اتا-بابالارىمىز ۇستاعان ءبىزدىڭ بايراقتار قانداي بولعان؟

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - ءسۇيىنبايدىڭ «ءبورىلى مەنىڭ بايراعىم. ءبورىلى بايراق كوتەرسە، قوزىپ كەتەر قايداعىم» دەپ جىرلايتىنى بار. التى الاشتىڭ ابىلايدىڭ اق تۋىنىڭ استىنا بىرىككەنىن دە بىلەمىز.

بەرىرەكتە «الاش تۋى استىندا، كۇن سونگەنشە سونبەيمىز» دەپ ۇرانداتتى سۇلتانماحمۇت. وسىعان قاراعاندا، قازاق تاريحىندا ءتۇرلى-ءتۇرلى تۋلاردىڭ بولعانى انىق. اتا-بابالارىمىز ۇستاعان ءبىزدىڭ بايراقتار قانداي بولعان؟ ەندەشە، كوك تۋعا دەيىنگى كوپ تۋدى ەسكە تۇسىرەيىك.

قازاقتىڭ ەجەلگى تۋلارىندا نەگىزىنەن، ءۇش بەلگى بولعان. ولار: ايداھار، كوك ءبورى جانە اي-جۇلدىز. ايداھاردىڭ سۋرەتى توتەمدىك بەلگى رەتىندە سارماتتار مەن عۇنداردىڭ بايراعىندا بولىپتى. ساقتاردىڭ تۋىندا دا ءتۇرلى جانۋارلاردىڭ بەينەسى بولعانىن بۇگىنگى تاريحشىلار ايتىپ ءجۇر.

«كۇندىز وتىرمادىم، ءتۇن ۇيىقتامادىم، قىزىل قانىمدى توكتىم، قارا تەرىمدى اعىزدىم، تۇركى ۇرپاعى ءۇشىن» دەپ كەلەتىن كۇلتەگىن مەن تونىكوك داۋىرىندەگى تۋدا كوك ءبورىنىڭ باسى بەينەلەنگەن. تۋدىڭ دا ءتۇسى كوك بولىپتى. ءبىر اڭىزدا عۇندار (تۇركىلەر) ءوزىنىڭ كۇنشىعىستاعى كورشى ەلىنەن قاتتى جەڭىلىس تاۋىپ، تەگىس قىرىلاتىنى ايتىلادى. جاۋ اسكەرى تەك ءبىر ءسابيدى عانا ولتىرمەي، تاستاپ كەتەدى. بالانى كوك ءبورى قاناتتاندىرادى. مىنە، سول بالادان عۇندار مەن تۇركىلەر تاراعان ەكەن-مىس. تۇركىنىڭ العاشقى كوسەمى اشينا ورداسىنىڭ قاقپاسىنا ءبورىنىڭ سۋرەتى بار تۋ بايلاپتى. مىنە، سودان بەرى ءبورىلى بايراق كوكجال ۇلتتىڭ سيمۆولىنا اينالدى. ءبورىلى بايراق ءبىر جاعىنان جەلەپ-جەبەۋشى كۇشتى بىلدىرگەن.

ءبىر دەرەكتەردە، قاراحاندىقتار داۋىرىندە قىزعىش قوڭىر رەڭدەگى تۋ ۇستاعانى، وعان جەبەنىڭ، تاراقتىڭ سۋرەتىن سالعانى جايلى جازىلعان. الايدا قاراحاننىڭ ۇلى ۋىز (وعىز) حان ءبورىلى بايراقتى التىننان قۇيدىرىپ، ساقتاعان ەكەن. وسى ءبورىلى بايراق پا، الدە كەيىنگى شىققان كوشىرمەلەرى مە بىلمەيمىن، ەرميتاجدا تۇرعان ءبورىنىڭ باسى بەينەلەنگەن ءبىر تۋ استاناداعى مۇراجايعا اكەلىندى. الايدا ءسۇيىنباي جىرعا قوسقان ءبورىلى بايراق كوك تۇرىكتەرگە ءتان ەمەس بولۋى مۇمكىن. بالكىم، وسى بايراقتىڭ كەيىنگى ۇلگىسى شىعار، بۇل ءبورىلى بايراق شاپىراشتى باتىرعا تيەسىلى بولعان ەكەن. مۇنى «ءبورىلى بايراق كوتەرسە، جوقتى جونىپ تابامىز، ءبورلى بايراق استىندا، تۋ ءتۇسىرىپ، جاۋ العان، شاپىراشتى باتىر بابامىز» دەپ ءسۇيىنبايدىڭ ءوزى دە راستايدى.

