مىنا ومىردە وتىرىك ايتىپ كورمەگەن ادام جوق ەكەن - وتىرىككە قۇرىلعان ءومىر
تەك ءتىلى سويلەۋگە كەلمەيتىن نارەستە بولماسا، قالعان جاننىڭ بارلىعى شەتىنەن «وتىرىكشى». سەنگىڭىز كەلمەيدى، ارينە.
اركىم ءوزىن وتىرىك اتاۋلىدان تازا جان سانايدى. ءبىراق شىنداپ ويلانسا، ول ءوزىنىڭ ءاربىر 10 مينۋت سايىن 3 رەت وتىرىك ايتاتىنىن اڭعارار ەدى. بۇل - عالىمداردىڭ تۇجىرىمى.
بۇل - الەۋمەتتىك ءتاسىل مە؟
ماسساچۋسەتس ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى روبەرت فەلدمان مىنا قوعام وتىرىككە قۇرىلعان دەپ سانايدى. وسى تاقىرىپتى زەرتتەۋگە ءوزىنىڭ 25 جىلىن جۇمساعان عالىمنىڭ پايىمداۋىنشا، ادامنىڭ وتىرىك ايتىپ ۇيرەنگەنى سونشا، ول ءتىپتى ءوزىنىڭ الداپ وتىرعانىن سەزىنبەۋى دە مۇمكىن ەكەن.
ماسەلەن، كەيدە بىرەۋ قوڭىراۋ شالىپ جاتقاندا الماي، كەيىن «دىبىسسىزدا تۇرىپ، ەستىمەي قالىپپىن» دەپ سىلتاۋراتا سالعان كەزىڭىز بولدى ما؟ بولدى. نەمەسە «ءوزىم دە حابارلاسقالى جاتقانمىن» دەي سالۋ دا ءبىز ءۇشىن وتىرىككە سانالمايدى. ال قىزداردىڭ اراسىندا بىرەۋ جاڭا كيىم كيسە، «جاقسى ەكەن» دەگەندى ايتۋ - ءداستۇر.
ءبىر جەرى كەلىسپەي تۇرسا دا، ونىڭ كەمشىلىگىن ايتۋ - ءبىزدىڭ پايىمىمىزشا ەتيكاعا جاتپايدى. ول ءبىز ءۇشىن وتىرىك ەمەس سەكىلدى. ءبىراق كوڭىل ءۇشىن ايتىلسا دا، ول - وتىرىك! مىنە، وسىلايشا، ادام ءوزى جاساعان زاڭدىلىقتار شەڭبەرىندە وتىرىككە جول بەرەدى. ويتكەنى قوعام وتىرىككە قۇرىلعان.
ادامداردىڭ وتىرىككە مۇنشا قۇشتار بولۋىن عالىم بىلاي تۇسىندىرەدى: «ءاربىر ادام وزىنە قاراتا ايتىلعان ادەمى سوزدەردى جاقسى كورەدى. ول ءوزىنىڭ سىرتقى كەلبەتىنە ماقتاۋ ەستىگەندى، جاساپ جاتقان جۇمىسىنا جاقسى باعا بەرگەنىن قالايدى. سوندىقتان دا اينالاسىنداعىلار، ول ادامنىڭ كوڭىلىن كوتەرىپ، دەمەۋ ءۇشىن وتىرىك ايتادى».
وسىلايشا، كۇندەلىكتى ومىردە قولدانىلىپ جۇرگەندىكتەن دە، عالىمدار وتىرىككە الەۋمەتتىك ءتاسىل رەتىندە قارايدى. ويتكەنى ادام قانداي دا ءبىر ناتيجەگە قول جەتكىزۋ ءۇشىن وتىرىك ايتۋى مۇمكىن. الايدا «وتىرىكتىڭ قۇيرىعى ءبىر- اق تۇتام» دەمەكشى، كەيدە بۇل ءتاسىل ادامنىڭ وزىنە قارسى جۇمىس ىستەۋى مۇمكىن ەكەنىن دە ەستەن شىعارماعان ءجون.
باياعىدا ءبىر كىسىنىڭ اۋلاسىنان جوعالىپ كەتكەن قىزدىڭ دەنەسى تابىلادى. بۇل سۇمدىقتان شوشىپ كەتكەن ءۇي يەسى، تەرگەۋشىلەرگە قورىققانىنان وتىرىك ايتا باستايدى. شىندىق دەتەكتورى ونىڭ الداپ وتىرعانىن انىقتايدى. كوپ ۇزاماي، سوت ونى ءولىم جازاسىنا كەسەدى. ال ۇكىم ورىندالعان سوڭ، قىزدىڭ ولىمىنە قاتىسى بار ناعىز باسكەسەردىڭ ءوزى تابىلادى. سولايشا قيىن جاعدايدان وتىرىك ارقىلى قۇتىلام دەگەن كىناسىز جان اجالىن تاپتى. سوندىقتان دا اركىم ءوز وتىرىگىنىڭ شەگىن بىلگەنى ءجون دەيدى ماماندار.
