ايگىلى «ءتىرى ماگنيتوفون» اتانعان قيسساشى قانداسىمىز
قيسسا-داستاندار مەكەنى
جىراقتا جۇرگەن قانداستارىمىز وتە ۇلتجاندى، اسا ءداستۇرشىل كەلەدى. اتامەكەننەن الىستا بولسا دا، ەشقايسىسى ءالى كۇنگە دەيىن اتا سالتىن ۇمىتقان ەمەس. جات جەردىڭ توپىراعىن مەكەن ەتكەن اعايىندارىمىز ۇنەمى ءوزىنىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتارىن جوعالتىپ الماۋدىڭ قامىن ويلايدى. وعان قىتايدىڭ شىڭجاڭ ۇيعىر اۆتونوميالى رايونىندا تۇراتىن قانداستارىمىزدىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگى تولىعىمەن ايعاق. ءبىر جارىم ميلليارد قىتايدىڭ ىشىندەگى ءبىر جارىم ميلليون قازاق ۇلت ۇپايىن ارتتىرۋ ماقساتىندا كوپ جۇمىس اتقاردى. ولار ۇمىت بوپ بارا جاتقان سالت-داستۇرلەرىمىزدى، مادەني مۇرالارىمىزدى قايتا جانداندىرۋ جولىندا ءبىراز تەر توكتى. قانداستارىمىز اۋقىمدى «فلەشموب» جاساپ، «قارا جورعانى» قالىڭ قىتايعا تانىتتى. ءبىر مىڭ ءبىر ءجۇز مەترگە سوزىلعان قازى، الەمدەگى ەڭ كىشكەنتاي دومبىرا، ەڭ ۇلكەن باۋىرساق، ەلۋ التى باعلان ەتى سياتىن ەڭ ۇلكەن تايكومەش جاساپ، گيننەس رەكوردتار كىتابىنا كىردى. وسى ارقىلى ءبىرقاتار ەل تالاسىپ جاتقان ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى قازاقتىڭ قانجىعاسىنا قايتا بايلادى.
قىتايداعى قانداستارىمىز وزدەرىنىڭ تۇراتىن ايماقتارىندا ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرىن قالىڭ جۇرتقا تانىتىپ، ءوز مەكەندەرىنە ابىروي اپەردى. ماسەلەن، التاي ايماعىنا قاراستى شىڭگىل اۋدانىنداعى قازاقتاردىڭ كوبى ساياتشىلىقپەن اينالىسادى. كەزىندە اۋدان تۇرعىندارى بىرىگىپ، قىتايدىڭ ورتالىعىنان، ياعني بەيجىڭنەن بەدەلدى شەنەۋنىكتەر، شەتەلدىك قوناقتار شاقىرىپ، ساياتشىلار جارىسىن ۇيىمداستىرىپ، ءوز ونەرلەرىن پاش ەتتى. سوندا قالىڭ جۇرت ساياتشىلىقتى قازاق تۇرمىسىنىڭ ءبىر بولشەگى رەتىندە باعالادى. كەيىننەن ورتالىقتان كەلگەن شەنەۋنىكتەردىڭ شەشىمىمەن بۇل وڭىرگە رەسمي تۇردە «ساياتشىلار مەكەنى» دەگەن اتاۋ بەرىلدى. سول سەكىلدى شىڭجاڭدا قازاقتار تۇراتىن بىرنەشە اۋىلدىڭ «كۇيشىلەر مەكەنى»، «ايتىسكەرلەر مەكەنى» سەكىلدى قوسىمشا اتاۋلارى بار.
2014-جىلدىڭ شىلدە ايىندا سول قوسالقى اتاۋى بار وڭىرلەردىڭ قاتارىنا تاعى ءبىر ەلدى مەكەن قوسىلدى. ول - شىڭجاڭ اۆتونومياسىنىڭ التاي ايماعىنا قاراستى بۋرىلتوعاي اۋدانى. بۇل اۋدانعا «قيسسا-داستاندار مەكەنى» دەگەن اتاۋ بەرىلدى. سەبەبى، مۇندا اتاقتى قيسساشى - قازىم المەن ۇلى دەگەن اقساقال تۇرادى. بۇگىنگى اڭگىمەمىز ۇلتتىق مۇرامىزدىڭ ساقتالۋىنا ولشەۋسىز ۇلەس قوسىپ كەلە جاتقان وسى قازىنا كەۋدە قاريا تۋرالى بولماق.
قازىم المەن ۇلى بۇل جاقتىڭ قازاقتارىنا «ءتىرى ماگنيتوفون» دەگەن لاقاپ اتپەن تانىمال. سەبەبى، اتامىز ادامنىڭ اۋزىنان شىققان اڭگىمەنى ءبىر ەستىسە بولدى، جادىندا مىقتاپ ساقتاپ قالادى ەكەن. شىنىمەن دە، سيقىرلى جاشىك سەكىلدى «جازىپ» الادى دا، ارادا ايلار، جىلدار وتسە دە، سول اڭگىمەڭىزدى قاز-قالپىندا، ءۇتىر-نۇكتەسىنە دەيىن تۇگەل ايتىپ بەرەدى. ەستە ساقتاۋ قابىلەتى ەرەكشە دامىعان.
