ادام قالاي جاراتىلعان، ولگەننەن سوڭ قايتا تىرىلەمىز بە؟
بۇعان ءابۋ ھۋرايرا: «ناقتى ەشتەڭە ايتا المايمىن»، - دەيدى. وتىرعان ساحابالار دا: «الدە قىرىق جىل ما؟»، - دەپ سۇرايدى. ءابۋ ھۋرايرا تاعى دا: «ەشتەڭە دەي المايمىن»، - دەپ جاۋاپ بەرەدى. ساحابالار تاعى دا: «الدە قىرىق اي ما؟»، - دەيدى. بۇعان دا ول: «ەشتەڭە ايتا المايمىن»، - دەيدى، سوسىن حاديستى ءارى قاراي جالعاستىرىپ: «وسى ۋاقىت ىشىندە ادامنىڭ قۇيىمشاعىنان باسقا بارلىق جەرى ءشىرىپ، جوق بولادى. بۇدان كەيىن قايتا جاراتىلۋ باستالادى. بۇل جاراتىلىس ادامنىڭ وسى قۇيىمشاعىنان باستالادى. سوسىن اللا تاعالا كوكتەن جاڭبىر جاۋدىرادى دا بارلىق ادامزات وسىمدىكتەر سەكىلدى قايتا جان ءبىتىپ تىرىلەدى»، - دەيدى (بۇحاري، ءمۇسليم).
ءمۇسليمنىڭ ساحيح حاديستەر جيناعىندا كەزدەسەتىن تاعى ءبىر حاديستە: «پايعامبارىمىز (سالاللاھۋ 'الەيھي ءۋاساللام): «ادام بالاسىنىڭ بارلىق جەرىن توپىراق جەيدى (ياعني، شىرىتەدى). تەك قۇيىمشاق قانا شىرىمەيدى. ادام قۇيىمشاقتان جاراتىلعان جانە سودان قايتا قۇرىلىپ، قايتا جاراتىلادى»، - دەيدى (بۇحاري، ءمۇسليم).
اۋەلى مىنانى ءبىلۋىمىز كەرەك. پايعامبارىمىز (سالاللاھۋ 'الەيھي ءۋاساللام) اقيقاتتان باسقا ەشنارسە سويلەگەن ەمەس. قاسيەتتى قۇراندا اللا تاعالا (ءجاللا ءجالاللۋھۋ): «ول ءوز ويىنان سويلەمەيدى. سويلەگەنى كوكەيىنە سالىنعان ۋاحي عانا. وعان ونى وتە كۇشتى جابىرەيىل ('الەيھي ءسالام) ۇيرەتتى»، - دەيدى (ءناجم سۇرەسى، 3-5-اياتتار). اللا ەلشىسىنىڭ ءوزى دە اۋزىنان شىققان ءار ءسوزدى جاتتاۋ ماقساتىندا جازىپ الىپ وتىراتىن ساحابا ابدۋللاھ بين امىرگە: «جاز، جانىم قۇدىرەت قولىندا بولعان اللانىڭ اتىمەن انت ەتەمىن، بۇل اۋىزدان اقيقاتتان باسقا ەشنارسە شىقپايدى!»، - دەيدى.
دەمەك، بۇل قۇيىمشاقتا ءبىر سىر مەن حيكمەت بار. عىلىمي جاڭالىقتار پايعامبارىمىزدىڭ (سالاللاھۋ 'الەيھي ءۋاساللام) بۇل حاديستەرى، جالپى يسلام ءدىنى تۇنعان عىلىم ەكەنىن، ءتۇبى عاجايىپ دۇنيەلەر مەن تاڭعالۋلارعا جەتەلەيتىنىن، اللانىڭ قۇدىرەتىنە باس شايقاۋدان باسقا شارا قالدىرمايتىنىن، سونداي-اق، يسلام ءدىنىنىڭ اقيقات ءدىن، نۇرلى ءدىن ەكەنىن دالەلدەپ بەرۋدە. ءبىز سونى جەتكىزىپ كورۋگە تىرىسايىق.
جوعارىداعى حاديستەردەن تۇسىنگەنىمىزدەي:
ادام بالاسىنىڭ قۇرساقتاعى جاراتىلىسى مەن دامۋى وسى قۇيىمشاقتان باستالادى؛
قۇيىمشاق - ادام بويىنداعى ەش شىرىمەيتىن جالعىز عانا مۇشە، بولشەك، سۇيەك؛
قيامەت كۇنى قايتا جاراتىلۋىمىز، ءتۇزىلۋىمىز، قۇرالۋىمىز وسى ءبىر قۇيىمشاقتان باستالماق.
