجات جاساپ، ماڭدايىنا وق قادادى. ش. ۋاليحانوۆپەن قاتار شىققان عالىم- ەتنوگراف م. س. باباجانوۆتىڭ كەنەتتەن قايتىس بولۋىنا وشتەسكەن كازاكتاردىڭ جاۋىزدىق ارەكەتى ەكەنى بەلگىلى بولدى. 1903 -جىلعى ارال، مۇعالجار ايماعىنداعى كوتەرىلىس باسشىسى مىرزاعۇل شىمان ۇلىن دا تۇرمەدە ءشىرىتتى.

ارعىننىڭ ارۋاقتى ءبيى ءارى باتىرى شەگەن مۇسا ۇلى (شاقشاق جانىبەك باتىر نەمەرەسى، ى. التىنساريننىڭ تۋعان ناعاشىسى) دا وتارشىلدار قاستىعىنان مەزگىلسىز قازا بولدى.

پاتشا وكىمەتىنە قىزمەت ەتىپ «شەن الىپ، شەكپەن كيدى» دەپ كەڭەس وكىمەتى قانشا جامانداسا دا، سول پاتشانىڭ گۋبەرناتورلارى مۇسا شورمانوۆ پەن شىڭعىس ءۋاليحانوۆتى ومىرلەرىنىڭ سوڭعى جىلدارىندا قىرىنا الىپ، قۋعىنعا سالدى.

شەتەلدەردە تۋىپ، سوندا ءجۇرىپ قازاق اتىن، قازاق ابىرويى مەن تەڭدىگىن قورعاي بىلگەن ازاماتتارىمىز دا از ەمەس ەدى. ءارى باتىر، ءارى اقىن، قاجى، «قۇراندى» تۇڭعىش رەت قازاق تىلىنە اۋدارعان احىت ءۇلىمجىنى (1866-1940) اتتى. ءوز اجالىنان كوز جۇمسا دا قازاقتىڭ تۇڭعىش اسكەري قايراتكەرى، گەنەرال عۇبايدوللا جاڭگىروۆ (1840-1909) يالتا قالاسىندا جەرلەنگەنىن كوپ ادام بىلە بەرمەيدى.

وتارشىلدار وزبىرلىعى بۇكىل قازاق دالاسىن وياتتى. 1916 -جىلى ۇلت- ازاتتىق جالىنى بۇرق ەتە ءتۇستى. امانگەلدى، بەكبولات باستاعان كوتەرىلىس پاتشا وكىمەتىنىڭ زارەسىن ۇشىردى. بۇكىل ەلگە جازالاۋشى وتريادتار شىقتى. جەتىسۋلىق بەكبولات باتىردى جۇرت كوزىنشە دارعا استى. قارقارا كوتەرىلىسىنىڭ باسشىلارى ۇزاق پەن جامەڭكەنى جەندەتتەر ۋ بەرىپ ءولتىردى. قارقارا باتىرى جاقىپبەردى مەرگەن 800- دەي سارباز جيناپ، ورىس سولداتتارىن تۇگەل قىرىپ سالىپ، جوعارىدا اتالعان باتىرلاردىڭ كەگىن العان ەدى. جاقىپبەردى سۇلتانبەك ۇلىنىڭ اتاسى ەر تازابەك XIX عاسىردا رەسەي شەنەۋنىكتەرىنە قارسى شىعىپ، پاتشا جەندەتتەرى ونى 1871 -جىلى ايۋاندىقپەن ولتىرگەن بولاتىن. جاقىپبەردى ەر 1929 -جىلى قىزىلدار قىسىمىنان مىڭداعان حالىقتى قۇتقارۋ ءۇشىن قىتاي جەرىنە الىپ وتپەك بولدى. ولاردى گ پ ۋ باسكەسەرلەرى اسپاننان سامولەتپەن قۋىپ جەتكەندە ارۋاق قولداعان جاقىپبەردى ۇشاقتى ۆينتوۆكامەن اتىپ ءتۇسىردى. مەرگەننىڭ اقىن سەرىگى اۋەسحان:

تالقانداپ پۋلەمەتتى بەساتارمەن

جاقىپبەردى شىن جۇرەك جۇتقان اعام.