بۇل كىسىنىڭ ەسىمىن مەن وتكەن جىلى شىڭجاڭ تەليەۆيدەنيەسىنىڭ گۇلسارا تاتان دەگەن جۋرناليسىنەن ەستىگەن ەدىم. ونەرىمەن قالىڭ جۇرتقا تانىلعان قازاقتار جايىندا بەينە سيۋجەت دايىنداۋ ءۇشىن شىڭجاڭعا، ءۇرىمجى قالاسىنا ءىس-ساپارمەن بارعانمىن. مەنىڭ كەلگەنىمدى جۇرتتان ەستىگەن ول تەلەفون سوقتى: «ونەرلى قانداستارىڭىز جايىندا ماتەريال ازىرلەپ ءجۇر ەكەنسىزدەر. يگى ءىس ەكەن، وڭىنان شىقسىن ويلارىڭىز. قازىم دەگەن قاريانى ەستۋلەرىڭىز بار ما؟». مەن ول كىسى جونىندە كوپ بىلە قويمايتىنىمدى ايتتىم. «ول - سىزدەرگە كەيىپكەر بولۋعا ەڭ لايىق ادام. حالىق اراسىندا «ءتىرى ماگنيتوفون» اتانىپ كەتكەن كىسى. جۇزدەگەن قيسسانى جاتقا ايتادى. باسقالاردى قويا تۇرىپ سونى تۇسىرسەڭىزدەر جاقسى بولار ەدى»، - دەدى دە، ماعان ونىڭ بايلانىس نومىرلەرىن بەردى.
مەن العىسىمدى ايتىپ، قاريامەن بايلانىسقا شىعۋعا بەل بۋدىم. «ءتىرى ماگنيتوفون» دەيدى. نەگە ولاي اتايدى ەكەن؟ بالكىم، قىرعىزدىڭ ماناسشىلارى سەكىلدى توقتاماستان جىر ايتىپ، ساعاتتاپ وتىرا بەرەتىن شىدامدى شال شىعار. ءسىرا، ءتۇس كورىپ، تۇرا سالا تۇلا بويىن تىلسىم كۇش كەرنەپ، وزىنەن-ءوزى سويلەپ كەتەتىن ارۋاقتى ادام بولسا كەرەك دەپ تۇيگەنمىن ىشىمنەن. ماگنيتوفون ءداۋىرىن ۇمىتقان مەن سول اسپاپتىڭ داۋىستى جازىپ، ساقتاي الاتىن قاسيەتى بارىن دا ەستەن شىعارىپپىن. «ءتىرى ديكتوفون» دەسە ءبىر ءسارى، ءبىراق ماگنيتوفوندى ەستە ساقتاۋمەن بايلانىستىرماپ ەدىم.
نە دە بولسا ءمان-جايدى قاريانىڭ وزىنەن بىلەيىن دەدىم. گۇلسارا بەرگەن نومىرگە تەلەفون سوقتىم. تۇتقانىڭ ار جاعىنان قارتتىڭ ەمەس، ورتا جاستاعى كىسىنىڭ داۋسى ەستىلدى. ۇكىمەت قازىم قارتقا جاۋاپتى ەتىپ بەكىتىپ قويعان بادەن دەگەن قانداسىمىز ەكەن. ءوزى بۋرىلتوعاي اۋداندىق مادەنيەت باسقارماسىنىڭ باستىعى كورىنەدى. «قازىم اقساقال تەلەفون ۇستامايدى، شارۋالارىڭىزدى ايتا بەرىڭىز»، - دەدى.
مەن جاعدايدى، جوسپاردى ۇقتىردىم. بادەن بىردەن قازىم قاريانىڭ قاسيەتى جايىندا بايانداپ بەردى. بىزبەن (قاسىمدا تەلە وپەراتورىم بار ەدى) سۇحباتتاسۋعا قارتتىڭ كەلىسىمىن الىپ، ونىڭ ۇيىندە كۇتەتىنىن ايتتى. تاعى ءبىر سەنساتسياعا بارا-بار تارتىمدى تاقىرىپ تاپقانىمىزعا قۋانعان ءبىز قۇستاي ۇشىپ، بۋرىلتوعاي اۋدانىنا جول تارتتىق.
