جاۋىز جارماقتىڭ جورىعى
ويتكەنى، ءىبىر- ءسىبىردىڭ ەن بايلىعى رەسەي ساۋداگەرلەرىنىڭ تۇسىنە كىرەتىن بولدى. ءارى ءسىبىر الىنسا كۇللى ازياعا قاقپا اشىلماق. ءبىراق ءسىبىردى جاۋلاۋ ءۇشىن اسكەر كەرەك.
بۇنداي تاپسىرمانى ۇكىمەتتىڭ سولداتتارىنا تاپسىرىپ، پاتشا جامان اتتى بولعانشا، ەدىل مەن دوننىڭ بويىندا قاراقشىلىق جاساپ جۇرگەن كازاقتارعا تاپسىرسا ءسوزسىز ءتيىمدى بولماق. ءبىر وقپەن ەكى قويان اتۋ دەگەن وسى. بىرىنشىدەن، مەملەكەتكە مازا بەرمەي جۇرگەن قاراقشىلارعا جۇمىس تابىلىپ، ەلدىڭ ءىشى تىنىشتالادى، ەكىنشىدەن، قاراقشىلاردىڭ كۇشىمەن ءسىبىر جۇرتى تالقاندالادى.
وسىنداي سۇرقيا ساياساتتى ىسكە اسىرۋ ءۇشىن كۇللى رەسەيگە اتى ءمالىم الپاۋىت ستروگانوۆتار اۋلەتى مەن جارماك (ەرماك) دەيتىن قاراقشىلاردىڭ اتامانى ءتىل تابىسادى. شاش ال، دەسە، باس الىپ ۇيرەنگەن جارماكتىڭ قاندىقول جاساعى 1581 - جىلدىڭ جازىندا جايىقتىڭ جاعاسىندا ورىن تەپكەن سارايشىقتى شابادى. ورىس جىلناماشىلارىنىڭ جازۋى بويىنشا، قالانىڭ ەكى مىڭعا تارتا حالقىن قىرىپ، سۇلۋ كەلىنشەكتەرىن اپتا بويى ازاپتاپ، تۇگەلدەي زورلاپ ولتىرەدى.
بۇنىمەن توقتاپ قالماي قالا ماڭىنداعى اۋىل- قىستاق، ەلدى- مەكەندەردى جەر بەتىنەن سىپىرىپ، ءتىپتى كونە زيراتتاردىڭ ءوزىن تۇگىن قويماي قيراتىپ، قۋ سۇيەككە اينالعان مۇردەلەردى كوردەن سۋىرىپ الىپ، تاۋ- توبە ەتىپ ورتەپ جىبەرگەن. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، كوشپەندىلەر «مىناۋ ءبىزدىڭ اتا- بابامىزدان قالعان جەر» دەپ ايتاتىنداي بىردە- ءبىر دەرەك قالدىرماعان.
كوزىنە قان تولعان جارماك كەلەسى 1582 - جىلدىڭ جازىندا جاساعىن باستاپ ءسىبىر جۇرتىنىڭ استاناسى ەسكەردى (قاشلىق) باسىپ الۋعا اتتانادى. بىرنەشە ايعا سوزىلعان قاندى قىرعىننان كەيىن 26- قازان كۇنى جارماك سىبىرلىكتەردى قۋىپ شىعىپ، قالانى باسىپ الدى. جازۋشى مۇحتار ماعاۋين وسى كۇندى (26- قازان) ۇلت تاريحىنداعى ەڭ ازالى كۇن رەتىندە تاريحقا تاڭبالاۋىمىز كەرەك دەيدى. («قازاق تاريحىنىڭ الىپپەسى» الماتى، 1995 ج. 147-ب)
ال، وسى جورىق جايلى «ۇلكەن سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسىنىڭ» العاشقى باسىلىمىندا: «1581-1584 - جىلدارى جارماك وتريادى جۇرگەن جەرىن قانعا بوياپ، سىبىرگە جول تارتتى. كوشىم حاندى قۇلاتتى» دەپ، ونى ءسىبىردى باعىندىرۋشى رەتىندە ماقتاپ، ەرلىگىن اتاپ ءوتىپتى.
كوشىم جەڭىلگەنىمەن حاندىق قۇرىعان جوق. ارادا ەكى جىل وتكەن سوڭ 1584 - جىلى تامىزدىڭ 5-نەن 6-نا قاراعان ءتۇنى ەسكەردە ەسىرىپ جاتقان جارماكتىڭ جاساعىن كوشىمدىكتەر ءبىر تۇندە تارپا باس سالىپ، كوسەمىن ءولتىرىپ، جاساعىن ەرتىسكە تىرىدەي توعىتىپ جىبەردى. قالعان قاراقشالار قاشىپ- پىسىپ اق پاتشانىڭ الدىنا بارادى.
