جوشى ءولىمىن شىڭعىس حانعا كەتبۇعانىڭ ەستىرتۋى - دالا زاڭدىلىعى - س. قاسقاباسوۆ
دەپ جازادى «ەگەمەن قازاقستان» باسىلىمى.
قازاق بالاسىندا كىشكەنتايىنان «اقساق قۇلان» كۇيىنىڭ شىعۋ تاريحى مەن حان بالاسىنىڭ ءولىمىن كەتبۇعا بابا كۇيمەن ەستىرتكەندە، دومبىرانىڭ شاناعىنا قورعاسىن قۇيىلىپتى، دومبىراداعى تەسىك سودان قالعان ەكەن دەگەن اڭىزدى ەستىمەگەن جان جوق شىعار.
«قازاقتىڭ كەتبۇعاسى» قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ قولعا الۋىمەن جارىققا شىققان «ابىز تۇلعا، اڭىز تۇلعا - كەتبۇعا» جيناعىن تانىستىرىپ، بابا جايىنداعى عىلىمي ورتانىڭ وي- پىكىرىن جيناقتاۋعا قۇرىلعان دوڭگەلەك ۇستەلدى اشقان ە ۇ ۋ پرورەكتورى ديحان قامزابەك ۇلى:
«بيىل قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ، اتا زاڭىمىزدىڭ 20 جىلدىقتارى جانە قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعى ۇلكەن مەملەكەتتىك دەڭگەيدە اتالىپ وتپەكشى. وسىنىڭ بارلىعى ءبىزدىڭ ەلىمىزدى بىرلىككە، ىنتىماققا، تاريحىمىزدى بىلۋگە شاقىرادى. كەتبۇعا بولسا، قاراپايىم حالىققا اڭىز تۇرىندە جانە عالىمدار ىزدەنىستەرىندە تابىلعان دەرەك تۇرىندە كەلىپ جەتتى»، دەي كەلىپ، ونى تاريحتىڭ قويناۋىنا جاسىرىنعان تەك اڭىز بەينە دەپ قانا ەمەس، تاريحي تۇلعا رەتىندە تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ كەرەگىنە جاراتۋ قاجەتتىگىنە توقتالدى.
جينالعاندارعا اتالى ءسوزىن، باتالى ءسوزىن باعىتتاعان كورنەكتى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى ومىربەك بايگەلدي حالقىمىزدىڭ وتكەن ومىرىندە تەرەڭ ءىزىن قالدىرعان، ەتكەن ەرلىگى اڭىزعا اينالعان، ۇلى تۇلعا - كەتبۇعا تۋرالى اڭگىمەگە جينالىپ وتىرعان قالىپتى ساۋابى مول، ماڭىزى تەلەگەي تىرشىلىك دەپ ويلايتىنىن جەتكىزىپ:
«23 جىلدىڭ جۇزىندە 300 جىل بويىنا شاشىلعان، بۇرمالانعان تاريحتى جيناقتاۋ وڭاي ءىس ەمەس. كەڭەس وكىمەتى العاش ورناعان جىلدارى ارابشا جازىلعان كىتاپتاردىڭ بارلىعىن «قۇران» دەپ جيناپ، ورتەتكەندە، ىشىندە تەك ءدىني ەمەس، باسقا رۋحاني دۇنيەلەر دە تەگىس جويىلدى. سويتسەك، ونىڭ ءبارى تاريح ەكەن. سولاردىڭ بارلىعىن جيناپ، ەشكىمنىڭ ۇيىندە قالدىرماي قىرناپ، تازارتقاننىڭ ارتىندا حالىقتىڭ تاريحي جادىن جوعالتاتىن سۇرقيا ساياسات جاتقان ەكەن. سوناۋ ەرتەدەگى باباسىنان قالعان، ۇرپاعىنا جەتكەن دۋلىعا، قىلىش، سەمسەرلەردى دە نەگە جينايدى دەسەك، ونىڭ دا ار جاعىندا ساناسىنا ەشتەڭە قالدىرماۋ كەرەك، تاريحىنان ەشتەڭە بىلمەسىن دەگەن تەرەڭ ساياسات جاتىپتى.