جىر ساقتاعان جادىعات
وسىدان ءبىر جارىم جىلداي ۋاقىت بۇرىن قىزىلسۋ-قىرعىز وكرۋگىنە ءىس-ساپارمەن بارعانمىن. وندا اتاقتى ماناسشى ءجۇسىپ مامايمەن جۇزدەسۋدىڭ ءساتى تۇسكەن. ءجۇسىپ اتامىز دۇنيە سالاردان بىرنەشە اي بۇرىن سۇحباتتاسىپ ۇلگەرگەن ەدىم. ول كەزدە قاريا 95 جاستا ەدى. قارت ماناسشى داۋسى قالتىراپ وتىرىپ، ەكى-ءۇش اۋىز ءسوزدى ارەڭ ايتقان. قارتتىق ءوزىن ابدەن قالجىراتىپ تاستاعان ەكەن. ءجۇسىپ اتامىزدىڭ تەرىسى سۇيەگىنە جابىسىپ، كوزى كورمەي، قينالا قوزعالعان ءساتىن تاسپاعا تۇسىرگەنبىز. اراسى 800 شاقىرىمداي بولاتىن ءۇرىمجى - بۋرىلتوعاي تاس جولىندا ماشينە ىشىندە وتىرىپ، سول كىسىنىڭ كەيپى كوز الدىما كەلدى. تەلەفون ۇستامايتىنىنا قاراعاندا ءبىز ىزدەپ بارا جاتقان قازىم قاريا دا سونداي حالدە بولار دەپ ويلادىم. ءبىراق بۇل ويىم ۇزاماي تەرىسكە شىقتى.
ۇيىنە جەتكەندە قازىم اتامىزدىڭ ءوزى الدىمىزدان شىعىپ قارسى الدى. قيمىلى اسا شالت دەمەسەك تە، شيراق قوزعالادى. قارتتىق ءالى ەڭكەيتە قويماعان، بويىن تىك ۇستايدى. سويلەۋىندە دە ءبىر ءمىن جوق. «ال، اسسالاۋماعالەيكۇم! قوش كەلدىڭدەر! قالاي، اتامەكەن امان با؟»، - دەپ امانداسىپ جاتىر. ءبىز دە سىپايى جاۋاپ بەرىپ، امان-ساۋلىق بىلدىردىك. «الىستان اعايىندار كەلە جاتىر، «ءسايفان» (سۇحبات) قىلادى دەگەن سوڭ شاپان كيدىم. ايتپەگەندە، مەن دە سەن سياقتى كاستۇممەن جۇرەمىن. قازاقستانداعىلار «مىنا شال قاي بەتىمەن قازاقپىن دەپ «ءسايپان» قىلىپ وتىر، ۇستىندە شاپانى دا جوق» دەپ ايتپاسىن. قالاي، دۇرىس بولدى ما؟»، - دەپ ماعان ۇلتتىق ۇردىستەگى شاپانىن كورسەتتى.
اتامىزدىڭ دەنساۋلىعى اسا سىر بەرە قويماعان سەكىلدى. بار مۇشەسى ساۋ. اۋزىنداعى تىستەرىنىڭ ءبارى ءبۇتىن كورىنەدى. تەك كوزى دۇرىس كورمەيدى ەكەن. سوندا دا ادامنىڭ بەتىنە تىك قارايدى. «مەن سەنى دۇرىس كورىپ وتىرعان جوقپىن قازىر. ءبىراق تۇپ-تۇنىق كورەتىن ادامداي بەتىڭە تىك قاراۋعا تىرىسامىن. بىرەۋگە وسال جەرىمدى تانىتقىم كەلمەيدى»، - دەيدى قاريا. ءجون سۇراسىپ، جاعدايدى بىلگەننەن كەيىن ىسكە كوشتىك. قاريا قازاقى سالتپەن الدىمەن ءۇيدىڭ دامىنەن تاتقىزىپ، ءوزىنىڭ ءومىر جولىن اڭگىمەلەپ بەردى.
شىنىندا دا، قازىم اتامىزدىڭ ەستە ساقتاۋ قابىلەتى عاجاپ ەكەن. ومىرىندە بولعان وقيعالاردىڭ تۇگەلىن دەرلىك ناقتى داتاسىمەن ايتادى. اتا-باباسى ەجەلدەن وسى التاي تاۋلارىنا قونىس تەپكەن. كەرەيدىڭ جانتەكەي اتالىعىنان تارايدى. ودان - قىستاۋباي.
