قازاق جەرىندەگى تاريحي ەسكەرتكىشتەر: ارىستانباب كەسەنەسى
«بابالار ءسوزى» ايدارى نەگىزىنە «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى اياسىندا شىققان 100 تومدىق اۋىز ادەبيەتىنىڭ جىر- تولعاۋلارى، قيسسا- داستاندار، ءسوز ۇستاعان شەشەندەر مەن بيلەرىمىزدەن قالعان ناقىلدار، تاريحي جادىگەرلەر الىندى. «قازاق حاندارى» ايدارىندا تاريحىمىزدا ەلىنە قورعان بولعان حانداردىڭ ءومىرى تۋرالى دەرەكتەر بەرىلەدى. ال «ەجەلگى قالالار تاريحى» ايدارىنا قازاق دالاسىنداعى وركەنيەتتىڭ ورداسى بولعان كونە قالالاردىڭ تاريحى تۋرالى جازبالار جاريالانادى. «حالىق قازىناسى» ايدارى بويىنشا، قازاقستانداعى تاريحي، مادەني ەسكەرتكىشتەر، قازاق حالقىنىڭ سالت- داستۇرلەرى، قولونەر، قارۋ- جاراقتارى تۋرالى ماعۇلماتتار بەرىلەك. جوبا ماتەريالدارى قازاق تىلىندە (قازاقشا جانە توتە جازۋمەن) اگەنتتىك سايتىندا جاريالانىپ وتىرادى.
***
ارىستانباب كەسەنەسى - كونە وتىرار جەرىندەگى ساۋلەت ونەرى ەسكەرتكىشى. بۇل كەسەنە XI عاسىردا ءومىر سۇرگەن ءدىني كورىپكەل ارىستان باب مازارىنىڭ ۇستىنە سالىنعان. كەسەنەنىڭ ءبىرىنشى قۇرىلىسى XIV- XV عاسىرعا جاتادى. سول قۇرىلىستان كەسىلگەن ايۆان تىزبەكتەرى قالعان.
XVIII عاسىردا كونە مازاردىڭ ورنىندا جەر سىلكىنىسىنەن كەيىن ەكى كەسىلگەن اعاش تىزبەككە تىرەلگەن ايۆانمەن سالىنعان ەكى كۇمبەزدى قۇرىلىس ورناتىلعان. XVIII عاسىردا قۇرىلىس قيراتىلىپ، فريز جازبالارى بويىنشا 1909 -جىلى قايتا سالىنعان. 1971 -جىلى جوعارى دەڭگەيدەگى گرۋنت سۋلارى سالدارىنان مەشىت قۇلاتىلىپ، قايتا ورناتىلدى. قۇرىلىس الەباستر ەرىتىندىسىندە كۇيدىرىلگەن كىرپىشتەن قابىرعانىڭ سىرت جاعىنا سالىنعان. سودان بەرى العاشقى سالىنعان ويۋ ورنەكتەر ساقتالىنعان. قازىرگى كەزدە ارىستان باب مازارى ۇستىندە 30*13 مەتر اۋماعى بار كەسەنە تۇر. كەسەنە ءدالىزحانا، مەشىت، قۇجىراحانا، ازان شاقىراتىن مۇنارا سياقتى جەكە بولمەلەردەن قۇرالعان. كەشەننىڭ ەڭ كونە بولىگى ءقابىرحانا بولۋى ءتيىس. ءقازىر دە ونىڭ ەدەنى باسقا بولمەلەرمەن سالىستىرعاندا ەداۋىر بيىك .
تاريحي دەرەكتەر بويىنشا XII- XVIII عاسىرلاردا كەسەنە بىرنەشە رەت قايتا سالىنىپ، قايتا جاڭارتىلعان. قازىرگى كەزدە بۇل كەسەنە ورتالىق ازياداعى قاجىلىق مىندەتتى وتەيتىن مۇسىلمان كيەلى جەرلەرىنىڭ ءبىرى بولىپ سانالادى.
اڭىز بويىنشا ارىستان باب مۇحاممەد پايعامباردىڭ ەلشىسى بولعان. ءبىر كۇنى مۇحاممەد پايعامبار ءوزىنىڭ شاكىرتتەرىمەن قۇرما جەپ وتىرعان ەدى. ءبىر قۇرما قايتا- قايتا ىدىستان قۇلاي بەرىپ، پايعامبار ىشكى داۋىستى ەستىدى: « بۇل قۇرما سىزدەن كەيىن 400 جىل الداعى ۋاقىتتا تۋىلاتىن مۇسىلمان بالا احمەتكە ارنالعان» . سوندا پايعامبار شاكىرتتەرى ىشىنەن بۇل قۇرمانى كىم يەسىنە جەتكىزەتىنىن سۇرايدى. ەشكىم سۇرانعان جوق. پايعامبار سۇراقتى قايتا قويعاننان كەيىن، ارىستان باب بىلاي دەدى: « ەگەر ءسىز اللا تاعالادان 400 جىل سۇراپ بەرسەڭىز مەن بۇل قۇرمانى يەسىنە جەتكىزەمىن» . حالىق اڭىزدارىنان جانە جازبا دەرەكتەرىنە قاراعاندا («ريسولاي سارەم- يسفيجوب» جانە كۋپريلوزادا كىتابى) ارىستان باب احمەت ءياسساۋيدىڭ ۇستازى بولىپ قۇرمانى جەتكىزەدى.
قوجا احمەت ياسساۋي ۇلى اۋليە مەن ءدىني كورىپكەل 1103 -جىلى تۋىلىپ 1166 -جىلى قايتىس بولعان. مۇسىلماندار ىشىندە قوجا احمەت ياسساۋي مۇحاممەد پايعامباردان سوڭ ەكىنشى بولىپ سانالادى.
ارىستان باب كەسەنەسى - قوجا احمەت ياسساۋيدىڭ ۇستازى جەرلەنگەن ورنى بولىپ كەلەدى. اڭىز بويىنشا، و دۇنيەگە كەتەر الدىندا مۇحاممەد پايعامبار ارىستان بابقا امانات تاسبيعىن بەردى، ال ول 11 جاستاعى بالا قوجا احمەت ياسساۋيگە ۇسىندى. ارىستان باب كەسەنەسى جانىندا ەمدەۋ قاسيەتتەرى بار وتە تۇزدى سۋلى قۇدىق بار.
ونى اڭىزدار بويىنشا ق. ا ياسساۋيدىڭ ۇستازى مەن جول باستاۋشىسى بولىپ سانالادى. ارىستان باب XII عاسىردا جەرلەنگەن. جۋىقتاپ سول كەزدە كەسەنە دە سالىنعان. بۇل ساقتالعان كەسەنە XX عاسىردىڭ باسىندا جەرگىلىكتى حالىقتىڭ قاراجاتىمەن قايتا قالپىنا كەلتىرىلگەن. ءبىرىنشى بولمەدە ارىستان باب ورنالاسقان، ەكىنشىسىندە - شاكىرتتەرى حەرمەت- بابا، قارعا بابا، لاشىن بابا جەرلەنگەن.
ءدالىز- قاقپا ماڭدايشاسىنا ءمارمار تاقتا قالانىپ، بەتىنە ھيجرا بويىنشا 1327 -جىل، ياعني سوڭعى قۇرىلىس جۇرگەن ۋاقىت دەپ كورسەتىلگەن.
ارىستان باب كەسەنەسى مەملەكەتتىك قورعاۋعا الىنعان.
دەرەكوز: قازاقستان ۇلتتىۇ ەنتسيكلوپەدياسى، 1 توم.