ايىرلى اسۋىندا اەروپلاندى

قۇلاتىپ جالعىز وقپەن جىققان اعام.

«اتقان وعى ورىستى ىزدەپ ءجۇرىپ تيەدى» دەپ داڭقى شىققان اعام- دەپ جىرعا قوستى. جاقىپبەردى 1932 -جىلى قولعا ءتۇسىپ، 24 دوسىمەن بىرگە اتىپ ءولتىرىلدى.

وتارشىلداردىڭ جوعارىداعىداي تاسجۇرەكتىك ىسىنەن وزبەكتەر دە قالىسقان جوق. تاشكەنت قۇشبەگى كەنەسارىنىڭ اعالارى سارجان مەن ەسەنكەلدىنى، ونىڭ بالاسى قۇدايمەندىنى تۋىس- تۋعاندارىمەن قىرىپ تاستاپ، ولاردىڭ بەتىن جاپپاستان دالاعا تاستاپ، مايىتتەرى بۇزىلىپ كەتكەننەن كەيىن تابىلدى.

باتىرلارىمىز بەن ىزگى جاقسى- جايساڭدارىمىزدىڭ كورگەن ازابى مەن اجالى كەشەگى كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا ءتىپتى باستان اسىپ كەتتى. جوعارىداعى ءبىلىمدى، زيالى، ەل باستاعان قايراتكەرلەردى ايتپاعاندا قانشاما باتىر، باعىلاندار مەزگىلسىز اجال وعىنا ۇشتى. اقىن، ويشىل شاكارىم، كومپوزيتور ءمادي، پىشان بولىس سياقتى ەل جاقسىلارىن سوتسىز، تەرگەۋسىز اتىپ، دەنەلەرىن كوشەگە، دالاعا تاستاپ كەتتى. XX عاسىر باسىندا ماسكەۋدىڭ شىعىس تىلدەرى ينستيتۋتىن جانە پەتروۆسكو- رازۋموۆسكي (قازىرگى تيميريازيەۆ) اكادەمياسىن بىتىرگەن ءبىلىمپاز، عالىم- اگرونوم ساتىلعان ساباتايەۆتى جەلىككەن جەتەسىز اقتار 1921 -جىلى ەش سەبەپسىز دالادا اتىپ كەتتى.

وسى جىلى بەلگىلى اقىن، عۇلاما عۇمار قاراشتى كەڭەس وكىمەتىنىڭ سەنىمدىسى دالادا ۇستاپ الىپ، جاۋىزدىقپەن ءولتىرىپ، سۇيەگىن قىلىشپەن تۋراپ ءبىر جەرگە ءۇيىپ كەتكەن. ەڭ وكىنىشتىسى سول، كىسى ولتىرگىش وسىنداي قانىشەر قاراقشىلار قاي زاماندا دا ءتيىستى جازاسىن العان جوق.. كەرىسىنشە، ع. قاراشتى ولتىرگەن جاۋىز كەڭەس وكىمەتىن ورناتۋشى ەسەبىندە كوپ جىلدار ماراپاتتالىپ كەلدى. نايماننىڭ اتاقتى ءتورت اقىنىنىڭ ءبىرى اتانعان كارىباي تاڭاتار ۇلىن گ پ ۋ جاۋىزدارى ءولتىردى. عۇبايدوللا جاڭگىروۆتىڭ ءىنىسى، سەگىز قىرلى، ءبىر سىرلى الاش اقساقالى اقىن شاڭگەرەي بوكەيەۆتىڭ (1847-1920) مال- مۇلكىن، ءۇيىن تارتىپ الىپ، ءوزىن دالاعا شىعارىپ تاستادى. وتىنشى ءالجانوۆتى (1873-1918) قىزىلدار اتىپ ءولتىردى. ول از بولعانداي، ونىڭ ۇرپاقتارىن دا قىرىپ تاستادى.