تاريحشى بەرەكەت كارىبايەۆتىڭ ايتۋىنشا، التىن وردا، اق وردا داۋىرىندە تۋىمىزدىڭ ءتۇسى اق بولىپتى. تۋدا شىڭعىس اۋلەتىنىڭ تاڭباسى - تاراقتىڭ جانە جارتى ايدىڭ بەلگىسى بەينەلەنگەن ەكەن. انجەلينو دۋلتسەرت دەگەن يتاليان كارتوگرافى 1339- جىلى قۇراستىرعان كارتاسىندا التىن وردانىڭ تۋى دەپ ءدال وسى تۋدى كورسەتكەن. 1375- جىلى ابراام كرەسكەس قۇراستىرعان كاتالاندىق اتلاستا دا وسى بايراقتىڭ سۋرەتى بار.

ال قازاق حاندىعىنىڭ تۋى قانداي بولعانىن بىلەسىزدەر مە؟ ۆيكيپەديادان ىزدەر بولساق، قازاق حاندىعىنىڭ بايراعى دەپ اق تۋدى ەمەس، كوك تۋدى كورسەتىپ قويىپتى. «قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعى تويلانادى» دەگەن كۇننەن باستاپ ينتەرنەتتە وسى تۋدىڭ سۋرەتى قاپتاپ كەتتى. بايراقتىڭ ورتاسىندا شەكسىزدىكتى بىلدىرەتىن بەلگى (جوڭعارلاردىڭ ويۋى دەگەن دەرەك بار)، شەتىندە بەسبۇرىشتى ءۇش جۇلدىز بەينەلەنگەن. قازاقتىڭ نە سەمانتيكاسىنا نە گەرالديكاسىنا كەلمەيدى. الايدا بايراقتاعى ءۇش جۇلدىزدى قازاقتىڭ ءۇش ءجۇزى دەپ ءتۇسىندىرىپ جۇرگەندەر بار ەكەن. الكەي مارعۇلان كەزىندە قازاق حاندارى كوتەرگەن جالاۋدىڭ ءتۇسى قىزىل بولعانىن، شەتىندە ءۇش، توعىز قۇيرىق بايلانعانىن، ورتاسىندا تورە تاڭباسى كەستەلەنگەنىن جازادى.

ال تاريحشىلار كەرەي مەن جانىبەكتىڭ شىڭعىس حاننىڭ تۋىن قازاق حاندىعىنىڭ بايراعى ەتىپ كوتەرگەنىن جازىپ ءجۇر. سوندىقتان ينتەرنەتتە جۇرگەن قازاق حاندىعىنىڭ تۋى دەگەن ءۇش جۇلدىزدى كوك بايراق ويدان شىعارىلعان نارسە بولۋى مۇمكىن. تاريحتا تەك ءامىر تەمىردىڭ عانا اسپان تۇستەس تۋ ۇستاعانى جايلى دەرەك بار.

ەشبىر تاريحشىنىڭ كىتابىندا الگىندەگى كوك تۋ تۋرالى مالىمەت جوق. ەسەسىنە، قىزىل، جاسىل، اق تۋلاردىڭ بولعانى ايتىلادى. ورىس حان زامانىندا قازاق دالاسىندا وسى ءۇش ءتۇستى بايراق كەڭ تارالعان. ساراي حاندارى - قىزىل تۋ، شاعاتاي اۋلەتى - اق تۋ، ۇگەدەي اۋلەتى كوك تۋمەن دارالانعان دەسەدى. ورىس حاننىڭ قىزىل تۋىن كەيىن ەر ەسىم، ودان ءاز-تاۋكە، بولات، ابىلمامبەتتەر مەملەكەتتىك بايراق ەتىپ بەكىتىپتى. كەيبىر دەرەكتەردە ابىلايدىڭ جاسىل تۋ ۇستاعانى ايتىلادى. حاننىڭ نەمەرەسى كەنەسارىنىڭ دا بايراعىنىڭ ءتۇسى جاسىل بولعان كورىنەدى.

