اقيقاتتى نەگە ايىرا الماي ءجۇرمىز؟
راس قوي، ءاليحاننىڭ، شاكارىمنىڭ، جاياۋ مۇسانىڭ فوتو سۋرەتتەرى تابىلدى دەگەندى ەستىگەندە قاتتى قۋاندىق. ارتىنشا قۇنانبايدىڭ، ابايدىڭ، بالۋان شولاقتىڭ، ءتىپتى قابانباي باتىردىڭ دا سۋرەتتەرى تابىلىپتى دەگەن اقپاراتتار قاپتاپ كەتتى. وكىنىشتىسى، سول فوتو سۋرەتتەردىڭ ءبىرازى جالعان بولىپ شىقتى.
الدىمەن قۇنانبايدىڭ فوتوسۋرەتىنەن باستايىقشى. باسپا سوزدە، كىتاپتاردا «قۇنانباي مەن نۇرعانىم» دەپ جاريالانىپ جۇرگەن ءبىر سۋرەت بار. بۇل سۋرەتتى 30-جىلدارى لەنينگرادتا وقىپ جۇرگەن كەزىندە الكەي مارعۇلان تاپقان ەكەن. 1868-جىلى ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورىنىڭ جيىنىندا تۇسىرىلگەن سۋرەت كورىنەدى. بەلگىلى عالىم تۇرسىن جۇرتبايدىڭ «قۇنانباي» كىتابىنىڭ 14-بەتىندەگى «قاراكوكتىڭ ءجابىر سۇلتانى» دەگەن تاقىرىپتا قۇنانباي دەپ وسى سۋرەتتى جاريالاعان. تۇرسىن اعامىزدىڭ ءوزى دە: «ەگەر الكەي مارعۇلان ۇسىنعان بولسا، قۇرمەتپەن قاراۋ كەرەك، مەن ول كىسىنىڭ سوزدەرىن جوققا شىعارعىم كەلمەيدى» دەپ ءجۇر.
الايدا سوڭعى كەزدەرى سۋرەتتەگى قىمىز ءىشىپ وتىرعان كىشكەنتاي اقساقالدى قۇنانباي ەمەس دەپ جاتقاندار جەتەرلىك. جارتى عاسىر بويى اباي مۇراجايىنىڭ ديرەكتورى بولعان جازۋشى توكەن يبراگيم: «الكەي مارعۇلاننىڭ قۇنانبايدىڭ سۋرەتى دەپ ۇسىنعان ەكى سۋرەتى بولعان. ءبىرىنشىسىن مۇحتار اۋەزوۆ جوققا شىعارعان. ەكىنشىسى - پاتشانىڭ نەمەرەسى شىعارعان كىتاپتا جاريالانعان نۇرعانىممەن وتىرعان سۋرەتى. ول سۋرەت تە قاتە، قۇنانباي ەمەس» دەيدى. ايتپاقشى، الكەي اتامىز كەزىندە ابايدىڭ دا جاس كەزدەگى سۋرەتىن تاپتىم دەگەن بولاتىن. ءتىپتى 1970-جىلى «لەنينشىل جاس» گازەتىنە «ابايدىڭ ومبىدا تۇسكەن سۋرەتى» دەپ باستىرىپتى. سۋرەتتى 1868-جىلى كەسسلەر دەگەن نەمىس فوتوگرافى تۇسىرگەنىن ايتقان.
ەستىگەنىم بولماسا، بۇل سۋرەتتى كورمەگەن ەدىم. وتكەندە ءادىباي تابىلدى اقساقالدىڭ «ءبىلىم» باسپاسىنان شىققان بالالارعا ارنالعان ءبىر كىتابىن وقىپ وتىرىپ سىرتقى مۇقاباسىنان وردەن تاققان ورتا جاستاعى ادامنىڭ سۋرەتىن كوزىم شالدى. سۋرەت استىندا «24 جاستاعى اباي» دەپ جازىلىپتى. الكەي اتامىزدىڭ تاپقان سۋرەتى وسى ەكەن. اتالعان كىتاپتى جارىققا شىعارعان «ءبىلىم» باسپاسىنىڭ ديرەكتورى جارىلقاسىن نۇسقاباي ۇلى بىلتىر «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنە سۇحبات بەرىپ، سۋرەتتەگى ادامنىڭ اباي ەكەنىن سۇيىنشىلەي حابارلادى. ءبىراق...