ءوزى 1929-جىلى ءساۋىردىڭ 28 ءى كۇنى دۇنيەگە كەلىپتى. اكەسى المەن ءدىندار كىسى بولعان. اعايىننان - ۇشەۋ. سول ۇشەۋىنە المەن كىشكەنتايىنان قۇراننىڭ سۇرەلەرىن جاتتاتىپ ۇيرەتىپتى. قازىم ءوزىنىڭ قاسيەتىن جاستايىنان بايقاعان. اكەسىنىڭ ايتقان اڭگىمەلەرىن، جاتتاتقان سۇرەلەرىن ءبىر ايتقاننان-اق قاعىپ الادى ەكەن. بالا بولعان سوڭ ءوزىنىڭ ەرەكشە قابىلەتىن ءتيىمدى پايدالانۋعا اسا ءمان بەرمەگەن. ءۇي شارۋاسىنان قولى بوساماعان المەن بالالارىن وقىتپاعان. قازىم «ءا» دەگەن ءارىپ تانىماي ون ەكى جاسقا جەتەدى. ول كەزدە التاي ايماعىندا كوتەرىلىس باستالادى. ءبىراز بۇلىك شىعادى. سول تۇستا التايدى جايلاعان كوپ قازاق بيلىكتىڭ امىرىمەن قونىس اۋدارۋعا ءماجبۇر بولادى. سول كوپ قازاقتىڭ ىشىندە المەن دە كەتەدى. ولار بىرنەشە اۋىل بوپ موڭعولياعا كوشەدى. ۇلان-باتوردى جاعالاپ قونىستانعان شاڭىراقتىڭ جالعىز تابىسكەرى المەن مالشىلىقپەن اينالىسىپ، ءۇي شارۋاسىنان بوسامايدى.
ون ەكى جاسار قازىم زەرىككەن ساتتە اۋىل قاريالارى باس قوساتىن جيىندارعا باراتىن بولعان. قارتتاردىڭ اڭگىمەسىن تىڭداپ، سولاردىڭ اۋزىنان شىققان ولەڭ-جىرلاردى جاتتاپ الىپ جۇرەدى. سول جيىندارعا حالىقتىڭ ەرەكشە ىقىلاسىنا بولەنگەن بوكەن مەن كوكسەگەن دەگەن ەكى كىسى ۇنەمى قاتىسادى ەكەن. ولار ەل ىشىندە بەدەلى مول قيسساشىلار سانالعان. قازىمنىڭ قيسسا-داستاندارعا قىزىعۋشىلىعىنىڭ ارتۋىنا سەبەپكەر بولعان وسى ەكى شال كورىنەدى. سولاردىڭ قاسىندا ەرىپ جۇرگەن بالا قازىم ءبىراز ولەڭ-جىر، قيسسا-داستان جاتتاعان. «مەن ولار بىلەتىن دۇنيەلەردىڭ ۇشتەن ءبىر بولىگىن عانا يگەردىم»، - دەيدى قازىم قارت ۇستازدارى تۋرالى.
ءوزى وقي بىلمەيدى، سوندىقتان، ەلدىڭ ايتقانىن ءبىر ەستىگەننەن جادىنا ساقتاۋعا داعدىلانعان. تەك جىرلاردى عانا ەمەس، ەرتەگىلەردى دە، ومىردە بولعان وقيعالار تۋرالى اڭگىمەلەردى دە، قىسقاسى، ەستىگەن نارسەسىنىڭ ءبارىن ميىنىڭ مۇيىسىنە جيناپ، قۇلاعىنا قۇيا بەرگەن. ءسويتىپ، بويىنا دارىعان ەرەكشە قاسيەتىن پايدالانۋدىڭ جولىن تاۋىپ، ماشىقتانا تۇسكەن. ون التى جاسىندا ءوز اۋىلىنا تانىمال قيسساشى بالا اتانعان.
اتاجۇرت... «التاي - سۇلۋشاش»
1946-جىلى اۋىلىنداعى مۇحتارحان دەگەن يمامنىڭ مەدرەسەسىنە وقۋعا قابىلدانىپتى. سوندا ءبىر جىل وقىپ، ارابشا ءارىپ تانىعان. كەلەر جىلى ولار شىڭجاڭعا قايتا كوشىپ كەتەدى دە، وقۋى توقتاپ قالادى. «بۇل مەن ءۇشىن باسقا قونعان باقىت بولدى. بۇرىن تەك جۇرتتىڭ ايتقانىن عانا جاتتايتىنمىن. ءارىپ تانۋ ارقىلى مۇمكىندىگىم كەڭەيدى. تەك اۋىل ادامدارىنىڭ ايتقانىن زەردەگە توقىپ قانا قويماي، الىستاعى اعايىننىڭ جازعان دۇنيەلەرىن دە وقي بىلەتىن بولدىم»، - دەيدى قاريا.