وسى جەڭىستەن كەيىن بۇرىنعى كوشىم حاندىعى قايتادان ەس جيا باستادى. ІҮ يۆان قايتىس بولىپ، جاڭادان پاتشالىقتى قولىنا العان فەدور І يواننوۆيچ ءسىبىر حاندىعىنىڭ كۇشەيۋىنەن قورقىپ، قاراقشى جارماك سالعان ءىزدىڭ سۇرلەۋى وشپەي تۇرعاندا، قايتادان شابۋىلدى جالعاستىرۋدى قولاي كوردى. كوپ كەشىكپەي بوريس گودۋنوۆتىڭ ۇيعارىمى بويىنشا يۆان مانسۋروۆ پەن دانيل چۋلكوۆ باسقارعان قالىڭ قولدى سىبىرگە قاراي اتتاندىردى. بۇلارعا جولاي ۆاسيلي سۋكين باسقارعان قارۋلى مەرگەندەر توبى قوسىلدى. قوسىندار زەڭبىرەكپەن قارۋلاندى.
قىسقاسى ءسىبىر جاساقتارى ورىس اسكەرلەرىمەن 17 جىل سوعىستى. 1591 - جىلى ورىس ۆويەۆوداسى ۆلاديمير ماسالسكيي- كولتسوۆتىڭ كۇشەيتىلگەن جاساعى كوشىمگە شەشۋشى سوققى بەردى. السىرەگەن كوشىمدىكتەردى 1595 - جىلى ۆويەۆودا دوموجيروۆتىڭ جاساعى دا قيراتا جەڭدى. 1597 - جىلى كوشىم حان قالعان- قۇتقان ساربازدارىنىڭ باسىن قوسىپ تارا بەكىنىسىنە شابۋىل جاسادى. ءبىراق شابۋىلى ناتيجەسىز اياقتالدى. 1598 - جىلدىڭ 20 - تامىزدا ۆويەۆودا اندرەي ۆوەيكوۆ وب وزەنى بويىنداعى شايقاستا كوشىم اسكەرىن تولىق تالقانداپ، وتباسى مۇشەلەرىنىڭ كەيبىرىن قولعا ءتۇسىردى.
ورىستار 1591-1595 - جىلدار ارالىعىندا ءسىبىر حاندىعىن تولىق باعىندىردى. قىسقا مەرزىمدە ىشىندە رەسەي پاتشاسى باسىپ العان ولكەلەرگە 22 جەرگە قالا (بەكىنىس) سالىپ ۇلگەردى. اتاپ ايتقاندا، 1586 -جىلى شىم- تۇرا قالاسىنىڭ ورنىنا تۇمەن بەكىنىسى، 1587 - جىلى توبىل، 1594 - جىلى تارا، 1604 - جىلى تومسك بوي كوتەردى.
پروفەسسور ن. فيرسوۆ 1915 - جىلى پەتەربوردا جارىق كورگەن «ءسىبىر تاريحىنىڭ مالىمەتتەرى» اتتى ەڭبەگىندە: «ورىستاردىڭ نەگىزىگى ماقساتى ءسىبىردى وتارلاۋ بولدى... بۇل جورىق اقىرىندا قاندىبالاق كوسەمنىڭ (جارماكتى ايتادى) باسىن جۇتسا، سىبىرلىكتەردىڭ قانىن سۋداي اعىزدى. ايتالىق، ءسىبىر پاتشاسى ەدىگەردىڭ تۇسىندا (1555 - جىلى) سالىق تولەۋشىلەر سانى 30700 ادام بولسا، ХҮІІ عاسىردا باتىس ءسىبىر ولكەسىندەگى جەتى ۋەزدە سالىق تولەيتىن قاۋقارى بار 3000 ادام قالدى» دەپ جازادى.
سىبىرلىكتەر 1616 - جىلى وتارلاۋشىلارعا قارسى سوڭعى رەت باس كوتەردى. كوتەرىلىسشىلەردى پاتشا اسكەرى قويداي باۋىزداپ، قاتىن- قالاش، بالا- شاعاسىنا دەيىن تۇتقىنعا الدى. وسىلاي كوشىم جەڭىلگەننەن كەيىن رەسەي يمپەرياسى قازاق ورداسىمەن بەتپە- بەت قالدى.
ەرلان التاي