بابالار ءسوزى: ابىلايدىڭ «قاندى قاراعاي قان بولدى، جول بولدى» دەپ ات بەرۋى
بۇل جوبا اياسىندا «بابالار ءسوزى»، «قازاق حاندارى»، «ەجەلگى قالالار تاريحى»، «حالىق قازىناسى» قاتارلى جاڭا ايدارلار اشىلدى. «بابالار ءسوزى» ايدارى نەگىزىنە «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى اياسىندا شىققان 100 تومدىق اۋىز ادەبيەتىنىڭ جىر- تولعاۋلارى، قيسسا- داستاندار، ءسوز ۇستاعان شەشەندەر مەن بيلەرىمىزدەن قالعان ناقىلدار، تاريحي جادىگەرلەر الىندى.
«قازاق حاندارى» ايدارىندا تاريحىمىزدا ەلىنە قورعان بولعان حانداردىڭ ءومىرى تۋرالى دەرەكتەر بەرىلەدى. ال «ەجەلگى قالالار تاريحى» ايدارىنا قازاق دالاسىنداعى وركەنيەتتىڭ ورداسى بولعان كونە قالالاردىڭ تاريحى تۋرالى جازبالار جاريالانادى. «حالىق قازىناسى» ايدارى بويىنشا، قازاقستانداعى تاريحي، مادەني ەسكەرتكىشتەر، قازاق حالقىنىڭ سالت- داستۇرلەرى، قولونەر، قارۋ- جاراقتارى تۋرالى ماعلۇماتتار بەرىلمەك. جوبا ماتەريالدارى قازاق تىلىندە (قازاقشا جانە توتە جازۋمەن) اگەنتتىك سايتىندا جاريالانىپ وتىرادى.
***
اقمولا، اتباسار، كوكشەتاۋدىڭ ورتالىعىندا كەڭ بايتاق جاتقان دالا مەن «قاندى قاراعاي» دەگەن بۇرىن اتىعاي، قاراۋىل، قارجاس، التايدىڭ جايلاۋلارى بولىپ ەدى. ابىلايدىڭ حان بولىپ تۇرعاندا، قازاقتىڭ كوپ باتىرلارىمەن كەڭەسىپ وتىرعاندا ءبىر سالت ادام اسىعىس كىرىپ كەلىپتى.
- وتىرىڭدار، بۇل اسىعىس نە قىلعان ادام؟ - دەپ ءجون سۇراپتى.
سوندا جىگىت ايتىپتى: - مەن ءبىر جولاۋشى قازاق ەدىم، جولدا قالماقتىڭ جولىنا كەزدەسىپ قالدىم. ولار مەنى توناپ الدى دا، مەنەن ءجون سۇرادى. «ابىلاي قايدا؟ ونىڭ جانىندا قازىر قانداي باتىر بار؟ قاي بەتكە جورىققا شىقپاقشى؟ » دەپ سۇرادى. مەن ايتپادىم. سوندا ءبىر باتىر: «ۇيقىمنىڭ اشىلماي تۇرعانىن قاراشى. ابىلايدىڭ، نە ونىڭ باتىرلارىنىڭ قانىن ىشپەي» - دەيدى. بىرەۋى تۇرىپ: «تەزىنەن قان ىشەمىز» دەيدى. مەنى ولار مازاقتاپ قويا بەردى. مەن قانىم قىزىپ، ولاردىڭ قولىنان بوساعان سوڭ حابار بەرەيىن دەپ كەلدىم، - دەدى.