الكەي اتامىزدىڭ كەلتىرگەن دەرەگىن جالعان دەۋدەن اۋلاقپىز، ارينە. فوتوسۋرەتتەگى ادام ءبىر قاراعاندا ابايعا كەلىڭكىرەيدى. ءبىراق كەۋدەسىنە تاققان وردەنى ويلاندىرادى ەكەن. ۇستىنە كيگەن كيىمى دە كەيىنگى زاماننىڭ سانىنە ۇقسايدى. سوعان قاراپ، 30-40-جىلداردى اۋىل شارۋاشىلىعىنا ەڭبەگى سىڭگەن ادام با دەپ قالاسىڭ. بۇل سۋرەت ابايدىڭ ناق ءوزى بولسا سەمەيدەگى ابايدىڭ مۇراجايىندا نەگە ساقتالماعان؟ وسى سۇراقتى مۇراجاي ديرەكتورى جاندوس اۋباكىرگە قويدىق.
«راس، 1970-جىلى الكەي مارعۇلان «جاس ابايدىڭ فوتوبەينەسى» اتتى ماقالاسىندا وسى فوتونى جاريالايدى. ءبىراق سول كەزدە بۇل سۋرەتتىڭ ابايدىكى ەمەس ەكەنىن دالەلدەيتىن ماقالالار مەن حاتتار جازىلادى. اباي مۇراجايىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى مۇزدىباي بەيسەنبايەۆ الكەي اعامىزعا حات جازىپ، وعان بۇكىل مۇراجاي قىزمەتكەرلەرى قول قويىپ جىبەرگەن. امانتاي ساتايەۆتىڭ ماقالاسى مەن مۇزتىباي بەيسەنبايەۆتىڭ حاتىنا الكەي مارعۇلان ەش جەردە قارسىلىق بىلدىرمەگەن. سوعان قاراعاندا ونداعى پىكىرلەرمەن كەلىسكەن بولۋى كەرەك. ابايدىڭ وسى ۋاقىتقا دەيىن ساقتالعان ەكى فوتوسۋرەتى بار. ەكەۋى دە اباي مۇراجايىندا ساقتاۋلى. ءسىز ايتىپ وتىرعان سۋرەتتەگى ادام اباي ەمەس» دەپ قىسقا قايىردى مۇراجاي باسشىسى.
جاندوس اۋباكىر وسىلاي دەسە، سەنۋگە بولادى. ويتكەنى جاندوس اعامىز - شاكارىمنىڭ، جاياۋ مۇسانىڭ فوتوسۋرەتتەرىن تاپقان ادام. تاپقاندا دا جاي عانا تاپتىم دەپ ايقايلامادى، مۇراعاتتارعا بارىپ ناقتى فاكتلەرمەن دالەلدەدى. مىسالى، جاياۋ مۇسانىڭ سۋرەتى جايلى: «بۇل سۋرەت ماسكەۋدەگى رەسەي عىلىم اكادەمياسىنىڭ ن. ميكلۋحو-ماكلاي اتىنداعى ەتنولوگيا جانە انتروپولوگيا ينستيتۋتىنىڭ مۇراعاتىندا ساقتالىپتى. 1927-جىلى قازاقستان جەرىنە ۇيىمداستىرىلعان ەكسپەديتسيا جازبالارىن قاراۋ بارىسىندا ەتنوگراف فەدور فيەلسترۋپتىڭ جەكە مۇراعاتىنان تابىلدى. سۋرەتتە «سەمەي گۋبەرنياسى، باياناۋىلداعى اشىسۋ، قازاقتار، ارعىن-ايدابول، 1927-جىل، فيەلسترۋپ» دەگەن جازۋ بار. سۋرەتتەگى ادامنىڭ جاياۋ مۇسا ەكەندىگى كۇمانسىز. بىرىنشىدەن، ءوزىنىڭ كۇندەلىگىندە جازعان، ەكىنشىدەن، سۋرەتتىڭ ارتىندا ءوزىنىڭ قولتاڭباسىن قالدىرعان. وندا جاياۋ مۇسا دەلىنگەن» دەپ جاۋاپ بەردى.
ەل اراسىندا شاكارىم قاجىنىڭ بۇركىت ۇستاپ تۇسكەن فوتو سۋرەتى دە ءبىراز داۋعا ۇلاسقان. جاندوس اۋباكىر رەسەيگە بارىپ وسى سۋرەتتىڭ قولدان جاسالماعانىن، ءتۇپ نۇسقاسى ساقتالعانىن دالەلدەدى. سۋرەتتىڭ ءتۇپ نۇسقاسىن رەسەي فەدەراتسياسى مادەنيەت جانە ونەر كوميتەتىنە قاراستى ماسكەۋ ەتنولوگيا جانە انتروپولوگيا ينستيتۋتىنىڭ مۇراعاتىنان تاپتى. وندا «1927-جىل، شاكارىم» دەپ جازىلىپتى. بۇل فوتونى دا تۇسىرگەن فيەل-سترۋپ ەكەن. ول ازداي، ماسكەۋ مۇراعاتتارىنان شاكارىمنىڭ الگى فوتوسىنان باسقا دا سۋرەتتەر تابىلدى. وسىلايشا، جاندوس اۋباكىر كىتاپتاردا، گازەت-جۋرنالداردا جاريالانىپ جۇرگەن «بۇركىت ۇستاعان اڭشى» دەگەن سۋرەتتىڭ شاكارىم ەكەنىن دالەلدەدى.