ادامنىڭ قۇيىمشاقتان تۇزىلەتىنىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن اۋەلى ەمبريولوگيالىق دامۋ كەزەڭىن قىسقاشا بايانداپ وتكەنىمىز ءجون بولار. ەمبريوننىڭ دامۋ كەزەڭى اتالىق (سپەرماتوزويد) جانە انالىق جىنىس جاسۋشالارىنىڭ قوسىلۋىنان باستالادى. بۇدان زيگوتا پايدا بولادى. كەلەسى ساتى - «بولشەكتەنۋ»، ياعني ءبىر جاسۋشالى زيگوتانىڭ كوپجاسۋشالى ۇرىققا اينالۋ كەزەڭى. وسىلايشا ۇرىق جاتىردىڭ شىرىشتى قابىعىنا ەنەدى. بۇل جەردە ۇرىق ءتۇيىنى ۇرىق قالقانىنا اينالادى. ۋاقىت وتە كەلە ول ەكى جاپىراقشاعا (قاتپار)، ياعني ەپيبلاست (ەكتودەرما) پەن گيپوبلاستقا (ەندودەرما) بولىنەدى. نەگىزگى ۇردىستەر ەپيبلاست ىشىندە وتەدى. ەپيبلاستىڭ جاسۋشالارى بەلسەندى تۇردە كوبەيە باستاپ، ۇرىقتىڭ باس بولىگىنەن ونىڭ كاۋدالدى بولىگىنە قاراي كوش تۇزەيدى. ولاردىڭ ميگراتسياسى ەپيبلاستىڭ شەتكى ەكى جاعىنان ەكى اعىن تۇرىندە بايقالادى. جاسۋشالاردىڭ ءبىر بولىگى ەپيبلاستىڭ ورتاسىنان ەرتە قايتا باستايدى، قالعاندارى اقىرىنا دەيىن جەتىپ كەرى جىلجيدى. جاسۋشالار اعىنى كەزدەسكەننەن كەيىن، ءبىر-بىرىمەن ارالاسپاي، قاتارلاسا ۇرىقتىڭ باس بولىگىنە قايتادى. وسىنىڭ ناتيجەسىندە ەپيبلاستىڭ ورتاسىندا «العاشقى ۇرىق جولاعى» دەپ اتالاتىن جاسۋشالار جيىنتىعى تۇزەلەدى. ال جولاقتىڭ الدىڭعى بولىگىندە «گەنزەن ءتۇيىنى» دەپ اتالاتىن «العاشقى ءتۇيىن» پايدا بولادى. «العاشقى ۇرىق جولاعىنان» مەزودەرما تۇزىلەدى. وسىلايشا ەكتودەرما، ەندودەرما، مەزودەرما بولىپ ءۇش ۇرىق جاپىراقشاسى قالىپتاسادى. ال بۇل ۇشەۋىنەن ادامنىڭ بارلىق ورگاندارى مەن ۇلپالارى تۇزىلەدى. اتاپ ايتساق، ەكتودەرمادان جانۋارلاردا جابىندارى، ادامدا جانە وزگە ءسۇت قورەكتىلەردە تەرىنىڭ ۇستىڭگى قاباتى، تەرى تۋىندىلارى، ياعني ماي جانە تەر (ءسۇت) بەزدەرى، شاش جانە تىرناق، جانۋارلاردا ءمۇيىز جانە تۇياق، سەزىم مۇشەلەرى، جۇيكە جۇيەسى (مي جانە جۇلىن، ت. ب.). ەندودەرمادان بارلىق اس قورىتۋ مۇشەلەرى: قارىن، ىشەك، وڭەش، ت. ب. بارلىق بەزدەر (تەرى بەزىنەن وزگەسى)، اس قورىتۋ بەزدەرى دە: باۋىر، ۇيقى بەزى، قالقانشا بەزى، گيپوفيز بولىگى، بۇيرەك ۇستى بەزى جانە ت. ب. تىنىس الۋ جۇيەسى: وكپە، كەڭىردەك، اۋا تامىر جانە ت. ب. تۇزىلەدى. ال مەزودەرمادان وزگە جۇيە مۇشەلەرى: بۇلشىق ەت، سۇيەكتەر، بۋىندار، سىڭىرلەر؛ قان تاراتۋ جۇيەسى: جۇرەك، تامىرلار، قان؛ نەسەپ-جىنىس جۇيەسى: بۇيرەك، نەسەپ اعارلار، قۋىق جانە جىنىس مۇشەلەرى. مىنە، وسى بارلىق ورگانداردىڭ قاينار كوزى بولعان «العاشقى ۇرىق جولاعى» مەن «العاشقى ءتۇيىن» بۇدان كەيىن ەڭ سوڭعى ومىرتقاعا قاراي تارتىلىپ، ودان قۇيىمشاق قالىپتاسادى. بىلايشا ايتقاندا، قالىپتاسىپ جاتقان ادام جايىنداعى بارلىق اقپاراتتار ەڭ سوڭىندا «چيپكە» اينالىپ قۇيىمشاققا ورناتىلادى. پايعامبارىمىزدىڭ «ادام قۇيىمشاقتان جاراتىلعان» دەۋىنىڭ سىرى دا وسى.
