ورالمان تاعدىرى - قازاق تاعدىرى

استانا. قازاقپارات - قازىر ق ر پارلامەنتىنىڭ ماجىلىسىندە «حالىقتىڭ كوشى- قونى تۋرالى» زاڭ جوباسى قارالىپ جاتىر.

كەيبىر اقپارات قۇرالدارى جاڭا زاڭ جوباسىندا كوپتەگەن يگى وزگەرىستەردىڭ بار ەكەندىگىن، تەك قابىلدانۋى قاجەتتىگىن ايتىپ ءسۇيىنشى سۇراسىپ تا تاستادى.

الايدا ورالمانداردى 2010 - جىلدان بەرى سەرگەلدەڭگە سالىپ قويعان «قازاقستان اۋماعىندا تۇراقتى تىركەلۋ» تۋرالى ەرەجە وزگەرىسسىز قالاتىن ءتۇرى بار.

«تۇركىستان» گازەتى ورالمانداردىڭ تۇراقتى تىركەلۋ ماسەلەسىن ۇنەمى نازاردا ۇستاپ كەلگەنى بەلگىلى. اتالعان زاڭنىڭ كوپشىلىك تالقىسىنا ۇسىنىلۋى قارساڭىندا وتكەن كەلەلى كەڭەستە بىرنەشە جىل بويى تۇراقتى تىركەۋگە تۇرا الماي جۇرگەن قانداستارىمىزدىڭ مۇڭىن تىڭداپ، ساراپشىلاردىڭ پىكىرىنە جۇگىنگەن ەدىك.

ەسەنگۇل كاپ قىزى، جۋرناليست، مودەراتور:

- سونىمەن كوپتەن تالقىلاۋدان تۇسپەي جۇرگەن «حالىقتىڭ كوشى- قونى تۋرالى» زاڭ جوباسى ۇكىمەتتەن پارلامەنتكە جەتكىزىلدى. زاڭ جوباسى كوپشىلىككە ءالى تانىستىرىلا قويعان جوق. ءبىراق سوعان قاراماستان، زاڭ جوباسىمەن تانىسىپ ۇلگەرگەن ازاماتتار دا بارشىلىق.

زاڭدا جۇرت ايتىپ جۇرگەن تۇراقتى تىركەۋگە قاتىستى تالاپتار سول كۇيىندە قالىپ وتىرعان سەكىلدى.

ءبىزدىڭ بۇل كۇمانىمىزدى «قامشى» سايتىنداعى ءى ءى م كوشى-قون پوليتسياسى دەپارتامەنتىنىڭ باستىعى ە. سايىنوۆتىڭ وسى ماسەلەگە قاتىستى تۇسىندىرمەسى دە ودان ءارى قويۋلاتا ءتۇستى. سونىمەن جاڭا زاڭ جوباسى قالاي بولۋى كەرەك؟ ءبىز دوڭگەلەك ۇستەلىمىزگە 2010 - جىلدان تۇراقتى تىركەۋگە تۇرا الماي جۇرگەن جانە ازاماتتىق الۋدىڭ شىرعالاڭىنا تۇسكەن بىرنەشە قانداسىمىزدى دا شاقىرىپ وتىرمىز. ەڭ باستىسى «حالىقتىڭ كوشى- قونى تۋرالى» زاڭ جوباسى نەنى ەسكەرۋى كەرەك؟

«نە قۇجات جوق، نە جۇمىس جوق»

نۇرباقىت تاقان ۇلى، ورالمان:

-  ءبىز قىتايدىڭ گانسۋ ولكەسى، اقساي اۋدانىنان وتكەن جىلى تامىزدا كەلگەنبىز. ءۇش بالام بار. كەلگەلى قۇجاتتارىمىزدى دايىنداپ، ءبىراز اق تەر، كوك تەر بولدىق. الايدا ودان ەش پايدا بولماي وتىر. ءۇش بالامنىڭ ۇلكەنى ۋنيۆەرسيتەتتە دايىندىق توبىندا وقيدى، ەكەۋى ەڭبەكشى قازاق اۋدانىنىڭ نۇرلى اۋىلىندا مەكتەپتە.

