كەرەي حاننىڭ ەسىمىندە نە سىر جاتىر؟

استانا. قازاقپارات - ۋاقىت العا باسقان سايىن زاماننىڭ ءار كەزەڭى تاڭباسىن توت باسقان، تاريحتىڭ سارعايعان پاراعىنا اينالا بەرەدى. ءبىراق، ەرتە مە، كەش پە، ول سارعايعان پاراقتاردى قولعا مايشام الىپ، شاڭىن سۇرتكىزەر ءبىر سەبەپ، سونداي زور مۇمكىندىك تۋىندايدى.

 مىنە، بيىل ءبىز ءۇشىن دە بۇگىنگى ەگەمەندىگىمىزدىڭ كەشەگى كۇردەلى تاريحىن، قيىن- قىستاۋ كەزەڭدەرىن قايتا جاڭعىرتار، ءتىپتى، 2 مىڭجىلدىق تاريحىمىزدىڭ ەڭ قىمبات كەزەڭى - قازاق حاندىعىنىڭ ۇلكەن داتاسىن دۇبىرلەتىپ تويلار مۇمكىندىك تۋىپ وتىر.

مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ جۋىرداعى جولداۋىندا «2015 - جىلدى ۇلتتىق تاريحىمىزدى ۇلىقتاۋ، بۇگىنگى بەلەستەرىمىزدى باعالاۋ تۇرعىسىنان مەرەيلى بەلەستەر جىلى دەپ ەسەپتەۋ كەرەكپىز. قازاق حاندىعىنىڭ 550 - جىلدىعىن اتاپ وتەمىز»، - دەپ زور دەمەۋ كورسەتتى. سوندىقتان، بۇل ايتۋلى جىلدى ءوز دەڭگەيىندە تويلاۋ - ۇلكەن مىندەت، بابا الدىنداعى پارىز، بولاشاققا قالدىرار مور عيبرات.

جالپى، ەلباسى تاراپىنان ءتيىستى تاپسىرما بەرىلگەن سوڭ، تاريحشىلار قازاق حاندىعىنىڭ ءدال قۇرىلعان جىلىنا قاتىستى مالىمدەمەلەر ايتىپ ءجۇر. سەبەبى، «نەگە 550 جىل؟» دەگەن ساۋالداردىڭ تۋىنداعانى جاسىرىن ەمەس. بۇعان قاتىستى حالىقارالىق تۇركى اكادەمياسىندا وتكەن «امانات» كلۋبىنىڭ جيىنىندا تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى بۇركىتباي اياعان «قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلعانىنا قاتىستى نەگە 1465 - جىل دەگەن داتاعا توقتالدىق؟

بۇل جەردە ۇلى تاريحشى مۇحاممەد حايدار دۋلاتيدىڭ «تاريحي راشيدي» دەگەن كىتابىنداعى دەرەكتەرگە سۇيەندىك. تاريحي كىتاپتا كەرەي حاننىڭ شۋ بويىنا كوشكەن ۋاقىتى رەتىندە حيجرا جىل ساناۋىمەن ءدال وسى جىل كورسەتىلگەن. «ءدال دۇرىسىن اللا بىلەدى» دەگەن دە ءسوزى بار. بۇل بەكەر ەمەس، سەبەبى مەملەكەتتىڭ قۇرىلۋى، قالىپتاسۋى ءبىر جىلدا جۇزەگە اسا قويمايدى، ول كەمىندە 15-20 جىلعا سوزىلۋى مۇمكىن. ال كەرەي مەن جانىبەك حانداردىڭ كوشكەن جىلى ءبىزدىڭ قازىرگى كۇنتىزبەمىز بويىنشا ءداۋ دە بولسا 1465 - جىلمەن تۇسپا- تۇس كەلەدى»، - دەگەن پىكىرىن ايتىپ، قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىن تويلاۋعا بيىل تولىق نەگىز بار ەكەنىن تۇسىندىرگەن.