ارسىزدىقپەن، زاڭسىز تۇتقىنداۋ كەزىندە قارسىلىق كورسەتكەن ءابىلحايىر دوسوۆ، الماس وماروۆ پەن بايسەيىت ءادىلوۆتى ايۋاندىقپەن ءولتىرىلدى. الاشتىڭ جاس وفيتسەرى قازى نۇرمۇحامبەتوۆتى قىزىلدار تال- تۇستە ەش سەبەپسىز اتىپ تاستادى (1918) . مۇنداي زاڭسىزدىقتار مەن باسسىزدىقتاردى جۇزدەپ ەمەس، مىڭداپ ساناۋعا بولادى.

كەڭەس وكىمەتى قاندى قاقپانىن ءبىلىمدى، زيالى، ەل قامىن ويلاعان قازاق ازاماتتارىنا ەرتە باستان قۇرىپ قويعان بولاتىن. جالىندى ءارى جاس قازاق قايراتكەرى س. ءسادۋاقاسوۆ ماسكەۋدە جۇمباق جاعدايدا قازا بولدى (1933). تۇڭعىش قازاق گەولوگى و. تۇرماعامبەتوۆ (1882-1928) شەتەلدەن ادەيى الدىرتىپ ءولتىرىلدى. جوعارى ءبىلىمدى قازاق زاڭگەرى رايىمجان مارسەكوۆ (1878-1927) بىلەتىندەردىڭ ايتۋىنشا، تىرىدەي كومىلگەن. رەسەي I جانە II مەملەكەتتىك دۋماسىنىڭ دەپۋتاتى شايمەردەن قوسشىعۇلوۆ كەڭەسكە قارسى ادام رەتىندە تۇرمەدە، قۋعىن- سۇرگىندە ءجۇرىپ 1931 -جىلى رەسەي جەرىندە اۋىر جاعدايدا، جوقشىلىقتا، اشتىقتان، اۋرۋدان باقيلىق بولدى. كوممۋنيستەردىڭ قۋعىنىنان باس ساۋعالاعان مۇستافا شوقاي 1941 -جىلى بەرليندە كۇماندى جاعدايدا كەنەتتەن قايتىس بولدى.

اسا قاسىرەتتى قيامەت- قايىمدى كورگەن الاش قايراتكەرلەرى بولدى. الاش كوسەمى ءاليحان بوكەيحانوۆ ماسكەۋدە اتىلدى. توقىراۋىن وزەنى بويىنداعى بوكەي اۋلەتىنىڭ قورىمىنداعى ءاليحان قابىرىندە ونىڭ باس كيىمى عانا بار. مۇردەسى ماسكەۋدە بەلگىسىز قالعان. الەكەڭنىڭ سەنىمدى سەرىكتەرى، قازاق حالقىنىڭ وقىمىستى مارقاسقالارى مەن جاقسى- جايساڭدارى احمەت، حالەل، جانشا، مۇحامەتجان، ماعجان، ساكەن، ءىلياس، بەيىمبەت، سۇلتانبەك جانە باسقا الاش ارىستارىنىڭ سۇيەكتەرى قايدا قالعانىن ەشكىم بىلمەيدى. ولاردىڭ قاسيەتتى ەسىمدەرى ەل ەسىندە ۇمىتىلماستاي بولىپ ماڭگى قالعانىمەن، ۇستىندە ۇيىلگەن توپىراعى، باسىندا بەلگىلەرى جوق. دوڭىزشا ويلاپ، ايۋشا قيمىلدايتىن سول كەزدەگى كەڭەس باسشىلارى ويىنا كەلگەنىن بارىنشا ىستەپ باقتى. جاۋىزدىقتىڭ نەبىر تۇرلەرىن ويلاپ تاۋىپ، ونى جۇزەگە اسىردى.