ال امانگەلدى باتىر اتاسى يمان باتىردان قالعان الاشۇبار تۋدى جانىنان تاستاماپتى. بۇل جايلى احمەت بايتۇرسىنوۆ «مۇسىلماننىڭ ۇرانى - شۇبار الا تۋ الدىڭ» دەپ جىرلايدى. شاكارىم قاجى قۇدايبەردى ۇلى دا قازاقتا شۇبار الا تۋ بولعاندىعىن ايتقان. سوعان قاراعاندا، قازاق تاريحىندا شۇبار الا تۋدىڭ قاسيەتى مول بولعانعا ۇقسايدى. شۇبار الا تۋ اسىرەسە، ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستەرى كوسەمدەرىنىڭ نەگىزگى نىشانىنداي بولدى.

قازاقتا اق تۋ كوتەرۋ ءداستۇرى بۇرىننان بولعان. دەشتى قىپشاقتاردىڭ دا تۋى اق بولعان دەسەدى. ولاردىڭ ۇعىمىندا اق ءتۇس - تازالىقتىڭ، ادىلدىكتىڭ نىشانى. قازاق حاندىعىندا ءار حاننىڭ، ءتىپتى ءار باتىردىڭ جەكە بايراعى بولعان ەكەن. تاريحي قۇجاتتاردان قاراكەرەي قابانباي، قانجىعالى بوگەنباي، شاقشاق ۇلى جانىبەك باتىرلاردىڭ ءوز تۋى بولعانىن بىلەمىز. قابانبايدىڭ، وسپان باتىردىڭ بايراقتارىنىڭ ءتۇسى اق ەكەن. ابىلاي حاننىڭ دا جاۋىنگەرلەردى ەرلىك پەن ورلىككە باستاعان تۋىنىڭ ءتۇسى اق بولىپتى. حان بايراعى ۇزىندىعى ءۇش قۇلاش نايزاعا ساپتالىپتى. بيىكتىگى - 150، ەنى - 70 سانتيمەتردەي اق ماتادان جاسالعان بايراق ەكەنىن جازىپ ءجۇر تاريحشىلار. ابىلاي زامانىنداعى تۋ 1930-جىلعا دەيىن ارىس قالاسى ماڭىنداعى «حان قورعان» مەكەنىندە ساقتالىپ كەلگەن دەگەن دەرەك بار.

ال حالقىمىز يسلاممەن قاۋىشقان كەزدە تۋىمىزدىڭ ءتۇسى جاسىل بولعان. الاشوردا وكىمەتىنىڭ دە تۋىنىڭ ءتۇسى - جاسىل. سۇلتانماحمۇتتىڭ «الاش تۋى استىندا، كۇن سونگەنشە سونبەيمىز! ەندى الاشتى ەشكىمنىڭ، قورلىعىنا بەرمەيمىز!» دەگەن زارىندا بۇكىل الاش قايراتكەرلەرىنىڭ جانايقايى جاتقانداي سەزىلەدى.

«سارى ارقا» گازەتىنىڭ 1918- جىلعى 22- قاڭتارىنداعى سانىندا: «دەكابردىڭ 12- كۇنى، ءتۇس اۋا، ساعات 3 تە دۇنيەگە «الاش» اۆتونومياسى كەلىپ، ازان شاقىرىلىپ ات قويىلدى. التى الاش بالاسىنىڭ باسىنا اق وردا تىگىلىپ، الاش تۋى كوتەرىلدى... جاساسىن الاش اۆتونومياسى!» دەگەن ءالىمحان ەرمەكوۆتىڭ رۋحتى جولدارى بار. وسى ماقالادا ايتىلعان الاش تۋى تۋرالى ايتساق. جاسىل بايراقتىڭ جوعارى جاعىندا توتە جازۋىمەن «جاساسىن الاش اۆتونومياسى!» دەگەن ۇران بار. ال ورتاڭعى بولىگىندە ارابشا جازىلعان «ءلا-ءيلاھا يللاللاھ، مۋحاممادۋر راسۋلۋللاھ»، ياعني «اللادان باسقا ءتاڭىر جوق، مۇحاممەد ونىڭ ەلشىسى» دەگەن مۇسىلماننىڭ كاليماسى جازىلىپتى.