بىزدەن سوتتالماعانى جايلى انىقتاما مەن نوپوستى ءوشىرىپ كەلۋدى تالاپ ەتەدى. ءبىز كوشپەس بۇرىن، قىتايداعى جەرگىلىكتى اكىمشىلىككە بارىپ، وسى قۇجاتتاردى سۇراعان ەدىك. ولار بىزگە ونداي قۇجات بەرە المايتىندىقتارىن ايتتى. ويتكەنى قىتايدىڭ زاڭى بويىنشا ءبىز وسىندا كەلىپ ورنىعىپ، تۇراقتى تىركەۋگە تۇرىپ نەمەسە ازاماتتىقتى قابىلداعاننان كەيىن عانا، ولار ءبىزدى اۆتوماتتى تۇردە ازاماتتىقتان شىعارادى نە نوپوستان وشىرەدى. مەنىڭشە، ورالماندارعا ءبىر جاقسى كوزقاراس بولماي تۇرعان سەكىلدى.

بەردىعۇل تولەۋباي، ورالمان:

-  مەن 2011 - جىلى قىتايدان قونىس اۋدارىپ كەلىپ، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتىعىن العان ەدىم. ال 2013 - جىلدىڭ قازان ايىندا ارتتا قالعان تۋىستارىم -  اكە-شەشەم، اعا-جەڭگەم، ءىنىم مەن كەلىنىمدى كوشىرىپ كەلدىم. الايدا ۇلكەن اعام جول-كولىك اپاتىنان قايتىس بولدى دا، اكەم سونىڭ ماسەلەلەرىمەن ءبىر-ەكى اي كەشىگىپ كەلىپ ەدى.

وبلىستىق كوشى- قونعا، ەسىك قالاسىنا دا باردىم. ءبىراق، تىركەلۋدىڭ ءساتى تۇسپەدى. ءسويتىپ جۇرگەندە اكەم مەن اعام دا قايتىس بولىپ كەتتى. مارقۇم تۋىستارىم قازاقستان ازاماتى اتانا الماي، ارماندا كوز جۇمدى. ەندى سول كىسىلەردىڭ سوڭىندا قالعان جارى، بالالارى تىركەلە الماي ساندالىپ ءجۇر. ءبارى دە نۇرباقىت اعا ايتقان قۇجاتتاردى تالاپ ەتەدى. ءبىراق ونى قىتاي تاراپى بەرمەيدى ەكەن.

گۇلميرا ابدىبەك، ورالمان:

-  مەن قىتايدان ۋنيۆەرسيتەتتى ءبىتىرىپ، 2014 - جىلدىڭ ماۋسىم ايىندا كەلگەن ەدىم. ءالى كۇنگە دەيىن قۇجاتتارىمدى راسىمدەي المادىم، نە جۇمىسقا ورنالاسا المادىم. جۇمىسقا ورنالاسايىن دەپ، بىرنەشە مەكەمەنىڭ ەسىگىن قاعىپ ەدىم، ونداعىلار نە ازاماتتىعى، نە ىقتيار حاتى جوق مەنى جۇمىسقا الماي قويدى. سونىمەن سەڭ سوققان بالىقتاي بولىپ، نە ىستەرىمدى بىلمەي ءجۇرمىن. قىتايداعى جۇمىسىمدى تاستاپ كەلىپ ەدىم، مۇندا ەشكىم مەنىڭ ماڭدايىمنان سيپار ەمەس.

قايسار ءابدىنۇر ۇلى، ستۋدەنت:

-  مەنىڭ كەلگەنىمە 4 جىل بولدى. ۋنيۆەرسيتەتتى وسى جاقتا وقىپ ءبىتىردىم. ءبىراق، وقۋ بىتىرگەنىمە ەكى جىل وتسەدە ءالى تۇراقتى تىركەۋگە تىركەلە الماي ءجۇرمىن. بىرىنشىدەن، ءبىزدى ستۋدەنت كەزىمىزدە قىتايدان وقۋ ۆيزاسىمەن كەلگەندىكتەن ەشقايدا تىركەۋگە الماي قويدى. ەكىنشىدەن، وقۋ بىتىرگەننەن كەيىن، تەك قانا شىعۋ ۆيزاسىن باسىپ ەلدەن شىعارىپ جىبەرەدى. سوسىن قايتا كەلىپ، قۇجاتتار دايىنداپ، اۋدان ورتالىعىنداعى ءتيىستى مەكەمەگە وتكىزىپ قويدىم. الايدا ولار دا جوعارىداعى قۇجاتتاردى تالاپ ەتىپ وتىر.