كۇندىز ءۇي شارۋاسىندا جۇرەدى. ال تۇندە، ءۇي ءىشى ۇيقىعا كەتكەندە شىراقتى پايدالانىپ، كىتاپ بەتتەرىن اقتاراتىن. ول كەزدە كىتاپتىڭ تاپشى كەزى. بىرەۋدەن ءبىر-ەكى كۇنگە سۇراپ الادى. سوندىقتان قازىم قولىنا تۇسكەن كىتاپتى ءبىر وقىپ جاتتاپ الۋعا تىرىساتىن. سول كەزدە-اق شىڭجاڭ قازاقتارىنا قالامگەرلىك ونەرىمەن كەڭ تانىلىپ ۇلگەرگەن اقىت ءۇلىمجى ۇلى مەن ارعىنبەك اپاشبايلاردىڭ شىعارمالارىن، اۋدارمالارىن ءسۇيىپ وقىعان. ولاردىڭ وزدەرى جازعان ءتۇپ نۇسقاسىن وقىپ، حالىقتىڭ ايتقانىمەن سالىستىرىپ، قاي نۇسقاسىن دا جادىندا ساقتاپ جۇرگەن. ءوزى تۇسىنبەگەن جەرلەرىنە المەن اتا قولۇشىن بەرىپ، ۇعىندىرىپ وتىرىپتى. ايتسە دە، بارشاعا ءمالىم قيسسا-داستانداردى جاتتاپ بولعان قازىم بۇعان قاناعاتتانبايدى. ونىڭ بولمىسىندا كادىمگىدەي «اقپاراتتىق اشقاراقتىق» داعدى قالىپتاسادى. تەك جىر-قيسسالار عانا ەمەس، حالىق اۋزىندا جۇرگەن دۇنيەنىڭ بارلىعىن جاتتاي بەرەدى.
جيىرما جاستان اسقاندا قازىمنىڭ جادىندا ءبىراز قور جيناقتالعان. ەندى ول التايدىڭ ارعى جاعىندا، قازاقستاندا باسىلعان كىتاپتارمەن تانىسقىسى كەلەدى. بۇل كەڭەس ۇكىمەتى مەن قىتايدىڭ دوستىق قارىم-قاتىناستارى داۋىرلەپ تۇرعان كەز ەدى. 1952-جىلى قازاقستاننان كوركەم تۋىندىلار شەكارا اسىپ كەلە باستايدى. جەرگىلىكتى زيالى قازاقتار ونى دەرەۋ توتە جازۋعا كوشىرىپ، حالىققا تاراتادى. وسى حاباردى ەستىگەندە قازىمنىڭ قۋانىشىندا شەك بولمادى. سول كىتاپتارعا قولى جەتكەنشە اسىعادى. ءبىراق ءتارتىپ بۇرىنعىداي، قولىڭا الىپ ءبىر وقيسىڭ دا، كەلەسى كەزەكتەگى ادامعا بەرەسىڭ. بۇعان ابدەن داعدىلانعان قازىم كىتاپتاردى جۇرتپەن تالاسىپ ءجۇرىپ وقيدى. ەشبىر كىتاپتىڭ ءۇتىر، نۇكتەسىن جىبەرمەي جاتتايدى. قازاقستاننىڭ زيالى قاۋىمىمەن، اقىن-جازۋشىلارىمەن كىتاپ ارقىلى تانىسادى. اباي مەن جامبىلدان باستاپ ءىلياس جانسۇگىروۆ، ءسابيت مۇقانوۆ، قاسىم امانجولوۆ، جاقان سىزدىقوۆ، ساپارعالي بەگالين، جۇماعالي ساين، ءماريام حاكىمجانوۆا سەكىلدى قالامى قارىمدى ەل ارداقتىلارىنىڭ شىعارمالارىمەن تابىسادى. ءبىراق بۇل قۋانىشى كوپكە سوزىلمايدى.
1956-جىلى كەڭەس وداعى مەن قىتاي اراسى شيەلەنىسىپ، شەكارا جابىلادى. كورشى ەلدەن كەلگەن تانىمدىق دۇنيەلەردىڭ كوبى جويىلادى. سول ءۇش-ءتورت جىلدىڭ ىشىندە-اق قازىم ءبىراز دۇنيەنى جادىنا جيناقتاپ ۇلگەرگەن. «ءسابيت مۇقانوۆتىڭ «سۇلۋشاشىن»، ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ «قۇلاگەرىن» ىقىلاس قويىپ وقىپ شىعىپ، جاتتاپ العانمىن. سودان كەيىن مەن ول كىتاپتاردى كورمەپپىن. ءۇتىر-نۇكتەسىنە دەيىن ءالى ەسىمدە. نانباساڭدار، كەز كەلگەن جەرىن سۇراپ كورىڭدەر»، - دەيدى قازىم قارت اڭگىمەسىن ايتىپ وتىرىپ.