وكىنىشكە قاراي، الاشوردا وكىمەتىنىڭ تۋى ۇزاق كوتەرىلمەدى. 1917-1920-جىلدارى تۋى جەلبىرەگەن الاش اۆتونومياسىن كەڭەس وكىمەتى كۇشپەن تاراتىپ، قازاقتى قان قاقساتتى. سوڭىندا، وسى ۇكىمەتتى قۇرۋعا اتسالىسقان ۇلت زيالىلارىن قۋعىنداپ، اتۋ جازاسىن كەستى. وسىلايشا، قازاق بالاسىنا الاش تۋى استىنا بىرىگۋدىڭ باقىتى ءناسىپ بولمادى. ءبىر قۋانارلىعى، ارىستارىمىزدىڭ ۇكىلى ۇمىتىندەي بولعان سول جاسىل تۋ ءالى دە بار ەكەن. الاشتىڭ تۋى قازىرگى كۇنى باتىس قازاقستان وبلىسى سىرىم اۋدانى جىمپيتى كەنتىندەگى سىرىم دات ۇلى اتىنداعى مۋزەيدىڭ «الاش» زالىندا ساقتاۋلى تۇر.

ال تۇركىستان اۆتونومياسىنىڭ تۋى قويۋ قىزىل بولعان ەكەن. بۇل بايراق ەكى رەت وزگەرتىلگەن. بىرىنشىسىندە، بۇرىشىندا توتە جازۋمەن، كريلليتسامەن - ا س س ر، ەكىنشىسىندە، ت س س ر دەپ جازىلعان.

ال كەڭەس زامانىندا كوگىمىزدە جەتپىس جىل بويى قىزىل تۋ جەلبىرەدى. قىزىل تۋ دا قازاققا جات ەمەس. التىن وردا بيلەۋشىسى ورىس حاننان قالعان قىزىل تۋ XVII عاسىردا ەسىم حاننىڭ تۇسىندا كوگىمىزدە جەلبىرەگەن ەكەن. سول تۋ قايتا ورالىپ، 1937-1940، 1940-1953، 1953-1991-جىلدارى ءرامىزىمىز بولدى. ءۇش رەت اۋىستىرىلعان بۇل تۋدىڭ جيەگىندە وراق پەن بالعا، ورتاسىندا كوك سىزىق، لاتىن جانە كيريلليتسامەن جازىلعان قازاق ك س ر دەگەن جازۋ بولدى.

تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەن سوڭ، قازاقستان ءوزىنىڭ كوك تۋىن كوتەردى. ءيا، 1992-جىلدىڭ 4- ماۋسىمىندا بۇگىنگى كوك بايراعىمىز مەملەكەتتىك تۋ بولىپ جاريالاندى. العاشقىدا، تۋعا كونكۋرس جاريالاعان كەزدە 600 ادامنان 1200 تۋدىڭ ۇلگىسى كەلگەن ەكەن.

سونىڭ ىشىنەن شاكەن نيازبەكوۆ اتامىزدىڭ بەينەلەگەن تۋى لايىقتى بولىپ تانىلعان. بۇگىندە سول كوك تۋىمىز كوگىمىزدە جەلبىرەپ تۇر. «توبەڭنەن ەلدىك نۇرىن تۇرعان قۇيىپ، ومىردە ەش نارسە جوق تۋدان بيىك!» دەپ اقىن نەسىپبەك ايت ۇلى جىرلاعانداي، تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ ايعاعىنداي ۇلتتىق تۋىمىز ماڭگىلىككە جەلبىرەي بەرگەي!

كوك تۋدىڭ جەلبىرەگەنى -

جانىما قۋات بەرەدى.

تالاسقا تۇسسە جان مەن تۋ

جان ەمەس، ماعان كەرەگى -

كوك تۋدىڭ جەلبىرەگەنى!

سەرىكبول حاسان

«ايقىن»