وسى رەتتە، قازاق حاندىعىنىڭ نەگىزىن قالاعان كەرەي جانە جانىبەك بابالارىمىز تۋرالى دا تولىق ماعلۇمات تاراتىپ، ءومىر جولدارىن بۇرمالاۋسىز ناسيحاتتاۋ كەرەكتىگى ايدان انىق. تاريحتا بۇل ەكى تۇلعاعا قاتىستى، ارينە، ناقتى دەرەكتەردىڭ ازدىعىن تاريحشىلار از ايتقان جوق. دەگەنمەن، وسى ۋاقىتقا دەيىن تابىلعان مالىمەتتەردى ناسيحاتتاۋ، تاريحتىڭ تاسادا جاتقان تۇسىن تىكتەۋ - ۇلكەن مىندەت. سوندىقتان، بۇگىن قازاق حاندىعىنىڭ نەگىزىن سالعان تۇلعالاردىڭ ءبىرى - كەرەي حان تۋرالى مالىمەتتەر تەرسەك دەگەن ويمەن ونىڭ ەسىمىنە قاتىستى فاكتىلەردى ءتىزىپ وتىرمىز.

جالپى، زەرتتەۋشىلەر ⅩⅤ عاسىردىڭ ورتاسىنا دەيىنگى تاريحي وقيعالاردا كەرەي حان تۋرالى مالىمەتتەردىڭ كەزدەسپەيتىنىن ايتىپ ءجۇر. م. ح. دۋلاتيدىڭ اتاقتى «تاريح- ي راشيدي» اتتى كىتابىندا كەرەي حان جانىبەك حانمەن بىرگە XV عاسىردىڭ ورتاسىندا قازاق حاندىعىن قۇرۋعا قاتىستى وقيعالارعا ات سالىسقان دەگەن دەرەكتەردىڭ بارى ءمالىم. بەلگىلى تاريحشى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى بەرەكەت كارىبايەۆ: «كەرەي حاننىڭ شىعۋ تەگى، بۇعان دەيىن ايتىلعانداي، جوشى حاننىڭ ۇلكەن ۇلى - وردا ەجەننەن باستاۋ الادى. وردا ەجەن، ونىڭ ۇلى ساسى بۇقا، ونىڭ ۇلى ەرزەن، ونىڭ ۇلى شىمتاي جانە ونىڭ ۇلى ورىس حان بولىپ جالعاسادى. ورىس حاننان كەرەيگە دەيىنگى شەجىرە ورتاعاسىرلىق دەرەكتەردە جاقسى ساقتالعان.

 ت. ي. سۇلتانوۆ اۋدارعان «مۋيزز ال- انسابتىڭ» مالىمەتىندە «ورىس حاننىڭ 15 بالاسى: 8 ۇل جانە 7 قىزى بولعان دەلىنەدى دە: « ءبىرىنشى ۇل - توقتاقيا، ول حاندىق بيلىكتە بولعان. ونىڭ ءۇش قىزى جانە ءۇش ۇلى بولعان: 1) انيكە- بۋلاد، 2) بۋگۋچاك، 3) تەنگريبەردي» دەپ ايتىلادى. ال «تاۋاريح- ي گۋزيدا- يي نۋسرات- نامادا» توقتاقيانىڭ ۇلدارى «تەنگري- بەردي، ياگۋدجاك- انەكە، پۋلاد» دەپ بەرىلەدى. «انيكە» نەمەسە «انەكە» ءسوزىنىڭ بىرەسە بولاتتىڭ الدىندا، بىرەسە ياگۋدجاكتىڭ سوڭىندا بەرىلۋىن قولجازبانى كوشىرۋشىلەردەن جىبەرىلگەن تەحنيكالىق قاتە دەۋگە بولادى.