قازاقتىڭ كەلۋىن قيىنداتقان ەكى قاۋلى

قايرات بايتوللا، رەسپۋبليكالىق «وتانداس-ەل» قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ حاتشىسى:

-  شەتەلدە 5 ميلليونداي قازاق بار دەيمىز عوي. سونىڭ ەڭ قيىنداۋ بولىپ تۇرعانى -  قىتايداعى قازاقتار. قىتايدا ءبىر جارىم ميلليونداي قازاق بار. قازىر ونداعى قازاق مەكتەپتەرى قىتاي مەكتەپتەرىمەن قوسىلىپ تىندى. ەندى ءدۇبارا ۇرپاقتار پايدا بولا باستايدى.  ياعني، بىزگە شەتەلدەگى قانداستارىمىزدان تىرىدەي ايرىلىپ قالۋ قاۋپى تۋىپ وتىر.

«حالىقتىڭ كوشى- قونى تۋرالى» زاڭدى تالقىلاعاندا، قانداستارىمىزدىڭ اسسيميلياتسياعا ۇشىراۋىنان، جۇتىلىپ كەتۋىنەن ساقتاۋدىڭ جولدارىن ىزدەگەنىمىز ءجون. سىزدەر وتكەندە «تۇركىستان» گازەتىنىڭ بەتىندە دە ءسوز قىلدىڭىزدار، تەلەارنالارداعى جاڭالىقتاردان دا ەستىپ جاتىرسىزدار، تالدىقورعانداعى قىتايدان كوشىپ كەلگەن 38 وتباسى كەرى كەتۋگە دايىندالۋدا ەكەن. ويتكەنى ول وتباسىلاردىڭ ۆيزاسىنىڭ ۋاقىتى ءوتىپ كەتكەن.

تۇراقتى تىركەۋگە تۇرا الماعان، وسىندا كەلگەلى كەيبىرىنىڭ ءۇشىنشى بالاسى دۇنيەگە كەلگەن. ونىڭ قۇجاتتارىن راسىمدەۋ ءۇشىن قىتايعا الدەنەشە رەت بارعان. تۇراقتى جۇمىستارى جوق. ءسويتىپ، امالسىزدان كەرى قايتۋعا ءماجبۇر بولىپتى. قارجى-قاراجاتتارى دا تاۋسىلعان. 2013 -جىلدىڭ ورتاسىنان باستاپ، ءتۇرلى كەدەرگىلەر ارقىلى شەتەلدەن كەلەتىن قازاقتارعا ازاماتتىق بەرۋ توقتاتىلدى. سالدارىنان قىتاي مەن قازاقستان اراسىندا ءبىر شوعىر بوسقىندار پايدا بولدى. قازىر ۆيزا ءتارتىبىن بۇزىپ جۇرگەن ءبىراز قانداس ازاماتىمىز بار.

بۇعان شاراسىزدىقتان بارىپ وتىر. جانە ورالمانداردى بۇل قادامعا ءبىزدىڭ كوشى-قون كوميتەتىنىڭ ءوزى يتەرمەلەۋدە. دەمەك، 2013 - جىلدان وسى ۋاقىتقا دەيىن ازاماتتىق الا الماي جۇرگەن قازاقتار بوسقىندارعا اينالدى.

رايىس ءارىپجان، كاسىپكەر:

-  2012 - جىلدان بەرى ۇكىمەتتە ورالماندارعا قاتىستى ەكى قاۋلى قابىلداندى. ول 2012 -جىلعى №364 قاۋلى مەن 2014 -جىلدىڭ №111 قاۋلىسى. وسى ەكى قاۋلى بۇكىل قىتايدان كەلەتىن قازاققا قويىلعان بوگەت بولۋدا. وندا كەلەتىن ەلىڭنەن سوتتالماعانىڭ تۋرالى انىقتاما مەن سول جەردەگى تۇراقتى تىركەۋىڭنەن شىعىپ كەلۋدى مىندەتتەيدى. بۇل ەكى تالاپ تا قىتاي زاڭىنا قايشى. قىتايدا مۇنداي انىقتاما بەرەتىن مەكەمە جوق. شەتەلگە شىعۋ پاسپورتىن سوتتالعان ادامدارعا بەرگىزبەيدى. جەتى ءتۇرلى قىلمىسى بار ادامعا پاسپورت بەرىلمەيدى.