ءبىز قازىنالى قارتتان قالاعان جىرىنان ءۇزىندى ايتىپ بەرۋىن وتىندىك. ول سابىرلى سارىنمەن ءسابيت مۇقانوۆتىڭ «سۇلۋشاش» پوەماسىن باستاپ كەتتى... بالكىم، قىتاي قازاقتارى اراسىندا تاراعان نۇسقاسى بولار، اراسىندا بىزگە مۇلدە تانىس ەمەس: «جۇندەستاۋ، ءيىر-ءيىر بىتكەن جالعاس، بيىك قۇز كوككە تيگەن، بۇركىت بارماس. ءتىپ-تىك قيا قاراساڭ، كوزىڭ تۇسسە، تەكشەلەنىپ جينالعان كوكسىز سۇر تاس... جىلانداي يرەلەڭدەپ تاۋدان قۇلاپ، سىلق-سىلق كوپىرشىپ اققان بۇلاق. اق ۇكىسى جايقالىپ جەلمەن بىرگە، شۋىلداپ ءان قوسادى جاسىل قۇراق»... - دەگەن جولدار تۇيدەكتەلىپ ءتۇسىپ جاتىر. ءوزى بۇل پوەمانى «سۇلۋشاش» دەمەيدى، «التاي - سۇلۋشاش» دەيدى.
جارتى ساعاتتاي تىنباستان جىرلادى. مەنىڭ ميكروفون ۇستاعان قولىمنىڭ تالا باستاعانىن اڭعاردى دا، «وسى دا جەتەر» دەپ توقتاي قالدى. سودان اڭگىمەسىن قايتا ساباقتادى. كەڭەس-قىتاي ارا قاتىناسى سۋىپ، ەكى جاقتى بايلانىس ۇزىلگەننەن كەيىن دە باياعى داعدىسىنان جاڭىلماپتى. قيسسا-داستانداردى تاۋىسىپ، تۇرمىس-سالت جىرلارىن جاتتاۋعا كىرىسەدى. بەسىك جىرىنىڭ ونداعان نۇسقاسىن جادىنا جيناقتايدى. ديۋانا سارىنى، باقسى سارىنى، سىڭسۋ، جوقتاۋ، كورىسۋ... قىسقاسى، قازىم اتانىڭ ميعا ساقتالعان مۇراعاتىندا ءبارى بار. اۋىز ادەبيەتىنەن بىلمەيتىنى جوق دەسە دە بولادى.
ۇلت مۇراسىن ۇلىقتاۋشى
كەيىننەن قىتايدا مادەني توڭكەرىس بولدى. كوپتەگەن قۇندى دەرەكتەر جويىلدى. ون جىل وتكەن سوڭ توڭكەرىستىڭ قاتە ەكەنى مويىندالىپ، باعالى دەرەكتەردى قالپىنا كەلتىرۋ جۇمىستارى باستالدى. سول كەزدە قازىم ۇلتتىق مۇرامىزدى قايتا جانداندىرۋعا اتسالىستى. ۇكىمەت 1979-جىلى از ۇلتتار ادەبيەتىن قالپىنا كەلتىرۋ تۋرالى شەشىم شىعاردى. سول جىلدان باستاپ قازىم المەن ۇلى پارتيانىڭ نازارىنا ىلىكتى. ونىڭ اۋزىمەن ايتىلعان مالىمەتتەر ارقاسىندا كوپتەگەن قۇندى دۇنيەلەر جارىق كوردى. ال ءوزى قىتايداعى قازاقتاردىڭ ادەبيەتىنە، مادەنيەتىنە بايلانىستى جيىندارعا تۇراقتى قاتىسىپ تۇردى. ايرىقشا قابىلەتىنىڭ، ۇلت مۇراسىنا ادالدىعىنىڭ ارقاسىندا قازىم قالىڭ ەلدەگى قادىرلى ادامعا اينالدى. وسى ۋاقىتقا دەيىن ول ءتۇرلى ماراپاتتارعا يە بولدى. 2007-جىلى قىتاي ۇكىمەتى وعان «ۇلتتىق مادەني مۇرانى ساقتاۋشى» اتاعىن بەرىپ، توسىنە مەدال تاقتى. بۇل ءبىزدىڭ ەلدەگى «مادەنيەتكە ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەر» اتاعىن الۋمەن بىردەي دارەجە. از ۇلتتان شىعىپ، قالىڭ قىتاي ەلىندە مۇنداي جەتىستىككە جەتۋ كەز كەلگەن ادامنىڭ قولىنان كەلە قويماس.
بيىل قازىم اقساقال 86 جاسقا كەلدى. «مەملەكەت شارۋالارىنا، مادەني شارالارعا ارالاسقالى بەرى داستان-قيسسالار جاتتاۋعا قول تيە بەرمەدى»، - دەيدى ول. قىتايلارمەن قانشا ارالاسسا دا، حانزۋشاعا يكەمى بولماعان كورىنەدى. عاجاپ زەردەلى بولا تۇرا، «نيحاۋدان» باسقانى ۇقپايدى. قىزىعىپ، قىتايشا ءبىر-ەكى ولەڭ جاتتاعان. ءبىراق ماعىناسىن بىلمەيدى. تەك اۋەنىنە بولا قۇمارتقانىن ايتادى. ەشقاشان رەسمي قىزمەتتە بولماعان. دەسە دە، ول بۇگىندە زەينەتكەرلەر ساناتىندا. از ۇلتتار مادەنيەتىن دامىتۋعا قوسقان ۇلەسى ءۇشىن ۇكىمەتتەن اي سايىن مىڭ يۋان جاردەماقى الادى. قىستىق وتىنى مەن مالعا بەرەتىن ءشوبى دە ۇكىمەتتىڭ موينىندا. جەرگىلىكتى بيلىك وكىلدەرى بۋرىلتوعاي اۋدانىنان ءۇي سالىپ بەرىپتى. الىس-جاقىن ساپارعا شىعا قالسا، جول پۇلىن ۇكىمەت كوتەرەدى. مەملەكەتتىك، اۆتونومدىق، اۋداندىق فولكلورشىلار قوعامىنىڭ بەدەلدى مۇشەسى.