بالا كەزدەن باستالاتىن ادەت
ادامدار وتىرىك ايتۋدى بالا كەزدەن ۇيرەنەتىن كورىنەدى. بالا وسىلايشا، ۇلكەندەردىڭ وتىرىككە قۇرىلعان ومىرىندە تىرشىلىك ەتۋگە ءوزىن بەيىمدەي باستايدى. پسيحولوگتاردىڭ بالا ەس بىلمەگەن كەزدەن باستاپ الداناتىنىن ايتادى. بۇل ورايدا ماماندار قاراپايىم ەمىزىكتى مىسال رەتىندە العان. بۇل زاتپەن بالانى جىلاعان كەزدە الداي سالۋ وڭاي.
سۇمدىق قيتۇرقىلىق بولماسا دا، بۇل - الداۋعا جاتادى. وسىندايدان سوڭ بالانىڭ الداۋعا ەتى ۇيرەنىپ، ءوزى دە ءومىردىڭ كەيبىر ساتىندە وتىرىك ايتۋعا بولاتىنىن ءتۇسىنىپ وسە باستايدى. ناتيجەسىندە 4 جاسقا قاراي ول ءاربىر ەكى ساعات سايىن وتىرىك ايتاتىن بولادى.
بەلگىلى امەريكالىق پسيحولوگ پول ەكمان مۇنداي وتىرىكتى - بۇرمالاۋ، بالاڭ وتىرىك دەپ ەكىگە بولگەن ەكەن. ياعني كەيدە ادام بولعان جاعدايدى بۇرمالاپ، تىگىسىن جاتقىزىپ، وزىنە ىڭعايلى ەتىپ ايتا سالۋى مۇمكىن.
ال بالاڭ وتىرىك كۇندەلىكتى زيانسىز وتىرىكتەر. مۇنداي وتىرىكتى ادام ۇلكەن كۇنا سانامايدى. مامانداردىڭ پايىمداۋىنشا، مىنا وتىرىككە قۇرىلعان قوعامدا قانشالىقتى ءساتتى وتىرىك ايتساڭ، سونشالىقتى جەتىستىككە تەز قول جەتكىزۋگە بولادى.
كىم كوپ الدايدى؟
پروفەسسور فەلدماننىڭ زەرتتەۋلەرىنە سەنسەك، تابىستى ادامدار وتىرىك ايتۋدىڭ ناعىز شەبەرى كورىنەدى. سوندىقتان دا عالىمدار ناعىز وتىرىكشىلەر بيلىكتە وتىرادى دەپ ەسەپتەيدى. ءيا، ساياساتتىڭ ءوزى - ويىن ەكەنىن ەسكەرەتىن بولساق، زەرتتەۋشىلەردىڭ بۇل ايتقانىمەن كەلىسۋگە بولاتىن سەكىلدى. ويتكەنى ساياساتكەرلەر راسىمەن دە شىن ايتاتىن بولسا، جەر شارىندا ناعىز ۋتوپيالىق مەملەكەتتەر بوي كوتەرەتىن ەدى عوي.
ال ەگەر كوپ وتىرىك ايتاتىنداردى جىنىسقا بولسەك، ايەلدەردىڭ ەمەس، ەركەكتەردىڭ كورسەتكىشى باسىمىراق بولادى ەكەن. بريتاندىق ماماندار ەرلەردىڭ ءبىر جارىم ەسە كوبىرەك وتىرىك ايتاتىنىن انىقتاپتى. ءاربىر ىستە كۇش- جىگەرىمەن ەرەكشەلەنەتىن ەر ادامدار، بۇل ورايدا دا ايەلدەردى باسىپ وزادى ەكەن.
وتىرىكتى كوپ ايتۋدى قاجەت ەتەتىن ماماندىق تۇرلەرى دە بولادى ەكەن. ماسەلەن، جارناما جاساۋشىلاردىڭ بارلىعى دەرلىك وتىرىككە جاقىن. سەبەبى ولار ناشار تاۋاردى، جاقسى دەپ وتكىزگەندە الدىنا جان سالمايدى. ولاردىڭ ماقساتى انىق. كوزدەگەنى - اقشا! جۇمساقتاساق - ماركەتينگ. بۇل اقشاعا قاتىسى بار ۇيىمداردا جۇمىس ىستەيتىندەرگە قاتىستى. ال ادام ومىرىنە جاۋاپ بەرەتىن، ماڭىزدى ماماندىق يەلەرى ەڭ كوپ وتىرىك ايتادى دەپ كىم ويلاعان؟!
ءيا، اق حالاتتى ابزال جانداردى وتىرىكشى دەۋگە ءتىلىڭ بارمايدى. دەسە دە، گارۆارد ۋنيۆەرسيتەتىندە ىستەيتىن عالىمداردىڭ ايتۋىنشا، دارىگەرلەر - ناعىز وتىرىكشىلەر. ولار اۋرۋىنان ايىقپايتىنداردى كوبىرەك الدايدى ەكەن. سىرتتان قاراعاندا ادىلەتسىزدەۋ. ءبىراق ولاردىڭ وتىرىگىن اقتاپ الۋعا بولادى.