قىتايدىڭ تۇراقتى تىركەۋىنەن قانداي ادامدار شىعادى؟ ءبىرىنشى، ءولىپ قۇتىلاسىز. ەكىنشى، شەتەلدە بارلىق قۇجاتتارىڭىز جاسالىپ، كوشى-قون كەلىسىمى بويىنشا اتتاناتىن بولساڭىز (بىزدە ەكى ەل اراسىندا كوشى- قون كەلىسىمى جاسالماعاندىقتان، ولاي كەتۋ مۇمكىن ەمەس) عانا نوپوس ءوشىرىلىپ، ازاماتتىقتان شىعارىلادى.

مىرزان كەنجەباي، «مادەنيەت» جۋرنالى رەداكتورىنىڭ ورىنباسارى:

-  سوندا وسىنىڭ ءبارىن ءبىزدىڭ جوعارى جاقتاعىلار بىلمەي وتىر ما؟ ولار بىلەدى، بىلگەندىكتەن ىستەپ وتىر. كەيبىرەۋلەر قازاقتىڭ كوبەيىپ كەتۋىنەن قورقادى. ەستەرىڭىزدە بولسا، 2009 - جىلعى ۇلتتىق ساناقتا قازاقتاردىڭ سانىن اۋەلى 68 پايىز دەدى، سوسىن 64 پايىزعا ءتۇسىردى. سول سەكىلدى قىتاي قازاقتارىنىڭ كەلۋىنە قويىلعان بۇل كەدەرگى دە قازاقتىڭ كوبەيۋىنەن سەسكەنەتىندەردىڭ جاساپ وتىرعانى.

ەسەنگۇل كاپ قىزى، جۋرناليست:

-  بۇعان دەيىنگى زاڭنامالىق اكتىلەردە جاقشا ىشىندە «بۇل تالاپ ەتنيكالىق قازاقتارعا جۇرمەيدى» دەگەن سويلەم بولاتىن. سوڭعى جىلدارداعى قاۋلىلاردا وسى سويلەم ءتۇسىپ قالعان ەدى. سول سەبەپتى دە، ورالمانداردىڭ تىركەلۋى قيىنداپ كەتتى.

ەندىگى ءۇمىت - پارلامەنتتە

اۋىت مۇقيبەك ۇلى، اقىن:

-  ءيا، بار قيىندىقتى تۋدىرىپ وتىرعان قانداستارىمىزدىڭ تۇراقتى تىركەۋگە تۇرۋى مەن ازاماتتىق الۋىندا تالاپ ەتىلەتىن ۇكىمەتتىڭ №111 قاۋلىسىنداعى ەكى قۇجات قوي. وتكەن 2014 - جىلدىڭ 4 - مامىرىندا ەلباسى «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كەيبىر زاڭنامالىق اكتىلەرىنە حالىقتىڭ كوشى- قونى جانە جۇمىسپەن قامتىلۋى ماسەلەلەرى بويىنشا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى» ۇكىمەتكە №1026 تاپسىرما بەرگەن سوڭ، بۇل كەدەرگى الىنىپ تاستالاتىن شىعار دەپ ويلانعانبىز.

وكىنىشكە قاراي، جاقىندا ءبىر سايتتا جاريالانعان جاۋاپ حاتىندا س. سايىنوۆتىڭ جاۋابى كوڭىلدەن شىقپادى. ءى ءى م كوشى-قون پوليتسياسى دەپارتامەنتىنىڭ باستىعى ە. سايىنوۆ وزگەرىس ەنگىزگەلى جاتقان زاڭ جوباسىندا دا «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتىعىنا قابىلداۋ كەزىندە مەملەكەتتى جانە قوعامدىق قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ ماقساتىندا ازاماتتىعى تيەسىلى جانە (نەمەسە) تۇراقتى تۇراتىن مەملەكەتىندەگى سوتتىلىعى (سوتتىلىعىنىڭ جوقتىعى) تۋرالى قۇجاتتىڭ بولۋى كوزدەلدى» دەپتى.