«جاعدايىم جامان ەمەس»، - دەيدى قاريا. ءبىراق وسى كۇنگە دەيىن اتامەكەنگە ءالى ات ءىزىن سالماپتى. جامباسى جەرگە تيگەنشە ءبىر بارىپ قايتۋ جوسپارىندا بار ەكەن. ۇنەمى سەرىك بولىپ جۇرەتىن بادەن قازىم قاريانى الىستان ىزدەپ، بۇرىن-سوڭدى جوعالعان داستان-قيسسالار جايىندا سۇراپ كەلۋشىلەردىڭ كوپتىگىن ايتادى. «قازەكەڭ قانداي جىردى ۇيرەنسە دە، ءۇزىلىپ-جۇلىنعان ۇزىندىلەرىن ەمەس، تولىق نۇسقاسىن جاتتاعان»، - دەيدى ول.
قاريانىڭ ايتقاندارىنىڭ نەگىزىندە كوپتەگەن جىر-داستاندار قالپىنا كەلتىرىلگەن، قايتا تولىقتىرىلعان. بادەننىڭ باستاماسىمەن «قازىم قاريانىڭ داستاندار جيناعى» دەگەن ءتورت تومدىق كىتاپ باسىلىپ شىققان. بۇل ءتورت تومدىققا تەك جەتپىسكە جۋىق قيسسا-داستاندار عانا سىيعان. قازىمنىڭ جادىنداعى قالعان بارلىق دۇنيەنى جارىققا شىعارۋ ءۇشىن تاعى دا وسىنشا كىتاپ باستىرۋ كەرەك. «ەشقاشان شاتاسپايدى. بىردە-ءبىر جىردى ءۇتىر-نۇكتەسىنە دەيىن ۇمىتپايدى. كەيدە سىناپ كورەيىك دەپ بۇرىن ايتقاندارىن تاسپاعا ءتۇسىرىپ الامىز. اراعا ءبىراز ۋاقىت سالىپ قايتا سۇرايمىز. سول قاز-قالپىندا ايتىپ بەرەدى. ارا-تۇرا گازەت-جۋرنالدان ماقالا وقىپ بەرەمىز. سونى قايتالاپ شىعۋىن سۇرايمىز. ىركىلمەيدى. ءبىر ءارپىنىڭ، ءبىر ءسوزىنىڭ ورنىن اۋىستىرمايدى. سونداي عاجايىپ ادام!»، - دەپ بادەن تامسانىپ قويادى.
قازىم اتا مەن بادەن كەيدە قاريانىڭ جادىنداعى دۇنيەلەردى تاسپاعا تۇسىرگەندە ەشكىم مازالاماسىن دەپ اۋىل سىرتىنان قوناق ءۇي بەلگىلەپ، سوندا بارىپ جاتادى ەكەن. باسىندا ءبىر اپتاعا دەپ جالداعان قوناق ۇيدە ءبىر ايدان استام ۋاقىت جاتقان كەزدەرى بولىپتى. مۇنداي جۇمىستار نەگىزىنەن قازىم اقساقالدىڭ شارشاعانىنان ەمەس، بادەننىڭ شىدامى تاۋسىلۋىنا نەمەسە تەحنيكانىڭ بۇزىلىپ قالۋىنا بايلانىستى توقتاتىلاتىن كورىنەدى. تىڭداۋشىنىڭ شىدامى جەتسە، قاريا ءبىر كەسە ءشاي ءىشىپ، ءبىر ءۇزىم نان جەپ الۋ ءۇشىن از عانا ءۇزىلىس جاساپ الىپ، قيسساسىن جالعاستىرا بەرەدى ەكەن.