مۇنىڭ ءبارى از بولعانداي، ءتىرىسى عانا ەمەس، حالىق قۇرمەت تۇتقان ءولى ارۋاقتارىمىزعا دەيىن قورلادى. بەلگىلى عالىم، ءدىن عۇلاماسى ءماشھۇر ءجۇسىپتىڭ ءۇي- تامىن، تۇركىستانداعى باتىرلار قورىمىن تالقاندادى. مەشىت، مەدرەسەلەردى بۇزدى، ورتەدى، جويدى. ساۋ قالعاندارىنا مال قامادى، بىلگەندەرىن ىستەدى. بۇلارعا ءوزىمىزدىڭ ويسىزدار مەن وپاسىزدار دا قوسىلدى. وتە اۋىر بولسا دا ايتۋعا تۋرا كەلەدى. بۇلار باستان وتكەن شىندىق ءارى سۇمدىق وقيعالار ەكەنى انىق. قورعانسىز ەلىمىز وسىنىڭ بارىنە ءتوزدى.1937 -جىلدىڭ ناۋبەتىندە 100 مىڭنان استام ادام « حالىق جاۋى» اتانىپ، ولاردىڭ 70 پايىزدان استامى كەلمەسكە كەتتى. ولاردىڭ ىشىندە ۇ. ق ۇلىمبەتوۆ، س. اسفەندياروۆ، ا. تۇرلىبايەۆ، ت. جۇرگەنوۆ، ت. رىسقۇلوۆ، ع. ءبىرىمجانوۆ، ءى. قابىلوۆ، ج. شانين، ح. عابباسوۆ، ج. ايماۋىتوۆ ت. ب. كوپتەگەن مەملەكەت، قوعام قايراتكەرلەرى، عالىمدار، اقىندار، جازۋشىلار، بيلەر مەن قايىرىمدى بايلار دا بار ەدى.

وتكەن عاسىردىڭ باسىندا قازاق دالاسى قانعا بوكتى. ولاردى ءتىزىپ ايتىپ تاۋىسۋ مۇمكىن ەمەس سياقتى. مەنىڭ تۋعان ەلىم ءبىر عانا تورعاي ايماعىنىڭ كورگەن قۇقايدى، قايعى- قاسىرەتى، زۇلماتى، قىرعىنىن ايتىپ جەتكىزۋ قيىننىڭ قيىنى. 1916 -جىلعى ۇلت- ازاتتىق كوتەرىلىستە پاتشانىڭ جازالاۋشى وتريادى كوتەرىلىسشى ساربازداردى عانا ەمەس، بەيبىت حالىقتى دا قانعا بوكتىردى. 1917 -جىلى جيليايەۆ دەيتىننىڭ باسكەسەرلەرى ەلدى تۇرە شاۋىپ، قىرىپ كەتتى. ازامات سوعىسى جىلدارىندا بۇل جەردى بىرەسە اق، بىرەسە قىزىل، بىرەسە الاش الىپ، بۇكىل ەل قايدا بارارىن، كىمگە سەنەرىن بىلمەي، سەرگەلدەڭگە ءتۇستى. ەڭ اۋىرى حالىق باتىرى امانگەلدى 1919 -جىلى قازا تاپتى. ونىڭ 17 سەرىگى قىلىشپەن تۋرالدى. (قىلىشپەن تۋراپ ءولتىرۋ سول كەزدەگى ادام ولتىرگىشتەردىڭ ءداستۇرلى ءادىسى بولسا كەرەك).