دەگەنمەن ءۇمىت تە جوق ەمەس. ەڭ باستىسى، وزدەرىڭىز سەكىلدى اقپارات قۇرالدارىنداعى جۋرناليستەر ارقىلى بۇل جاعدايدان جوعارعى جاق تولىق حاباردار. قانشاما حاتتار جازىلدى. ءتىپتى، كوشى-قون جايىنداعى ماقالالارىمىزدى كىتاپ ەتىپ شىعارىپ، قولدارىنا دا ۇستاتتىق. ەڭ باستىسى، بۇل جولى سەنات ءتوراعاسى قاسىم-جومارت توقايەۆ ءبىر اۋىز پىكىر ايتار دەگەن ويدامىز. قاسىم-جومارت كەمەل ۇلى وسى جولعى زاڭ جوباسىندا اتالمىش ەكى قۇجاتتى قول قويۋعا جىبەرە قويماس-اۋ!

«قانداستارىمىزعا جول اشۋىمىز كەرەك. قازاقتىڭ جەرى كەڭ. ورنالاسامىن دەگەن جەرىن ءوزى تاڭداسىن!» - دەپ، ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ تا ايتتى. ەندى ءى ءى م-نە مەملەكەتتىك جانە قوعامدىق قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋدىڭ ۇلكەن مۇمكىندىگى تۋىپ وتىرعانىن تۇسىنەتىن كەز جەتتى ەمەس پە؟!

ءبازارالى ءارىپ ۇلى، كاسىپكەر:

-  مەملەكەت ءبىر ەلگە عانا باعىتتاپ زاڭ جاسامايدى عوي. موڭعوليادان كەلەتىن ازاماتتاردىڭ قۇجات تاپسىرۋى باسقاشالاۋ. مەن بىلگەندە: موڭعوليا قازاقتارى ەلگە كەلگەندە سوتتالماعانى جونىندە انىقتاما اكەلەدى. ونى نوتاريۋس ارقىلى راستاپ وتكىزەدى. بۇل -  ءبىر. ەكىنشىدەن، موڭعوليا ەلشىلىگىنەن قارسى ەمەسپىز دەگەن انىقتاما سۇرايدى. ولار ونى ەكى-اق كۇندە دايىنداپ بەرەدى. ەكى ەلدىڭ كەلىسىمى سولاي. ال وزبەكستاننان دا سوتتالماعانى جونىندە انىقتاما، كەتۋ پاراقشاسىن دا اكەلە الادى. ءبىراق موڭعولياداعى جۇيەدەن ايىرماشىلىعى 100 دوللار كولەمىندە اقشا الادى، سونان كەيىن ءبىر ايدان كەيىن دايىنداپ بەرەدى.

ال نەگىزگى شەشىلمەي تۇرعان ماسەلە نە؟ ول قىتاي قازاقتارىنىڭ جايى بولىپ تۇر. ويتكەنى قىتايدا جۇيە باسقا. 2007 - جىلى ءساۋىردىڭ 29 - كۇنى ق ح ر 10-كەزەكتىك مەملەكەتتىك حالىق قۇرىلتايى تۇراقتى كوميتەتىنىڭ 21-جوبالار ماجىلىسىندە ماقۇلدانعان № 50 بۇيرىقتىڭ 13-تارماعىندا شەتەلگە شىعۋعا ءوتىنىش بىلدىرگەن ازاماتقا تومەندەگى جاعدايدىڭ بىرەۋى جۇرسە، پاسپورت ستولى ءتولقۇجات راسىمدەمەيدى، شەتەلگە شىعۋعا تىيىم سالىنادى:

ق ح ر- دىڭ ازاماتى ەمەس بولسا؛

ءوزىنىڭ كىم ەكەندىگىن دالەلدەي الماسا؛

قۇجات الۋ بارىسىندا جالعان دوكۋمەنت جاساپ، الاياقتىق ىستەسە؛

سوتتالىپ، جازاسىن وتەۋدە بولسا؛

سوتتىڭ تولىق شەشىمى شىقپاعان ءىستى ادامدار بولسا؛

قىلمىستى ىسكە قاتىسى بار دەپ جاۋاپقا تارتىلعان كۇماندى ادامدار بولسا؛

مەملەكەتتىك قۇزىرلى مەكەمەلەردە قىزمەت اتقارعان، شەتەلگە شىققان سوڭ مەملەكەت قاۋىپسىزدىگىنە قاتەر توندىرەدى، زور زالال كەلتىرەدى دەپ ەسەپتەلسە.

 بۇل -  قىتايدان كەلىپ جاتقان قازاقتاردىڭ بارلىعى قىتايدىڭ زاڭ تارتىبىنە بوي ۇسىنعان، سوتتالماعان ادامدار دەگەن ءسوز.

ازاماتتىقتان شىعارۋ ياكي كەتۋ پاراقشاسىن بەرۋدىڭ ءتارتىبى 1980 - جىلعى 10 - قىركۇيەكتە ق ح ر بۇكىلمەملەكەتتىك حالىق قۇرىلتايىنىڭ 3-جالپى ءماجىلىسى قابىلداعان 9-تارماق: شەتەلگە قونىستانعان قىتاي ازاماتى ءوز ەركىمەن شەتەل ازاماتتىعىن قابىلداسا، سول كۇننەن باستاپ قىتاي ازاماتتىعىنان اۆتوماتتى تۇردە شىعارىلادى دەپ ەسەپتەلەدى.

«ءار قازاق - مەنىڭ جالعىزىم» دەپ سابىر اداي ايتقانداي، شەتەلدە تۇراتىن ءاربىر قازاق ەلىمىزگە قانداي جولمەن كەلسە دە، بىزگە ولجا. قازاقتاردان جالپى سوتتالماعان دەگەن قۇجات سۇراتۋدىڭ قاجەتى جوق، ويتكەنى سوتتالعان ادامعا ونسىزدا قىتاي تاراپى ءتولقۇجات بەرمەيدى.

نوپوستان شىعۋ (كەتۋ پاراقشاسى) دەگەندى موڭعوليا، وزبەكستاننان كەلگەن قازاقتاردىڭ ءبارى اكەلىپ جاتىر، ق ح ر-نىڭ زاڭىندا ءسىز ەكىنشى ەلدىڭ ازاماتتىعىن العان جاعدايدا سىرتقى ىستەر كونسۋلدىعىنا ياكي سول ەلدەگى ەلشىلىكتەرىمىزگە، بولماسا سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى ارقىلى قاتىستى ورىندارعا حابارلانعان جاعدايدا اۆتوماتتى تۇردە ازاماتتىقتان شىعارىلادى دەپ وتىر. مىنا زاڭ تۇرعان كەزدە قىتاي بىزگە كەتۋ پاراقشاسىن بەرمەيدى، سوندىقتان مۇنىڭ دا بىزگە كەرەگى جوق.

بۇرىن شەتەلدەن كەلىپ، قازاقستاننىڭ ج و و-دا ءبىلىم العان قازاقتىڭ بالالارى 3-4 جىل ىشىندە ازاماتتىق الىپ الاتىن ەدى. ال قازىر 3 جىلدان اسىپ بارادى، ۋنيۆەرسيتەتتى بىتىرگەن سوڭ، «شىق، كەت!» دەيدى. زورلاپ شىعىپ كەتۋ ۆيزاسىن قويىپ بەرەدى. «قالامىن» دەپ شىرىلداپ جىلاعىنىڭا قارامايدى. بۇل نە؟ ولاردىڭ كەيبىرى جاستايىنان كەلىپ، «ورالمان» رەتىندە وقۋعا تۇسكەن بالالار، كەيبىرىنىڭ اتا-اناسى تۇراقتانىپ العان. سوندا نەگە ولاردى مەملەكەت اقشاسىمەن 4 جىل بويى وقىتىپ الىپ، قايتادان شىعارىپ جىبەرەمىز. ولار قايتا كەلە الا ما؟ كەيبىرى تورىعىپ قايتىپ بارىپ، «قىتاي بولعانىم ارتىق» دەيتىن شىعار. سوندىقتان ستۋدەنتتەرگە 4 جىل كۇتتىرمەي-اق ازاماتتىق بەرۋ كەرەك.

