قازاق حاندارى: جانىبەك حان
بۇل جوبا اياسىندا « بابالار ءسوزى» ، « قازاق حاندارى» ، « ەجەلگى قالالار تاريحى» ، « حالىق قازىناسى» ءتارىزدى جاڭا ايدارلار اشىلدى. « بابالار ءسوزى» ايدارى نەگىزىنە « مادەني مۇرا» باعدارلاماسى اياسىندا شىققان 100 تومدىق اۋىز ادەبيەتىنىڭ جىر- تولعاۋلارى، قيسسا- داستاندار، ءسوز ۇستاعان شەشەندەر مەن بيلەرىمىزدەن قالعان ناقىلدار، تاريحي جادىگەرلەر الىندى. « قازاق حاندارى» ايدارىندا تاريحىمىزدا ەلىنە قورعان بولعان حانداردىڭ ءومىرى تۋرالى دەرەكتەر بەرىلەدى. ال « ەجەلگى قالالار تاريحى» ايدارىنا قازاق دالاسىنداعى وركەنيەتتىڭ ورداسى بولعان كونە قالالاردىڭ تاريحى تۋرالى جازبالار جاريالانادى. « حالىق قازىناسى» ايدارى بويىنشا، قازاقستانداعى تاريحي، مادەني ەسكەرتكىشتەر، قازاق حالقىنىڭ سالت- داستۇرلەرى، قولونەر، قارۋ- جاراقتارى تۋرالى ماعۇلماتتار بەرىلەك. جوبا ماتەريالدارى قازاق تىلىندە (قازاقشا جانە توتە جازۋمەن) اگەنتتىك سايتىندا جاريالانىپ وتىرادى.
***
جانىبەك حان، ءابۋ سايد (15 - عاسىردىڭ باسى - 1470) - قازاق حاندىعىنىڭ نەگىزىن قالاعان حانداردىڭ ءبىرى، ورىس حاننىڭ ۇرپاعى، باراق حاننىڭ كىشى ۇلى.
XV عاسىردا ءومىر سۇرگەن. XV عاسىردىڭ 50- جىلدارىنا دەيىنگى ءومىرى مەن قىزمەتى تۋرالى ناقتى دەرەكتەر جوق. 1457-1458 - جىلى تۋىسى كەرەي حانمەن بىرگە قازاق حاندىعىنىڭ نەگىزىن قالاعان. كەرەي حاننان سوڭ 1465-1466 - جىلدان 1470 - جىلداردىڭ باسىنا دەيىن قازاق حاندىعىنىڭ ەكىنشى حانى بولعان. تاريحي جازبا دەرەكتەردە جانىبەك حاننىڭ ەسىمى «حاندار شەجىرەسىندە» جانە قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋىنا بايلانىستى كەزدەسەدى. 1428 - جىلى اكەسى باراق حان (اق وردا حانى) ولگەن سوڭ، دەشتى قىپشاقتاعى ساياسي بيلىك ءابىلحايىر حانعا كوشەدى. 1457 - جىلى جازدىڭ سوڭىندا ءابىلحايىر حان سىعاناق تۇبىندە قالماقتاردان جەڭىلگەننەن كەيىن، كەرەي مەن جانىبەك سۇلتاندار قاراماعىنداعى ۇلىسىمەن موعولستانعا كوشەدى. كوشۋگە تاريحي اڭىز بويىنشا، قوبىلاندى باتىر مەن اقجول ءبي اراسىنداعى داۋ- جانجال سەبەپ بولعان. جازبا دەرەكتەر مالىمەتى بويىنشا كەرەي مەن جانىبەكتىڭ قالماقتارعا قارسى اسكەر جيۋ تۋرالى ءابىلحايىر حاننىڭ جارلىعىنا قۇلاق اسپاۋى جانە 1457 - جىلعى جەڭىلىستەن كەيىنگى قالىپتاسقان جاعداي، ياعني ەكى سۇلتانعا ءابىلحايىر حان تاراپىنان قاۋىپ- قاتەردىڭ ءتونۋى - ورىس حان ۇرپاقتارىن ءوز ۇلىستارىمەن بىرگە كوشپەلى وزبەكتەر مەملەكەتىنەن كەتۋگە ءماجبۇر ەتەدى. 1457 - جىلى كۇز ايىنىڭ سوڭىندا كوشىپ كەلگەن ەكى سۇلتان ۇلىستارى شۋدىڭ تومەنگى بويىندا قىستاپ شىعىپ، 1458 - جىلدىڭ ەرتە كوكتەمىندە كەرەيدى اق كيىزگە كوتەرىپ حان سايلايدى. 1465-1466 - جىلدارى كەرەي حان قايتىس بولعاننان كەيىن جانىبەك حاندىق بيلىككە كەلەدى. بۇرىندىق حاننىڭ بيلىك قۇرعان جىلدارىن ەسەپتەمەگەندە، قازاق حاندىعىنىڭ بيلىگى وسى كەزدەن باستاپ جانىبەك حاننىڭ ۇرپاقتارىنا تولىق كوشەدى. سول سەبەپتى بولۋى كەرەك، 1541-1546 - جىلدارى جازىلعان « تاريح- ي راشيديدە» قازاق سۇلتاندارىنىڭ بيلىك ەتە باستاۋى 870 - جىلدان (1465-1466 ج) باستالادى دەلىنەدى.