امانگەلدىنى ولتىرۋگە قاتىسى بار دەگەن بەلگىسىز، دالەلسىز سىلتاۋمەن كەڭەس اسكەرلەرى كوتەرىلىس باسشىسى ءابدىعاپار حاندى تۇتقىنعا العان بەتتە ونى امانگەلدىنىڭ اعاسى بەكتەپبەرگەن تۋ سىرتىنان اتىپ ءولتىردى. الاشقا دا، كەڭەسكە دە «جاۋ» اتانىپ، دالادا جۇرگەن كەكتى كەيكى بەكتەپبەرگەندى اتىپ كەتتى. جوعارىدا ايتىلعانداي، 1922 -جىلى كەيكى مەرگەن دە قىلمىسكەرلەر قولىنان وتە اۋىر ازاپپەن قازا تاپتى. بەلگىلى مۇعالىم، ۇستاز نۇرعالي قۇلجانوۆتى جاۋىزدار سەمەيدە اتىپ ءولتىردى (1919 ج). اتاعى بۇكىل ورتا جۇزگە ءمالىم قاجى، اقىن، بار مالىن حالىق يگىلىگىنە جۇمساعان بولىس ءابدىراحمان يمانقۇل ۇلى وقىعان اقىن بالاسى مۇحتارمەن بىرگە تۇرمەدە كوز جۇمدى (1931). ايگىلى تورعايلىق اقىندار كۇدەرى جولدىباي ۇلى مەن ءابىقاي نۇرتازا ۇلى اشتان ءولدى (1931).

الايدا تورعاي ەلى باسىنداعى قىرعىن مۇنىمەن اياقتالعان جوق. ۇلت- ازاتتىق كوتەرىلىسىندە (1916)، ازامات سوعىسىنداعى، بىرنەشە وكىمەتتىڭ (قىزىل، اق، ت. ب. ) كەزەك قۇلاۋى مەن ورناۋى، 1921-22، 1931-33- جىلدارداعى اشتىق پەن جۇت، 1928 -جىلعى كامپەسكە، 1937 -جىلعى قۋعىن- سۇرگىندە تەك تورعاي عانا ەمەس، بۇكىل قازاق ەلىنىڭ بەتكە ۇستاپ ءپىر تۇتقان ۇلى تۇلعالارى ا. بايتۇرسىن ۇلى، م. دۋلاتوۆ، س. قادىربايەۆ، ك. توقتابايەۆ، ب. قارالدين، م. ەسبولوۆ، ا. يۋسۋپوۆ ت. ب. «حالىق جاۋى» اتانىپ، ومىرلەرى قايعىلى اياقتالدى. جۇرت سەنگەن بيلەر مەن بايلار، ءدىن باسىلارى جەر اۋدارىلدى. ەل اۋا كوشتى. ءسويتىپ، تورعاي ەلى تورعايداي توزدى. XX عاسىر باسىندا سانى 45 مىڭعا جەتكەن تورعاي (قازىرگى جانگەلدين) اۋدانىنىڭ حالقى 1939 -جىلى سانى 13,9-عا دەيىن تومەندەدى. ال 1930-32-جىلدارداعى اشتىق اپاتىندا دالادا قۋراپ جاتقان قازاقتاردىڭ سۇيەگىن ساناپ شىعۋ مۇمكىن ەمەس- تىن.

ايتا بەرسەك، مۇنداي وكىنىشتى ءومىر، تالايسىز- تالانسىز تاعدىرلار سانىنا جەتە المايدى ەكەنبىز. ءبارى دە ءبىزدىڭ قازاق حالقىنىڭ باسىنان وتكەنىنە قالاي قينالماسسىڭ، قابىرعاڭ قالاي قايىسپاس. قازاق قاعيداسىندا «اق ءولىم» دەگەن بار. ءار ادامنىڭ وتانىندا، وتباسىندا جاتىپ ومىردەن ءوتۋىن وسىلاي ايتادى. وسى «اق ءولىم» ءبىزدىڭ ارداقتى ارداگەر ارىستارىمىزدىڭ كوپشىلىگىنە بۇيىرمادى. ولار يمانى ايتىلماي، بەتى جابىلماي، كەبىنسىز، جانازاسىز، جوقتاۋسىز، قابىرسىز، قىرقى، ءجۇزى، جىلى دا وتكىزىلمەي- اق ومىردەن ءوتتى... ءبىراق ولار - ناعىز يماندى، نۇرى پەيىشتە شالقيتىن شەيىتتەر!

سەيىت كەنجەاحمەت ۇلى

2009 - جىل

«نامىس» جۇرنالى