كوپ جاعدايدا دارىگەرلەر اسىرەسە، ونكولوگتار دەرتى اسقىنعان جانداردىڭ ومىرگە دەگەن قۇلشىنىسىن وياتۋ ءۇشىن «جازىلىپ كەتەسىڭ، تەك تىرىسۋ كەرەك» دەپ الداۋعا ءماجبۇر. ءيا، دارىگەر ەمدەلۋشىنىڭ ءۇمىتىن بىردەن ءۇزىپ، «جازىلمايسىڭ» دەسە، اۋىر بولار ەدى. سوندىقتان دا مۇندا وتىرىكتىڭ تيگىزەر ءوز پايداسى دا بار ەكەن.
ماسەلەن، دارىگەرلەردىڭ سونداي وتىرىگىنىڭ ارقاسىندا «بەتى بەرى قارامايدى-اۋ» دەگەن تالاي ادام جازىلىپ كەتكەن وقيعالار كوپ. ءتىپتى ءبىر جىلدارى امەريكادا ەشقانداي دارىلىك قاسيەتى جوق شابدالى سۇيەكتەرىنەن جاسالعان سۇيىقتىقپەن راك اۋرۋىن ەمدەگەن. ءبىر قىزىعى، ونى قابىلداعان ءبىراز ادامدار ءوز دەرتىنەن ايىققان. ياعني ولارعا وتىرىك ايتىلعان ءسوزدىڭ ءوزى ەم بولعان.
شەبەرلىكتى قاجەت ەتەدى
پسيحولوگتار وتىرىكشى بولۋ ءۇشىن دە ۇلكەن شەبەرلىك كەرەكتىگىن ايتادى. تىڭداۋشىنى الداۋ ءۇشىن ءاربىر ايتقان ءسوزىڭ، بەت- بەينەڭ سول وتىرىككە جۇمىس ىستەۋ كەرەك. جۇرتتى ايتقانىڭا سەندىرۋ ءۇشىن كوزدەرىڭ دە الداپ ۇيرەنۋى ءتيىس.
ەجەلگى ريم شەشەنى كۆينتيليان «وتىرىكشىنىڭ ەستە ساقتاۋ قابىلەتى مىقتى بولۋى ءتيىس» دەگەن ەكەن. راسىمەن، كەيدە ءبىر وتىرىكتى ءبىر- بىرىنە ۇيقاستىرا الماي، ءوز وتىرىگىنە ءوزى ىلىگىپ قالاتىندار بولادى.
ويتكەنى ماماندار ومىردە راسىمەن ونداي وقيعا بولماعاندىقتان وتىرىك وقيعانى ەستە ساقتاۋ قيىنىراق بولاتىنىن ايتادى. ياعني كەشە، الدىڭعى كۇنى، ءبىر اي بۇرىن نە دەپ الداعانىڭدى ۇمىتپاۋ ءۇشىن مىقتى جاد كەرەك-اق. ايتپەسە، ءوز وتىرىگىڭ ابىرويىڭدى ايرانداي توگۋى مۇمكىن.
ماماندار بۇل تاقىرىپتى زەرتتەي كەلە ومىردە وتىرىكسىز تىرشىلىك ەتۋ مۇمكىن ەمەس دەگەن ۇيعارىمعا كەلىپتى. بارلىق ادام الدايدى. تەك اركىمنىڭ ءوز وتىرىگىنىڭ شەگى بار. بىرەۋ كوبىرەك الداسا، بىرەۋ ازىراق الدايدى. ازىراق الدايتىندارى شىنشىلداۋ كەلەدى. ال ءسىز مۇلدە وتىرىك ايتپايمىن دەپ ايتا الاسىز با؟
P. S.: عۇلامالار وتىرىكتى ۇلكەن كۇنالار قاتارىنا قوسادى. قاسيەتتى قۇراننىڭ 167 جەرىندە وتىرىك ايتۋدىڭ كۇنا ەكەندىگى ەسكەرتىلگەن. وسىنىڭ ءوزى-اق وتىرىكتىڭ قانشالىقتى اۋىر ەكەندىگىنە كەپىل.
ادام بالاسىنا وتىرىك ايتۋ - ۇلكەن اپاتتار مەن قايعى- قاسىرەت، بەرەكەسىزدىك الىپ كەلەدى. يمام ماليكتەن ريۋايات ەتىلگەن حاديستە اللانىڭ ەلشىسىنەن (س. ا. ۋ. ): «ءمۇمين قورقاق بولا ما؟» - دەپ سۇرالدى. پايعامبارىمىز (س. ا. ۋ. ): «ءيا» دەدى. ودان سوڭ: «ءمۇمين ساراڭ بولا ما؟» - دەپ سۇرالدى. تاعى دا: «ءيا» ، - دەپ جاۋاپ قاتتى. كەيىن تاعى دا: «و، اللانىڭ ەلشىسى، ءمۇمين وتىرىكشى بولا ما؟» - دەپ سۇرالدى. ول كىسى بىردەن: «جوق»، - دەپ جاۋاپ بەردى» دەلىنگەن (سافۋان يبن سۋلايم).
ءسابينا زاكىرجان قىزى
islam.kz