قازاق تاريحىندا جانىبەك حان - قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋ ۇردىسىنە تولىق قاتىناسىپ، باسشىلىق ەتكەن تاريحي تۇلعا. 1469 - جىلعا دەيىن قازاق حاندىعىنىڭ حالقى ءابىلحايىر حاننىڭ قارسىلاستارى ەسەبىنەن وسە تۇسەدى. 1463 - جىلى ءابىلحايىر حان قايتىس بولعان سوڭ، كوشپەلى وزبەكتەر مەملەكەتىنە سىبىردەن - يباق حان، التىن وردادان - احمەت حان، نوعاي ورداسىنان - مۇسا مەن جاڭبىرشى بيلەر، حورەزمنەن - بەرەكە سۇلتان، ال قازاق حاندىعىنان جانىبەك حان قارسى شىعادى. 1470 - جىلدىڭ باسىندا شايح- حايدار حان ولتىرىلگەن سوڭ، كوشپەلى وزبەكتەر مەملەكەتى تولىعىمەن كۇيرەپ، دەشتى قىپشاقتىڭ باسىم بولىگىندە جانىبەك حان باسقارعان قازاق حاندىعىنىڭ بيلىگى ورنايدى. بيلىك ءۇشىن كۇرەس جانىبەك حان مەن ونىڭ ۇزەڭگىلەستەرى قازاقتاردىڭ بىرىگۋى مەن قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋىنا ۇلەس قوستى. XV عاسىردىڭ ورتا شەنىندە ەجەلدەن جەتىسۋ ءوڭىرىن مەكەندەگەن تۇركى تايپالارى ءبىر ەتنيكالىق توپقا بىرىگە كەلە، قازاق حالقىن قۇرادى. جانىبەك حان مەن كەرەي حان جەتىسۋ ءوڭىرى، شۋ مەن تالاس وزەندەرىنىڭ بويىن مەكەندەگەن قازاقتاردىڭ باسىن قوسۋدا كوپ ەڭبەك ءسىڭىردى. بۇل ماقساتپەن ولار ءوزارا قىرقىسۋلاردى باسىپ، ءىرى فەودالداردى ماڭايىنا توپتاستىردى. جانىبەك حاننىڭ دەشتى- قىپشاققا ورالعاننان كەيىن بيلىگىن كۇشەيتكەنى تۋرالى، ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارى مەن ءولىمى تۋرالى دەرەكتەر جوق. ونىڭ ەسىمى تاريحي دەرەكتەردە سوڭعى رەت 1473 - جىلى كەزدەسەدى. بۇدان كەيىنگى جىلدارى كەرەي حان تۋرالى عانا ايتىلعان. جانىبەك حان ءجيى بولاتىن شايقاستاردىڭ بىرىندە قازا تاپقان دەپ بولجاۋعا بولادى. ساقتالىپ قالعان حالىق اڭىزدارى مەن ولەڭدەرىندە جانىبەك حاندى ءاز جانىبەك دەپ تە اتاعان. جانىبەك حان تۇسىندا قازاق حاندىعى جەكە ەل بولدى. ونىڭ ارتىندا توعىز ۇلى قالدى. ولار: يرەنشى، ماحمۇت، قاسىم، ادىك، جانىش، قامبار، تانىش، اسىك جانە جادىق. بۇلاردىڭ ىشىندە قاسىم مەن ادىكتىڭ 15 - عاسىردىڭ سوڭى - 16 - عاسىردىڭ باسىندا قازاق قوعامىنداعى ءرولى وتە زور بولدى. 16 - عاسىردىڭ سوڭىنان 19 عاسىرعا دەيىنگى بارلىق قازاق حاندارى جانىبەك حاننىڭ ۇلى جادىق سۇلتاننان تارايدى.
دەرەككوزى:
قازاقستان ۇلتتىق ەنتسيكلوپەدياسىنىڭ 3-تومى