 «تاۋاريح- ي گۋزيدا- يي نۋسرات- نامانىڭ» وسى مالىمەتتەرى 1426 - جىلى جازىلعان «مۋيزز ال- انسابقا» تاۋەلدى بولعاندىقتان، ءبىز وسى شىعارماداعى مالىمەتتى نەگىزگە الامىز. ال انيكە- بۋلاد نەمەسە بولاتتا ءبىر عانا ۇل بولعان، ونىڭ ەسىمى - كەرەي. ءسويتىپ، ورىس حاننان بەرى قاراي تاراتساق، ورىس- حان، ونىڭ ۇلى توقتاقيا، ونىڭ ۇلى انيكە بولات جانە ونىڭ ۇلى كەرەي حان بولىپ جالعاسادى»، - دەيدى.

ب. كارىبايەۆ ءوزىنىڭ بۇل تالداۋىندا سونداي- اق كەرەي حاننىڭ ەسىمىنە قاتىستى تاريحي دەرەكتەردى ايتادى. ارينە، سانامىزعا «كەرەي» دەپ سىڭگەن باتىردىڭ ەسىمىندە وتە ەرتەدەگى تۇسىنىكتەر بار. «جازبا دەرەكتەر مەن تاريحي زەرتتەۋلەردە العاشقى قازاق حانىنىڭ ەسىمى - گيرەي، گەرەي، كيراي، كەرەي تۇرىندە كەزدەسەدى»، - دەگەن تاريحشى كارىبايەۆ: «قازاق تىلىندە جازىلعان ادەبيەتتەر مەن زەرتتەۋلەردە سوڭعى ەسىم ءجيى جانە تۇراقتى پايدالانىلاتىندىقتان، ءبىز دە وسى ەسىمدى ءوز زەرتتەۋىمىزدە قولدانامىز. بۇل ءسوزدىڭ ءتۇپ- توركىنى مەن ماعىناسىنا كەلسەك، ۆ. ۆ. بارتولد ول جونىندە بىلاي دەپ جازادى:

 «ءوزىنىڭ دەرەكتەرىن كورسەتپەي، احمەد ۆەفيك- پاشا ءوز سوزدىگىندە «گيرەي» - موڭعول ءسوزى، موڭعولشا «گاراي» دەلىنىپ، «ەڭبەگى سىڭگەن»، «لايىقتى»، «قۇقىلى» دەگەن ماعىنادا قولدانىلادى». قازىرگى كەزدە موڭعوليادان تاريحي وتانىنا قونىس اۋدارعان جانە كونە موڭعول ءتىلىن جەتىك بىلەتىن باۋىرلارىمىزدان بۇل ءسوزدىڭ ءمان- ماعىناسى جونىندە سۇراستىرعانىمىزدا، كەزىندە تاريح ءپانىنىڭ مۇعالىمى بولىپ، زەينەتكەرلىككە شىققان، ارداگەر- ۇستاز نىعمەت مامبەت ۇلى اقساقال:

 «گاراي» - كونە موڭعول ءسوزى، ونىڭ ەكى ماعىناسى بار، ءبىرىنشىسى - «بيىك»، «ەڭسەلى»، «الىپ» دەگەندى بىلدىرسە، ەكىنشىسى - «ەرجۇرەك»، «باتىل»، «ەركىن»، «بەرىك» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەتىنىن حاباردار ەتتى. اراب تىلىندە بۇل ماعىنالاردىڭ «حايدار»، «عايدار» دەگەن سوزدەرمەن بەرىلەتىنىن ەسكەرە كەلە، موڭعول تىلىندەگى - «كەرەي» ءسوزى مەن اراب تىلىندەگى - «حايدار» سوزدەرىنىڭ ماعىناسى ورتاق، بىردەي دەگەن قورىتىندىعا كەلەمىز»، - دەگەن ءتۇيىن شىعارىپ وتىر. ياعني، «كەرەي» ەسىمىنىڭ ماعىناسى جوعارىدا ايتىپ وتكەن «ەرجۇرەك»، «باتىل»، «الىپ»، «بەرىك» دەگەن ماعىنانى بىلدىرمەك. مىنە، قازاقتىڭ العاشقى حاندارىنىڭ ءبىرى - كەرەي حاننىڭ ەسىمىنىڭ استارىندا وسىنداي ءبىر ۇزىك سىر جاتىر.

bnews.kz