قۇيىمشاق - ادام بويىنداعى ەش شىرىمەيتىن جالعىز عانا مۇشە، بولشەك، سۇيەك
دەمەك، ءار ادامنىڭ قۇيىمشاعى ءوزى جايىنداعى بارلىق اقپاراتتى تاسىعان ءبىر «چيپ». ادامنىڭ قيامەتتە قايتا جاراتىلۋى وسى ءبىر «چيپتەن» باستالماق. ارينە، اللا تاعالانىڭ ادامزاتتى قايتا جاراتامىن دەسە، بۇل قۇيىمشاقسىز-اق جاراتۋعا قۇدىرەتى جەتەدى. اللا ەش نارسەگە مۇقتاجسىز. قاسيەتتى قۇراندا اللا تاعالا بىلاي دەيدى: «ادام بالاسى: «مەن ولگەننەن كەيىن قايتا تىرىلەمىن بە؟»، - دەيدى. اۋەل باستا ءوزىن جوقتان بار ەتىپ جاراتقانىمىزدى ادام بالاسى ويلاماي ما؟» (ماريام سۇرەسى، 66-67-اياتتار). ەگەر جوقتان بار ەتىپ جاراتىپ وتىرسا، اللا تاعالاعا قايتا ءتىرىلتۋ دەگەن ءسوز بوپ پا؟ «جاراتىلىستى جوقتان بار ەتكەن دە، ونى ءولتىرىپ قايتا تىرىلتەتىن دە اللا. بۇل وعان العاشقى جاراتۋىنان دا وڭاي» (رۇم سۇرەسى، 27-ايات). «اللا تاعالا نەنى جاراتۋدى قالاسا، تەك قانا «بول!» دەيدى، ول دا دەرەۋ بولا قالادى» (باقارا سۇرەسى، 117-ايات).
ال قۇيىمشاق قايتا جاراتىلۋىمىزعا ءبىر سەبەپ قانا. ياعني، وسىمدىكتىڭ ءوسىپ شىعۋىنا تۇقىم قالايشا سەبەپشى بولسا، ادامنىڭ دا قايتا جاراتىلۋىنا وسى قۇيىمشاق سەبەپ. بىلايشا ايتساق، قۇيىمشاق - ادامنىڭ تۇقىمى. وسىمدىكتىڭ ءتۇرى، ءتۇسى، اعاشى، جاپىراعى، ول وسىمدىك جەمىستى بولاتىن بولسا، ونىڭ ءدامى، ءپىشىنى، ءيىسى، ءتۇسى، قىسقاشا ايتقاندا، وسىمدىككە قاتىستى قانداي اقپارات بار بولسا، سونىڭ ءبارى ءبىر عانا تۇقىمدا جيناقتالعانى سەكىلدى قۇيىمشاقتا دا ادام جايلى بارلىق اقپارات قامتىلعان. ونسىز دا اللا تاعالا ادامزاتتىڭ قيامەتتەگى قايتا ءتىرىلۋىن وسى وسىمدىكتىڭ مىسالىمەن بەرەدى.