تابىلدى دەپ سۇيىنشىلەگەن تاعى ءبىر سۋرەت بالۋان شولاقتىڭ بۇقا كوتەرگەن فوتوسى بولاتىن. وندا «كازاحسكي بورەتس بالۋان شولاك ۋدەرجيۆاەت بىكا ۆەسوم 816 ك گ» دەگەن جازۋ بار. سۋرەت اسىرەسە، الەۋمەتتىك جەلىلەردە تەز تارادى، ءتىپتى قازاق كۇرەسى جايلى وتكەن ۇلكەن كونفەرەنتسيا كەزىندە الگى سۋرەت توردە ءىلىنىپ تۇردى.
ادەبيەت تانۋشى جۇمات انەس ۇلى اعامىز ءبىر ماقالاسىندا: «بالۋان شولاقتىڭ اعايىندارى ءوز ەستەلىكتەرىندە ونىڭ سۋرەتى بولماعانىن ايتادى. سولاي بولا تۇرا مەن «بالۋان شولاق جەتىسۋدا جۇرگەندە فوتو سۋرەتكە تۇسكەن» دەگەن پىكىردەمىن. وسى كۇندەرى باسپا ءسوز بەتتەرىندە بەرىلىپ جۇرگەن بالۋان شولاقتىڭ گرافيكالىق پورترەتى سونىڭ نەگىزىندە سالىنعان ءتارىزدى» دەپ جازعان بولاتىن.
سوعان قاراپ، سۋرەتتەگى ادامدى بالۋان شولاق شىعار دەپ كەلدىك. سويتسەك سۋرەتتەگى ادام بالۋان شولاق ەمەس، موڭعول جىگىتى بولىپ شىقتى. موڭعولدىڭ ءبىر قويشىسى ولگەن سيىردىڭ تۇلىبىن قينالماي كوتەرىپ تۇر ەكەن. ماسقارا بولعاندا، الدەبىر فيلمگە ارناپ تۇسىرىلگەن سول سۋرەتتى ءبىز بالۋان بابامىز دەپ شۋلادىق.
وتكەندە «قىتاي دەرەكتەرىنەن قابانباي باتىردىڭ فوتو سۋرەتى تابىلدى» دەگەن دە اقپارات تارادى. ءتىپتى ەلگە بەلگىلى ازاماتتار قۋانا سۇيىنشىلەپ تە جىبەردى. ونى ايتامىز-اۋ، سول سۋرەتتى قىزىلوردا وبلىسى جاڭاقورعان اۋدانىنداعى قىلىشتى اتا مەن تولەگەتاي بابا مۇراجايىنىڭ تورىنە ءىلىپ قويىپتى. الايدا كەيىن جالعان اقپارات ەكەنى دالەلدەندى.
انىعىندا بۇل موڭعولدىڭ گانبات بادامحاند دەگەن سۋرەتشىسىنىڭ وسىدان ءبىراز جىل بۇرىن سالعان «موڭعول ءباھادۇرى» دەگەن سۋرەتى ەكەن. سول سۋرەتتى الدەكىمدەر كونە تۇرگە اۋىستىرىپ، استىنا قابانباي باتىردىڭ سۋرەتى دەپ جازىپ قويعان. ال ءبىز سوعان سەندىك! بۇل نەنى بىلدىرەدى؟ ءبىزدىڭ رۋحاني دۇنيەمىز قۇلدىراۋ ۇستىندە ەكەن. ۇلتتىق يممۋنيتەتىمىزدىڭ جوقتىعىنان، نەنىڭ جالعان، نەنىڭ اقيقات ەكەنىن اجىراتۋدان قالىپپىز. تامىر تانىمىمىزدان ايىرىلىپ بارا جاتقانعا ۇقسايمىز. بۇيتە بەرسەك، ەرتەڭ باسقانىڭ الدىندا ۇياتقا قالمايمىز با، ويلانايىقشى؟
سەرىكبول حاسان
«ايقىن»