موڭعوليا جەرىنە قازاقتار قالاي قونىستاندى؟
سول جىلدارى موڭعوليانىڭ باتىس ءوڭىرى شۇرشىتتەردەن ازات ەتىلىپ، قاراۋسىز قالادى. وسى ۋاقىتتا قازاقتار جايىلىمداردا مالدارىن وتارلاپ، موڭعوليا جەرىندە تۇراقتاي باستايدى. باستاپقىدا قازاقتاردىڭ ءوز بيلىگى وزىندە بولادى.
1925 -جىلى چاندمان تاۋلى ايماعى قۇرىلعان كەزدە كوشىپ كەلگەن قازاقتار سونىڭ قۇرامىنا ءتورت حوشۋۋن ياعني ءتورت رۋلى ەل بولىپ كىرەدى. 1931 -جىلدان باستاپ، قازاقتاردىڭ مال- جانىنىڭ وسۋىنە بايلانىستى جەكە ۇلتتىق ايماق قۇرۋ ماسەلەسى تۋىندايدى. قازاقتار موڭعوليانىڭ ورتالىق بيلىگىنە جەر ءبولۋ جايىندا كوپتەگەن ارىز- شاعىمدار تۇسىرە باستادى. 1939 -جىلى 28 - اقپاندا موڭعوليا ۇكىمەتى مەن كىشى حۋرالىنىڭ ياعني زاڭ شىعارۋشى ورگاننىڭ بىرىككەن قاۋلىسى جارىق كورىپ، وندا قازاقتار قونىستانعان بايان- ولگي ايماعىن قۇرۋ كەرەكتىگى جازىلدى.
«بايان - ولگي» - موڭعول تىلىنەن اۋدارعاندا «باي ولكە» دەگەندى بىلدىرەدى. بۇگىندە بۇل ايماقتا 100 مىڭعا جۋىق قانداسىمىز تۇرادى. ولاردىڭ نەگىزگى كاسىبى - مال شارۋاشىلىعى. جاز مەزگىلىندە جايلاۋعا شىعىپ، قولىنداعى مالىن وتارلاپ باعاتىن كوشپەندى حالىقتىڭ ۇرپاقتارى تامىلجىعان تابيعات اياسىندا كۇنى بۇگىنگە دەيىن بيەسىن بايلاپ، قويىن ورىسكە جىبەرىپ، مامىراجاي تىرلىك كەشىپ وتىر.
بايان ولگي ايماعى - موڭعول التاي تاۋىنىڭ سولتۇستىگىنەن وڭتۇستىگىنە قاراي سوزىلىپ ورنالاسقان. وڭتۇستىگىندە موڭعول التاي تاۋىنىڭ سىلەمدەرىمەن قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ شىڭجاڭ ۇيعىر اۆتونوميالىق ولكەسىمەن، سولتۇستىگىندە رەسەيدىڭ التاي رەسپۋبليكاسىمەن، ال وڭتۇستىك شىعىسىندا موڭعوليانىڭ قوبدا ايماعىمەن شەكتەسەدى. قازاقستانعا ەڭ جاقىن شەكارا سىزىعى - ايماقتىڭ سولتۇستىگىنەن 18 شاقىرىم جەردە ورنالاسقان.
حالقىنىڭ 97 پايىزى قازاقتاردان تۇراتىن بايان ولگي اۋماعىندا اچيت، دايان، تولبو سەكىلدى سۋى تۇشى 80 كول، 100 دەي وزەن بار. «باي ولكەنىڭ» تاۋ- تاسىن تايعا تاڭبا باسقانداي جاقسى بىلەتىن كونەكوز قارتتارىمىز بالا كەزدەن سانادا قالىپتاسقان ادەتىمەن وزەن- كولدىڭ اتاۋىن اڭگىمەلەپ بەرگەن ەدى. بايان - ولگيدەن نەبارى 30-40 شاقىرىم قاشىقتىقتا ورنالاسقان «ومىنقول» جايلاۋىن مەكەن ەتكەن قانداستارىمىز قوي- ەشكى، بيەدەن بولەك، قوداس تۇقىمداس سيىردى كۇندەلىكتى قاجەتىنە جاراتىپ وتىر. موڭعول تىلىندە «سارلىق» دەپ اتالاتىن جابايى سيىردىڭ ءسۇتى مەن ەتىن ازىق ەتكەن اعايىندار، ونىڭ ەمدىك قاسيەتى بار جانۋار ەكەندىگىن ايتادى.