ازاماتتىققا تاپسىرا الماعان، ەلىمىزگە كوشىپ كەلىپ العان سان مىڭداعان قانداستارىمىز تىركەۋ مەرزىمدەرىنىڭ بىتكەنىنە، زاڭعا قايشىلىعىنا قاراماستان «باۋىر ولتىرمەيدى، جات جارىلقامايدى» دەپ، ءبىر كۇنى ءبىزدى قابىلدار دەگەن قازاقى ۇمىتپەن وتىر. ولارعا ايىپپۇل سالىپ، قارا تاڭبا باسىپ جىبەرسە، 5 جىلعا دەيىن قايتىپ كەلە المايدى. كەيبىرى باسپاناسىن، مالىن قامداپ الدى، بالالى بولىپ العاندارى دا بار. وسى جاعدايدا بۇرىنعىداي ۋاقىتشا تىركەۋمەن، تىركەۋى جوق بولعان جاعدايدا ءبىر رەتتىك زاڭ نەگىزىندە جەڭىلدىك جاساپ، ازاماتتىق قابىلداۋ كەرەك.

ومار-ءالى ادىلبەك ۇلى، «جەبەۋ» قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ ءتوراعاسى:

-  «جەبەۋ» اتتى رەسپۋبليكالىق كاسىپكەرلەردەن قۇرالعان قوعامدىق بىرلەستىكتە كوشى-قون زاڭىنا بايلانىستى دەپۋتاتتارعا كەڭەسشى رەتىندە ۇيىم اتىنان راحىم ايىپ ۇلى مەن اۋىت مۇقيبەك ۇلى ەكەۋى ءبىزدىڭ پىكىرىمىزدى جەتكىزەدى دەپ سەنىپ وتىرمىز.

ستۋدەنتتەردى جاتاقحاناعا تىركەۋگە بولا ما؟ مىسالى، اناۋ سارقانتتان كەلىپ، تالدىقورعانعا تىركەلۋدىڭ ءوزى ءبىر شارۋا. نارىنقولدان كەپ، الماتىعا تىركەلەدى، ونى سول جەردەگى اۋداندىق ءتولقۇجات بولىمىندە تىركەۋگە بولماي ما؟ پرەزيدەنت «شەتەلدەگى قازاق كەلسىن!» دەپ جاتىر، ءبىراق ورتاداعى شەنەۋنىكتەر قىتايدىڭ زاڭىن تولىق بىلمەيدى. بىلسە دە دۇرىس جاساپ وتىرعان جوق.

مىرزان كەنجەباي، «مادەنيەت» جۋرنالى رەداكتورىنىڭ ورىنباسارى:

- «قىتايدا ءدۇبارا ۇرپاق دۇنيەگە كەلۋى مۇمكىن»، -  دەيدى. ال، قازاقستانداعى كوپتەگەن ادامداردىڭ وزدەرى -  ءدۇبارا ۇرپاق. ولار: قازاقشا سويلەمەيتىندەر، قازاقشا ويلاي المايتىندار... ەگەر جۇدىرىقتاي جۇرەگىنىڭ جۇلىم ەتى «قازاعىم، ۇلتىم!» دەپ سوعاتىن ادامدار بيلىك باسىندا وتىرسا، مۇنداي ماسەلە كوتەرۋدىڭ ءوزى ۇيات بولار ەدى. بۇل -  ءبىر. دۇنيەدەگى ەڭ جامان نارسە -  دۇبارالىك. قازاقتىڭ اقساقالدارىنىڭ كوبى ءدۇبارا. قازاقتىڭ ەشبىر اقساقالى ايتپاعان نارسەنى نەمىس اقساقالى گەرولد بەلگەر ايتتى: «مەن قازاقتاردى تۇسىنبەيمىن، شەتەلدەن كەلگەن قازاقتاردىڭ بىرەۋىن قىتاي، بىرەۋىن وزبەك، بىرەۋىن موڭعول، بىرەۋىن شالا قازاق، -  دەيدى، -  قۋانۋدىڭ ورنىنا سولاي دەيتىندەرىن تۇسىنبەيمىن». «قازاقتىڭ دۇشپانى - قازاق» دەگەندى شىعاردى بيلىك باسىنداعىلار. قازاقتا ونداي ءسوز جوق قوي، جۇزگە ءبولۋ ءوز الدىنا. ۇلتتى ساناسىزداندىرۋ، ءدۇبارالاندىرۋ، بىرىنە-ءبىرى مەيىرىمسىزدىك، قازاقتىڭ باسىن قوسپاۋ... بارشانى ايتپايمىن، الايدا قازاقتىڭ كوبەيىپ كەتۋىنەن بيلىك باسىنداعىلاردىڭ كەيبىرى قورقاتىن سياقتى. قازاقتىڭ سانىن ازايتىپ كورسەتەدى. بۇل بيلىك باسىندا ءدۇبارالاردىڭ بولۋىنان با دەپ ويلايمىن. قازىردەن باستاپ، «ورالمان تاعدىرى -  وتان تاعدىرى» دەگەن ۇران كوتەرۋ كەرەك.

ەسەنگۇل كاپ قىزى، جۋرناليست:

-  قازىر كوشى-قون زاڭى تالقىلانىپ جاتىر. سوندىقتان، ءبىز تاعىدا وكىنىشتە قالمايىق، زاڭ جوباسى قابىلدانعاننان كەيىن اتتەگەن-اي، مىنا جەرى دۇرىس بولماپتى دەگەن سان سوعۋلار بولماس دەپ وسى تالقىلاۋدى وتكىزىپ وتىرمىز. بۇل تالقىنىڭ باسى دەپ ويلايمىز. ءالى تالاي تالقىلاناتىن ماسەلەلەر بار. بىلتىر قۇرىلعان جۇمىس توبىنىڭ مۇشەلەرىمەن سويلەستىم، ولارعا زاڭ جوباسى ءالى تۇسپەگەن. بيىلعى جىلدان تاعى دا قالىپ قويماسا ەكەن دەگەن كۇدىك باسىم.

 P. S. قازاقستان تەلەارناسىنداعى «الاڭ» باعدارلاماسىنىڭ سوڭعى سانى «ورالمانداردى قابىلداۋ ءتارتىبى وزگەرە مە؟» دەگەن تاقىرىپتا ءوتتى. باعدارلاماعا دەپۋتاتتار، ىشكى ىستەر ورگانىنىڭ وكىلى، دەنساۋلىق جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ مينيسترلىگى كوشى-قون كوميتەتىنىڭ وكىلدەرى جانە قوعامدىق ۇيىم باسشىلارى قاتىستى. اڭگىمە بارىسىندا تۇيگەنىمىز: جوعارىداعى ءبىزدى سان ءتۇرلى ساۋالعا جەتەلەگەن اتىشۋلى باپتىڭ قۇزىرلى ورگانداردىڭ نازارىندا ەكەندىگى. الايدا وعان قانداي دا ءبىر وزگەرىستەر ەنگىزىلە مە، جوق پا؟ ول جاعى كۇڭگىرت.

ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ ءمينيسترى قىزمەتىن اتقارعان، بۇگىندە دەنساۋلىق جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ ءمينيسترى تامارا دۇيسەنوۆا باستاعان توپ حالىقتان ءۇش رەت ءسۇيىنشى سۇراپ، ورالمانداردى قابىلداۋدىڭ ءتارتىبى وزگەرەتىندىگىن ايتتى. الايدا زاڭعا ءالى وزگەرىس ەنگىزىلگەن جوق. ۇكىمەت اسىقپايدى. ەڭ وكىنىشتىسى، وسى ارالىقتا اياعىنان تاۋسىلىپ قانشاما ورالمان پۇشايمان بولىپ ءجۇر. ولاردىڭ ءبارى ءوزىمىزدىڭ قازاعىمىز ەكەنىن ۇمىتپاساق، ءلازىم.

دايىنداعان جانىبەك عالىم

«تۇركىستان»