حان: باتىرلار، «جاۋ جوق دەمە جار استىندا» دەگەن قاپى بولىپ جاۋدى، ەلدى بەرىپ جىبەرمەيىك. ءوزى دە ەندەپ كەلىپ قالعان ەكەن، - دەپ جىگىتتەن ءجونىن سۇراپ الىپ، تۋ كوتەرىپ، اتتانىسادى. سول بەتىمەن شىققاننان كەشقۇرىم جاۋ شەتىنە ىلىنەدى. كوز ۇشىندا وت كورىنەدى. جورتۋشىلار بايقاپ: «وسى الدىمىزدا قالىڭ قاراعاي بار ەدى، وت سودان شىعادى» دەستى. تۇندە جاۋعا تيۋ قيىن بولادى دەپ كۇزەتتى جان- جاعىنان قويىپ، ءتۇندى وتكىزەدى. جان- جاقتاعى ەلگە «دايىن بولسىن» دەپ حابار دا بەرىستى. تاڭ اتا جورتۋشىلار «جاۋ قوزعالدى» دەپ حابار بەرەدى. ابىلاي تۋىن كوتەرىپ جاۋعا قارسى ءجۇردى. جاۋ دا ءوزىنىڭ كوك الا تۋىن كوتەرىپ قارسى ءجۇردى. بۇل قالماقتىڭ قالدان حانىنىڭ شەرىش دەگەن باتىرى ەكەن. «كىم ەكەن؟ كىمدى ىزدەيدى ەكەن؟ » دەگەن ەلشى جىبەرىپتى. ابىلايدىڭ ەلشىسى بارىپ ەدى: - مەن، شەرىش باتىرمىن، - دەيدى ول. - ءبىز ابىلايمەن تاتۋ تۇرايىق دەپ بىرنەشە رەت ەلشى جىبەرىپ ەدىك، ابىلاي كونبەك بولسا دا، كوندىرمەگەن اندىعوجا، اڭعال دەگەن باتىرلارى بار دەيدى ەندى بىزگە ابىلاي دا، ونىڭ سول ەكى باتىرى دا كەرەك. بىزگە سەنبەدى عوي، ەندى ولاردىڭ قانىن ىشپەي توقتامايمىز، - دەيدى ول.
سۇراستىرسا، باستاپ كەلگەن قولدا اندىعوجا، اڭعال جوق ەكەن.
جاۋ ىشىنەن بىرەۋ: -اتالى جاۋىم ەدىڭ، قانشا كەشىرسەم دە كونبەدىڭ، ەندى قانىڭدى قولىمنان ءولتىرىپ ىشەيىن، دەپ، ابىلايعا تاپ بەردى. . ەكەۋى ات ۇستىنەن جاعالاسىپ، قىلىشتاسا كەتەدى. سول بەتىمەن ۇرىس قالىڭ دۋمان قاراعايدىڭ ىشىندە باستالادى دا كەتەدى. بىرەر ۋاقىتتا ابىلايدىڭ ءارۋاعى بيلەپ، جاۋ باتىرىنىڭ اتى ەتپەتىنەن قۇلايدى. ابىلاي جاۋدى ءولتىرىپ، قالىڭ قولعا ارالاسقان جاۋىن ۇرىستا جەڭىپ، جاۋدى قۋىپ، بەت- بەتىمەن ورمانمەن دالانى بەتتەپ كەتكەن ەكەن. ابىلاي تۋىن كوتەرىپ ءبىر توبەگە شىعىپ، ماڭىنداعى ەرلەرىن سول جەرگە جينايدى. قالماقتىڭ تۋ كوتەرەرى قالمايدى. جينالعان ەرلەر قالماقتى بىت- شىت قىلىپ، قالىڭ قاراعايدىڭ ىشىنەن پانالاتپاي دالاعا قۋىپ، اقىرى جەڭىپتى. ابىلايدىڭ قولى سول جەرگە تۇنەپ، جاۋدى جەڭگەنىن جان- جاقتاعى ەلگە حابارلاپ، سول جەردە جاۋدان قولعا تۇسكەن ولجانى ءبولىسىپتى. ولجانى ءبولىپ العان سوڭ، كوپشىلىك بۇل جورىقتى قانداي جورىق دەپ اتايمىز دەپ شۋلاسادى. سوندا ابىلاي: «بۇل جورىقتىڭ اتى «قاندى قاراعاي قان بولدى، جول بولدى بولسىن» دەگەن ەكەن. سودان بەرى وسى ولكە سول اتپەن كەتتى.