قىلشىق جۇندەس سارلىق مالىنىڭ ەتى تاۋدا وسكەندىكتەن، قاتتى بولادى، ال سۇتىنەن ايران، ىرىمشىك، قۇرت سياقتى اعارعاننىڭ ءتۇر - ءتۇرى جاسالادى. قىردا ءوسىپ، مال جايىن ءبىر ادامداي مەڭگەرگەن قازاق ايەلدەرىنىڭ جابايى سيىردى كادۋىلگىدەي 2 مەزگىل ساۋىپ، بۇزاۋىن سالىپ، يدىرگەن ساتتەرى ءبىز ءۇشىن تاڭسىق نارسە بولدى.
«بالالى ءۇيدىڭ - بازارى تارقاماس» دەيدى حالقىمىز. سوندىقتان قازاق ۇلتى شاڭىراقتىڭ بەرەكەسىن كەلتىرەر ۇرپاق ماسەلەسىنە ەرەكشە ءمان بەرەدى. وسى رەتتە موڭعولياداعى اعايىندارىمىزدىڭ دەنى كوپ بالالى وتباسى دەۋگە بولادى. ەڭ تومەنى ءتورت بالادان 10-14 بالاعا دەيىن سابيگە جارىق دۇنيە سىيلاعان التىن قۇرساق انالار وسى بايان ولگي جەرىندە از ەمەس. سولاردىڭ ءبىرى، «داڭقتى انا» وردەنىنىڭ يەگەرى - كاسيرا ءانتاي قىزى. ول «ۇلىن ۇياعا - قىزىن قياعا» قوندىرعان اسىل جار، ارداقتى اجە. جاز بولسا جايلاۋعا شىعىپ، اتا- بابادان قالعان ءداستۇردى جالعاستىرىپ، كورگەن بىلگەنى مەن ساناسىنا تۇيگەنىن جاستارعا ايتىپ وتىراتىن قاريا، بۇگىنگى كۇنىنە مىڭ مارتە شۇكىر ەتەدى.
جالپى، موڭعوليا جەرىندە 180 مىڭعا جۋىق قازاقتار تۇرادى. ولاردىڭ 100 مىڭدايى قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن العان جىلدارى ەلىمىزگە قايتىپ ورالعان ەدى. رەسپۋبليكامىزدىڭ ءىرى قالالارى مەن وبلىستارىندا ءار ءتۇرلى سالادا جەمىستى ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن قانداستارىمىز ەگەمەن ەلىنىڭ وركەندەۋىنە ايتارلىقتاي ۇلەسىن قوسىپ وتىر. بۇگىندە قازاقستان مەن موڭعوليا اراسىندا رەسمي قۇجاتسىز، ەركىن ءجۇرىپ - تۇرۋعا، اتاجۇرتتان الىستاعى اعايىنمەن جۇزدەسۋگە مۇمكىندىكتەر مولىنان جاسالعان. وسى يگىلىكتى كورىپ جۇرگەن اعايىن قازاقستاننىڭ بۇگىنگى وركەنيەتكە قادام باسقان كەلبەتىن كورىپ، كوڭىلگە مەدەت ەتكەن ارمان - تىلەكتەرىن اقتارىلا جەتكىزگەن ەدى.
ايالا بايسەيىتتىڭ الەۋمەتتىك پاراقشاسىنان الىندى