سوندىقتان دا، تاريحىمىزعا قاتىستى دۇنيەلەر وزدىگىنەن جوعالعان جوق، جالپى، ەشتەڭە ءىزىم- قايىم جوعالىپ كەتپەيدى. ىزدەگەن تابادى. كەتبۇعا جايلى دەرەكتەردى ءجونىن تاۋىپ، رەتىن تاۋىپ ىزدەستىرۋىمىز كەرەك»، دەسە، عالىم تۇرسىن جۇرتباي ابىز اعانىڭ ءسوزىن ءتىرىلتتى. سوناۋ كەڭەستەر تۇسىندا، وسىدان 35 جىل بۇرىن اسىلدارىمىزدى زەرتتەپ، ودان «دۋلىعا» اتتى قوس توم شىعارىپ، تۇركىلىك تۇلعاتانۋدىڭ باستاۋىندا بولعان عالىم، كەتبۇعاعا قاتىستى دەرەكتەردىڭ فرانسۋز، اراب- ماملۇك مۇراعاتتارىندا جازىلعانىن ايتىپ، اڭىز بابانى زەرتتەۋدە قاتەلىكتەرگە بوي ۇرماي، ەكشەپ، زەرتتەپ بارىپ عىلىمي اينالىمعا ءتۇسىرۋدىڭ ماڭىزىن قاداپ ايتتى.
فولكلور تانۋدىڭ كوزى ءتىرى كوريفەيى، اكادەميك سەيىت قاسقاباسوۆ كەتبۇعانىڭ جوشى ءولىمىن شىڭعىس حانعا ەستىرتۋىن دالا زاڭدىلىعىنا جاتقىزدى. ويتكەنى، قاي كەزدە دە ومىردەن ايتۋلى تۇلعا وزعاندا ونى ەستىرتەتىن ادام دا تولىمدى بولۋى ءتيىس. ماسەلەن، ابىلايعا ۇمبەتەي جىراۋدىڭ بوگەنباي قازاسىن ەستىرتكەنى ءتارىزدى دەپ، سوناۋ ىقىلىمنان جەتكەن ءداستۇردىڭ كونەرمەي بۇگىنگى ساناعا دەيىن جەتۋىن مىسال ەتتى.
دوڭگەلەك ۇستەلگە قاتىسقان داۋلەسكەر كۇيشى جانعالي جۇزبايەۆ «اقساق قۇلان» كۇيىنىڭ دە، اڭىزىنىڭ دا الدەنەشە نۇسقاسى بارلىعىن ايتا كەلە، جينالعاندار نازارىنا سول كۇيدى ۇسىندى. ال بەلگىلى تاريحشى جامبىل ارتىقبايەۆ: «تاريح عىلىمى تاپسىرلەۋدى (ينتەرپرەتاتسيا) قاجەت ەتەدى. سول ءتاپسىردى كىم قالاي جاسايدى، ول قالاي جارىق كورىپ، اينالىمعا تۇسەدى، سولاي تاريحي تۇسىنىكتەر قالىپتاسىپ جاتادى. كەتبۇقاعا قاتىستى قولىمىزدا كوپ دەرەك جوق، نەگىزىنەن قازاق، يران، اراب مۇراعاتىندا، ال سونىڭ ىشىندە قازاق اڭىزدارى تاپسىرلەۋدى قاجەت ەتەدى.
مىسالى، جاڭا ورىندالعان كۇيدىڭ ورتالىق قازاقستاندا جىر ءتۇرى دە بار عوي. الاشا حان، جوشى حان دەپ باستالاتىن وسى جىردىڭ نۇسقاسىندا نەگە شىڭعىس حان مەن جوشى حان جايىندا ەمەس، نەگە الاشا حان، جوشى حان؟ بۇل دا بەلگىلى ءبىر دارەجەدە يدەولوگيا دەپ ويلايمىن. سوسىن بىزدەر ءۇشىن بەيبارىس پەن كەتبۇعا تۇلعالارىن قاراستىرعاندا الدىڭعىسى تاريحي تۇلعا رەتىندە مويىندالدى دا، ال كەتبۇقاعا كەلگەندە ولاي بولعان جوق. سوندىقتان، وسىنداي تۇلعالاردى دۇرىس تانۋعا كۇش سالىپ، الدىمەن دەرەكتەردى بارىنشا جيناستىرىپ، سۇزگىدەن وتكىزۋ ماڭىزدى» دەگەن ويىن ايتتى.
دوڭگەلەك ۇستەل وتىرىسىندا «قازاقتىڭ كەتبۇعاسى» قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ ءتوراعاسى تولەگەن بۇكىروۆ، «اق جول» دەموكراتيالىق پارتياسى ورتالىق كەڭەسىنىڭ حاتشىسى ءسابيت بايدالى زيالى قاۋىمعا، عالىمدارعا كەتبۇقاداي اڭىز دا ابىز تۇلعانى تانۋداعى جاسالعان قادامدارعا قولداۋ كورسەتكەن جانداردىڭ بارلىعىنا العىستارىن ايتتى.
«ابىز تۇلعا، اڭىز تۇلعا - كەتبۇقا» جيناعى قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى شاحمۇرات يباداتوۆتىڭ قۇراستىرۋىمەن «فوليانت» باسپاسىنان 3000 تارالىممەن جارىق كوردى.