قازاق حاندارى: قاسىم حان
بۇل جوبا اياسىندا «بابالار ءسوزى»، «قازاق حاندارى»، «ەجەلگى قالالار تاريحى»، «حالىق قازىناسى» قاتارلى جاڭا ايدارلار اشىلدى. «بابالار ءسوزى» ايدارى نەگىزىنە «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى اياسىندا شىققان 100 تومدىق اۋىز ادەبيەتىنىڭ جىر-تولعاۋلارى، قيسسا- داستاندار، ءسوز ۇستاعان شەشەندەر مەن بيلەرىمىزدەن قالعان ناقىلدار، تاريحي جادىگەرلەر الىندى. «قازاق حاندارى» ايدارىندا تاريحىمىزدا ەلىنە قورعان بولعان حانداردىڭ ءومىرى تۋرالى دەرەكتەر بەرىلەدى. ال «ەجەلگى قالالار تاريحى» ايدارىنا قازاق دالاسىنداعى وركەنيەتتىڭ ورداسى بولعان كونە قالالاردىڭ تاريحى تۋرالى جازبالار جاريالانادى. «حالىق قازىناسى» ايدارى بويىنشا، قازاقستانداعى تاريحي، مادەني ەسكەرتكىشتەر، قازاق حالقىنىڭ سالت-داستۇرلەرى، قولونەر، قارۋ-جاراقتارى تۋرالى ماعلۇماتتار بەرىلمەك. جوبا ماتەريالدارى قازاق تىلىندە (قازاقشا جانە توتە جازۋمەن) اگەنتتىك سايتىندا جاريالانىپ وتىرادى.
***
قاسىم حان (شامامەن 1445-1518/1523) - قازاق حانى، قازاق حاندىعىنىڭ نەگىزىن سالۋشىلاردىڭ ءبىرى - جانىبەك حاننىڭ بالاسى.
شەشەسى جاعان بەگىم مۇحاممەد شايباني حاننىڭ ءىنىسى ماحمۋد سۇلتاننىڭ شەشەسىنىڭ تۋعان ءسىڭىلىسى. قاسىم حاننىڭ ىشكى جانە سىرتقى ساياساتى، ەل باسقارۋ ءادىسى، ت. ب. جونىندە مالىمەتتەر وتە از. جازىلعان ەڭبەكتەردىڭ ءبارى م. ح. دۋلاتيدىڭ «تاريحي راشيدي» اتتى شىعارماسىنا سۇيەنەدى. مۇحاممەد شايبانيدىڭ قازاق بيلەۋشىلەرىنە قارسى سوعىستارى تۋرالى دەرەكتەمەلەردە قاسىم حاننىڭ ەسىمى العاش رەت اتالادى جانە وعان «بەلگىلى سۇلتاندار مەن باحادۋرلاردىڭ» ءبىرى دەگەن باعا بەرىلەدى، «بۇرىندىق حاننىڭ اتتى اسكەرىنىڭ جەتەكشىسى» ەكەنى اتاپ كورسەتىلەدى. بۇرىندىق حان سامارقانعا كەتۋگە ءماجبۇر بولىپ، شەت جەردە دۇنيە سالادى دا، قاسىم حان بيلىكتى ءبىرجولاتا ءوز قولىنا الادى. قاسىم حان بيلەگەن كەزەڭدە قازاقتار مەن شايباني اۋلەتى اراسىندا سىرداريا ماڭىنداعى قالالار ءۇشىن قاقتىعىستار مەن سوعىستار ودان ءارى جالعاستى. 1510-جىلدىڭ قىسىندا شايباني حان اسكەرى ۇلىتاۋ بوكتەرىندە وتىرعان قاسىم حان ۇلىسىنا شابۋىل جاسايدى. ولارعا كۇشتى تويتارىس بەرە المايتىنىن بىلگەن قاسىم حان شەگىنە وتىرىپ، تۇتقيىلدان شابۋىل جاساپ، دۇشپانىن تاس-تالقان ەتەدى. سول جىلدىڭ سوڭىندا شايباني حان مەرۆى تۇبىندەگى حوراساندا يران شاحىمەن شايقاستا قازا تابادى.