ماسەلەن:
«اللا ءوزىنىڭ راحىمى (جاڭبىر) كەلەر الدىندا جەل سوقتىرىپ، ءسۇيىنشى حابارىن جىبەرەدى. جەل اۋىر بۇلتتاردى كوتەرگەن كەزدە ونى ءولى قۋاڭ جەرلەرگە جونەلتەمىز دە، جاڭبىر جاۋدىرىپ، ءارتۇرلى جەمىس-جيدەك وندىرەمىز. سول سياقتى ولىلەردى دە تىرىلتەمىز. بۇدان، ارينە، عيبرات الارسىڭدار» («اعراف» سۇرەسى، 57-ايات).
«اللانىڭ راحمەت ىزدەرىنە قارا! ونىڭ جەردى ولگەننەن كەيىن قالايشا قايتا تىرىلتەتىنىن كورمەيسىڭ بە؟ ول راسىندا ولىلەردى دە تىرىلتەدى. ونىڭ بارلىق نارسەگە قۇدىرەتى جەتەدى» («رۇم» سۇرەسى، 50-ايات).
«اللا جەلدى جونەلتىپ، بۇلتتاردى قوزعايدى. ول بۇلتتى ءولى جەرگە ايدايمىز. بۇلتتان جاڭبىر جاۋىپ، سول جاڭبىرمەن جانسىز جەردى قايتا تىرىلتەمىز. ولىلەردىڭ ءتىرىلۋى دە ءدال وسى سەكىلدى» («فاتىر» سۇرەسى، 9-ايات).
«سەن جەردىڭ قۇرعاپ قالعانىن كورەسىڭ. ءبىز جاڭبىر جاۋدىرعان مەزگىلدە جەر قايتا قۇلپىرىپ، كوكتەيدى. بۇل اللانىڭ دالەلدەرىنەن. ءشۇباسىز جەردى تىرىلتكەن اللا ولىلەردى دە تىرىلتەدى. ويتكەنى، ونىڭ ءار نارسەگە قۇدىرەتى جەتەدى» («فۋسسيلات» سۇرەسى، 39-ايات).
«ول اسپاننان ولشەممەن جاڭبىر جاۋدىردى. ونىمەن ولىلەردى تىرىلتتىك. سەندەر دە سول سەكىلدى قابىرلەرىڭنەن قايتا شىعاسىڭدار» («زۋحرۋف» سۇرەسى، 11-ايات).
«جەردى قۋارعان قۋ مەديەن كۇيىندە كورەسىڭدەر، وعان جاڭبىر جاۋدىرساق، ول جاندانىپ، كوپسىپ، ءارالۋان اسەم وسىمدىكتەر ونەدى. وسى دالەلدەر بويىنشا، شىن مانىندە اللا - حاق. ول ءولىنى تىرىلتەدى، ونىڭ بارلىق نارسەگە قۋاتى جەتەدى» («حاج» سۇرەسى، 5-6 اياتتار).
«سونداي-اق، جانسىز جەردى سول جاڭبىر سۋىمەن تىرىلتتىك. ولىلەردىڭ ءتىرىلۋى دە وسى سەكىلدى» («قاف» سۇرەسى، 11-ايات).
«اللا اسپاننان جاڭبىر جاۋدىرىپ، ونىمەن ءولى جەردى تىرىلتەدى. شىنىندا، انە سونىڭ وزىندە ءسوز تىڭدار قاۋىم ءۇشىن دالەلدەر بار («ناحىل» سۇرەسى، 65-ايات).
مىنە، بۇل اياتتاردىڭ بارلىعى قيامەت كۇنى ادامداردىڭ دا قايتا ءتىرىلۋى قۋراپ، سولىپ، ءولىپ قالعان وسىمدىكتەردىڭ قايتا جاندانۋ پروتسەسىنە ۇقساس بولاتىندىعىنا دالەل. ياعني، اللا تاعالانىڭ: «سەندەر دە سول سەكىلدى قابىرلەرىڭنەن قايتا شىعاسىڭدار»، «ولىلەردىڭ ءتىرىلۋى دە ءدال وسى سەكىلدى» دەۋى ارقىلى بىزگە وسىنى مەڭزەيدى. ەندەشە جوعارىداعى حاديستە ايتىلعانداي، اللا تاعالا كوكتەن جاڭبىر جاۋدىرادى دا ادام دا قۇيىمشاقتان قايتا ءتۇزىلىپ، بويىنا قايتا جان بىتەدى.