قازاققا قىمبات قازىنا
بۇگىندە قازىم قارت 107 داستاندى جاتقا ايتادى. تۇرمىس-سالت جىرلارىن قوسقاندا بار بىلەتىن دۇنيەسى 130 عا تاياپ قالىپتى. ونىڭ سىرتىندا ەرتەگىلەر، شاعىن ولەڭدەر، اۋىزشا اڭگىمەلەر بار... ولاردى ەسەپكە الساق، بۇل سان بىرنەشە ەسەلەنىپ كەتەدى. «قوزى كورپەش-بايان سۇلۋ»، «ءلايلى-ءماجنۇن» سەكىلدى ايگىلى جىر-داستانداردى ىلگەرىدە-اق يگەرىپ العان. التاي توڭىرەگىندە عۇمىر كەشكەن باتىرلار تۋرالى جىرلاردى جاقسى بىلەدى. ماسەلەن، اتاقتى سۇلۋباي باتىر سەكىلدى ەل قورعانى بولعان ەرلەرگە ارنالعان ەلۋ سەگىز جىر بار ەكەن. سونىڭ ءبارىن جاتقا ايتادى. ءومىر بويى مالشى بولعان ول ەستە ساقتاۋ قابىلەتىن جايلاۋدا مال سوڭىندا ءجۇرىپ جاتتىقتىرعان. كۇنى بويى ەستىگەن اڭگىمەلەرىن ەسكە ءتۇسىرىپ، ىشىنەن ۇنەمى قايتالاپ ماشىقتانعان.
قازىم اتانىڭ جەتى بالاسى بار. ەكى ۇل، بەس قىز. ۇلكەن ۇلى مادەن - جول ساقشىسى، كىشى ۇلى جەكەن - ورمانشى. قىزدارى كۇلمان، باتەي، زاتەي، بوكەن، سايراش الدە قاشان تۇرمىسقا شىققان. ءبارى دە وسى التاي قازاقتارى شاڭىراعىنىڭ ءتۇتىنىن تۇتەتىپ وتىر.
قازىر ون شاقتى شاكىرتتى ءوز ونەرىنە باۋلىپ ءجۇر. ىشىندەگى ەڭ يكەمدىسى - داۋرەن دەگەن ون جاسار بالا. توي-تومالاققا سولاردى ەرتىپ اپارىپ جىر ايتقىزىپ تۇرادى. شاكىرتتەرىنىڭ ىشىندە ءوزىنىڭ نەمەرەسى بولات تا بار. بولات - ۇلى جەكەننىڭ پەرزەنتى.
ءبىر قىزىعى، قازىم اتا ءالى كۇنگە دەيىن قولىنا قالام ۇستاپ كورمەپتى. ءتىپتى، ءبىر جاپىراق قاعاز دا شيمايلاماعان. بۇكىل ومىرىندە كورگەنى مەن ەستىگەنىن تەك جادىندا ساقتاعان. ونىڭ ميى شەكسىز گالاكتيكانىڭ بۇكىل اقپاراتىن سىيعىزۋعا بولاتىن الىپ حارد-ديسك سەكىلدى. سول حارد-ديسكىڭىزدىڭ دە، ماگنيتوفونىڭىزدىڭ دا، ديكتوفونىڭىزدىڭ دا، فوتو اپپاراتىڭىزدىڭ دا مىندەتىن قارتتىڭ ءبىر ءوزى اتقارادى... قازىرگى زاماننىڭ اقپارات الماسۋعا ارنالعان وزىق تەحنيكانىڭ بارلىعىنىڭ قاسيەتىن ءبىر عانا قازىم اتانىڭ بويىنان تابۋعا بولادى. الايدا، وسى وزىق تەحنيكانىڭ قۇلاعىندا ويناپ، ەمىن-ەركىن پايدالانىپ جۇرگەن ءسىز بەن ءبىز، جالپى، ءبارىمىز جابىلىپ ۇلتىمىزعا قازىم اقساقالدىڭ ۇلەسىندەي ەڭبەك سىڭىرە الدىق پا؟! ءتىلى دە، ءدىنى دە بولەك ەلدە ءجۇرىپ، تالاي قيلى كەزەڭدى باستان كەشىپ، ۇلتتىق مۇرامىزدى وسى كۇنگە امان جەتكىزگەن قاريا قانداي ماراپاتقا دا لايىق. ول بويعا دارىعان عالامات قاسيەتىن ۇتىمدى پايدالانىپ، ۇلتىنىڭ يگىلىگىنە جاراتا ءبىلدى. ال قازىنالى قارتتى ءبىز قالاي ۇلىقتاي الامىز؟ توقسانعا تاياپ قالعان اسىل تەكتى اتامىزدىڭ ميىندا ساقتالعان مۇراعاتتى تولىق ساناعا ءسىڭىرىپ ۇلگەرەمىز بە؟
ازىرگە، التايدىڭ ارعى جاعىندا جۇرگەن، ءجۇز داستاندى جادىنا جاتتاعان قارت جۇرەكتىڭ اماندىعىن تىلەيىك!
داۋرەن باۋىرجان ۇلى،
«ەگەمەن قازاقستان». (2016 - جىل)
بەيجىڭ - ءۇرىمجى - بۋرىلتوعاي - بەيجىڭ