1513-جىلى قاسىم حان قاراتالدا وتىرعان كەزدە سايرام بيلەۋشىسى كاتتا-بەك قالانى قاسىم حاننىڭ بيلىگىنە بەردى دە، ونى تاشكەنتتى بيلەپ تۇرعان شايباني ءسۇيىن قوجاعا قارسى اتتانۋعا كوندىرەدى. سول جىلى جازدا موعولىستان حانى سۇلتان سايد تاشكەنتكە بىرلەسىپ جورىق جاساۋدى ۇسىنادى، الايدا قاسىم حان بۇل سوعىستان باس تارتادى. 1515-جىلى سۇلتان سايد شىعىس تۇركىستانعا كەتكەن سوڭ قازاق حاندىعىنىڭ جەتىسۋداعى بيلىگى نىعايا ءتۇستى. باتىستا ونىڭ قول استىنا نوعاي ورداسىنان كەتكەن رۋلار مەن تايپالار كەلىپ قوسىلدى. حاندىقتىڭ شەكاراسى وڭتۇستىگىندە سىردارياعا دەيىن، وڭتۇستىك-شىعىسىندا جەتىسۋدىڭ ەداۋىر بولىگىن، سولتۇستىك-باتىسىندا جايىق وزەنى اڭعارى مەن سولتۇستىك-شىعىسىندا ۇلىتاۋ جانە بالقاش كولىنەن ءوتىپ، قارقارالى تاۋلارىنىڭ سىلىمدەرىنە دەيىن كەڭەيدى. حالقىنىڭ سانى 1 ميلليون ادامنان استى. ونىڭ تۇسىندا قازاقتار باتىس ەۋروپاعا دەربەس ەتنيكالىق قاۋىم رەتىندە تانىلدى. سىرتقى ساياساتتا قاسىم حان سىرداريا بويىنداعى قالالار ءۇشىن شايباني اۋلەتىمەن كۇرەس جۇرگىزىپ وتىردى. وسىعان بايلانىستى قازاق باسشىلارىنىڭ ماڭعىتتار جانە موڭعولدارمەن وداقتىق بايلانىسى قالىپتاستى. قاسىم حان ءوزىنىڭ بيلىك قۇرعان كەزەڭىنىڭ باسىندا سايرام قامالىن الدى، ماۋرەنناحر قامالىن باسىپ الۋعا ءبىراز ارەكەت جاسادى. قازاق حاندىعىنىڭ ورىس مەملەكەتىمەن ەلشىلىك بايلانىسى باستالدى. تۇرىك باسشىلارىمەن جازىسقان حاتتارىندا قىرىم حانى قازاقتاردىڭ باتىس باعىتىنداعى يەلىكتەرىنىڭ كەڭەيىپ بارا جاتقاندىعىنا الاڭداۋشىلىق ءبىلدىردى.
قاسىم حان بيلىگىنىڭ سوڭعى جىلدارىندا قازاق بيلەۋشىلەرى مەن شايبانيلەردىڭ ءوزارا قاتىناستارى شيەلەنىسكەن قالپىندا قالا بەردى. 1516-1517-جىلدارى قىستا شايباني اۋلەتىنىڭ سۇلتاندارى كۇش بىرىكتىرىپ، قازاقتارعا قارسى جورىققا شىقتى.
قازاقتاردىڭ «قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى» دەيتىن بەلگىلى زاڭدارى قاسىم حاننىڭ ەسىمىمەن بايلانىستىرىلدى. اتالمىش زاڭ ەل باسقارۋ ىسىندە قولدانىلعان. نەگىزى ورتا عاسىرلاردا قىپشاق، شاعاتاي ۇلىستارى قولدانعان «يارعۋ» زاڭىنان (قازاقشا «جارعى» - حاقيقات دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى) الىنعان. قاسىم حان ءوزى بيلىك قۇرعان كەزەڭدە قازاق حالقىنىڭ ەتنيكالىق اۋماعىن كەڭەيتۋ بارىسىندا ادەت-عۇرىپتىق زاڭدارعا ارقا سۇيەگەن. ءتىپتى شاريعات قاعيداسىن مىعىم ۇستانعان وتىرىقشى اۋداندار دا قاسىم حاننىڭ قول استىنا وتكەن سوڭ، ادەت-عۇرىپقا سۇيەنگەن قازىلىق بيلىكتەرگە جۇگىنە باستاعان. قاسىم حان ءوز زاڭىندا قۇران تالاپتارىنا قايشى كەلمەيتىن قازاقي عۇرىپ ەرەكشەلىكتەرىن ساقتاعان. مىسالى، جەتى اتاعا دەيىن ۇيلەنبەۋ، امەڭگەرلىك، قۇدالىق جورالار، قازىلىق بيلىك، ت. ب. ول حالىقتىڭ كوكەيىنەن شىققان ءارى ەجەلدەن كەلە جاتقان بيلىك ءداستۇردى، ادەت-عۇرىپتىق «جارعىنى» جاڭعىرتىپ، كۇشەيتكەن. بۇل زاڭعا ەنگەن ەرەجەلەر: 1) مۇلىك زاڭى (جەر داۋى، مال-مۇلىك داۋى)؛ 2) قىلمىس زاڭى (كىسى ءولتىرۋ، تالاۋ، شاپقىنشىلىق جاساۋ، ۇرلىق قىلۋ)؛ 3) اسكەري زاڭ (الامان مىندەتى، قوسىن جاساقتاۋ، قارا قازان، ەردىڭ قۇنى، تۇلپار ات)؛ 4) ەلشىلىك جورالارى (مايتالمان شەشەندىك، حالىقارالىق قاتىناستاعى سىپايىلىق، ادەپتىلىك، يبالىلىق)؛ 5) جۇرتشىلىق زاڭى (شۇلەن تارتۋ، اس، توي، مەرەكە، دۋمان ۇستىندەگى ەرەجەلەر، ات جارىس، بايگە ەرەجەلەرى، جاساۋىل، بەكاۋىل، تۇتقاۋىل مىندەتتەرى).
مۇحاممەد حايداردىڭ جازۋى بويىنشا، قاسىم حان 1518-جىلى ولگەن. ال تاحير مۇحاممەدتىڭ «رۋزات ات-تاحيرين» اتتى ەڭبەگىندە قاسىم حان 1523/24-جىلدارى ولگەن دەگەن دەرەك كەلتىرىلەدى. قىدىرعالي جالايىريدىڭ ايتۋىنشا، قاسىم حان سارايشىق قالاسىندا قايتىس بولعان.
دەرەككوزى:
قازاقستان ۇلتتىق ەنتسيكلوپەدياسى 5 توم