سوندىقتان دا، قۇيىمشاقتىڭ شىرىمەۋى زاڭدى دا، اقىلعا دا قونىمدى. بۇنى عالىمدار دا تەكسەرىپ كورگەن ەكەن. يەمەننىڭ زەرتتەۋشىلەرى وسمان ءال-جەيلاني مەن شەيح ابدۋل-ءماجيد اززانداني 2003-جىلى رامازان ايىندا قۇيىمشاققا بىرنەشە زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزگەن. ولار قىزىپ تۇرعان وتقا قۇيىمشاقتى 10 مينۋت بويى ۇستاپ تۇرعان. قىزعان وتتا قاقتالىپ تۇرعان قۇيىمشاقتىڭ ءتۇسى باستاپقىدا قىزارىپ، كەيىن قارايا تۇسكەن. سودان كەيىن عالىمدار كۇيگەن قۇيىمشاقتىڭ قالدىقتارىن جيناپ، ستەريلدى كولباعا سالىپ، يەمەننىڭ ەڭ اتاقتى سانا قالاسىنداعى ال-اۋلاكي زەرتحاناسىنا اكەلەدى. سانا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ گيستالوگيا مەن پاتولوگيا پروفەسسورى ساليح ال-اۋلاكي قالعان ۇلپانى زەرتتەپ، لاۋلاعان وتتىڭ قۇيىمشاقتىڭ جاسۋشاسىنا ەش اسەر ەتپەگەنىن بايقايدى. ياعني، گازدىڭ وتىنا ماي جاسۋشاسى مەن جىلىك مايى عانا جانعان، ال قۇيىمشاقتىڭ جاسۋشالارى ەش زارار كورمەگەن، تىرشىلىگىن جويماعان.
بۇعان ۇقساس زەرتتەۋدى قىتايلىق عالىمدار دا جاساعان. ولار قۇيىمشاقتى قۋاتتى راديواكتيۆتى ساۋلەنىڭ استىندا ۇستاعان. سوسىن كۇشتى حيميالىق قىشقىلدارعا سالعان. ناتيجەدە ادامنىڭ بۇل سۇيەگىن تۇبەگەيلى جويىپ جىبەرۋ مۇمكىن ەمەس دەگەن قورىتىندىعا كەلگەن. اعىلشىن ميكروبيولوگ-عالىمدارىنىڭ دا تاجىريبەلەرى وسىنى كورسەتكەن. ولار ادام ءمايىتىن 6000 گرادۋستىق وتتا دا ورتتەپ كورگەن، -286 گرادۋس سۋىقتىقتا تا ۇستاپ كورگەن. الايدا، ءبارى- ءبىر قۇيىمشاقتاعى تىرشىلىكتىڭ بەلگىلەرىن جويۋ مۇمكىن ەمەس بولعان. دەمەك، بۇل زەرتتەۋلەر دە قۇيىمشاقتىڭ شىرىمەۋىن عىلىمي تۇردە دالەلدەپ وتىر.
قورىتىندىلاي كەلگەندە، اللا تاعالا قۇراندا: «قۇراننىڭ انىق اقيقات ەكەندىگى ايقىندالعانعا دەيىن الەمدەگى جانە وزدەرىندەگى بەلگىلەرىمىزدى كورسەتە بەرەمىز. راسىندا راببىڭنىڭ ءار نارسەگە كۋا ەكەندىگى ساعان جەتكىلىكتى ەمەس پە؟» («فۋسسيلات» سۇرەسى، 53-ايات)، - دەيدى. سونداي-اق: «ارالارىڭنان اياتتارىمدى وقيتىن، سەندەردى تازارتاتىن جانە سەندەرگە قۇراندى حيكمەتتى، سونداي-اق، بىلمەگەندەرىڭدى ۇيرەتەتىن ەلشى جىبەردىك»، - دەيدى(«باقارا» سۇرەسى، 151-ايات، «ءالي-يمران» سۇرەسى، 164-ايات، «جۇما» سۇرەسى، 2-ايات). بۇل جەردەگى حيكمەت پايعامبارىمىزدىڭ - سۇننەتى. بارلىق عىلىم مەن حيكمەتتىڭ قاينار كوزى بولعان قۇران مەن پايعامبارىمىزدىڭ سۇننەتىن بەرىك ۇستانۋ - ءشۇباسىز، دانالىققا جەتەلەيدى. وكىنىشكە قاراي، كوبىمىز مۇنىڭ قادىرىن جەتە تۇسىنبەۋدەمىز. ەندەشە قۇرانعا قىرىن، سۇننەتكە سالعىرت قاراۋدان ساقتاسىن اللا!
islam.kz