بەيبارىس. پەرعاۋىن. پيراميدا. كيىز ءۇي
سوناۋ باعزى زاماندا ەلىن شابۋعا كەلگەن پارسى پاتشاسىنىڭ جاۋشىسىنا ساق ەلىنىڭ باسشىسى يدانفيرس:
«پاتشاڭا ايتىپ بار، ەگەر مەنىمەن سوعىسقىسى كەلسە ءبىزدىڭ اتا- بابالارىمىز جاتقان قورىمدارعا قولىن تيگىزىپ كورسىن، سوندا ءبىزدىڭ قالاي سوعىساتىنىمىزدى كورەدى»، - دەپ جاۋاپ بەرگەن. اقىرىندا، ويلاعانى ىسكە اسپاعان پارسى پاتشاسى ەلىنە قاشىپ قۇتىلۋعا ءماجبۇر بولادى.
عۇنداردىڭ باسشىسى مودەگە قىتايدىڭ پاتشاسىنان كەلگەن ەلشى: «مەنىڭ پاتشام ءسىزدىڭ جەرىڭىزدىڭ ءبىر بولىگىن سۇراپ جاتىر»، - دەيدى. سوندا مودە قاعان كەڭەسشىلەرىن جيناپ الىپ: «مىناعان نە دەيسىڭدەر»، - دەپ، كەڭەس قۇرادى. ۋازىرلەرى قايتسەك باسشىمىزعا جاعامىز دەگەن ويمەن: «ول جەر ەشتەڭە وسپەيتىن تاقىر، بەرە سالايىق»، - دەپ جامىراسادى. سوندا مودە قاعان: «جەر ءبىزدىڭ مەملەكەتتىگىمىزدىڭ كەپىلى، سوندىقتان جەرىمىزدى ەشكىمگە دە بەرمەيمىز»، - دەپ ۋازىرلەرىنىڭ ءبارىنىڭ باسىن العان.
«وتان - وتتان دا ىستىق»، «وتان ءۇشىن وتقا ءتۇس - كۇيمەيسىڭ» دەگەن ماقال- ماتەلدەردىڭ بولۋى حالقىمىزدىڭ وتانىنا دەگەن ماحابباتىنىڭ بۇگىنگى كۇنگە دەيىن جالعاسىن تاۋىپ كەلە جاتقانىنىڭ ايقىن كورىنىسى. قازاقتار قايدا جۇرسە دە وتانىنا قايتقىسى كەلىپ تۇراتىن حالىق. ەلىمىز ەگەمەندىگىن العالى بەرى مىڭداعان قانداستارىمىزدىڭ اتاجۇرتقا قايتىپ كەلگەنى دە تۋعان جەرگە دەگەن سۇيىسپەنشىلىكتىڭ بەلگىسى. بابالارىمىزدىڭ تۋعان جەرگە دەگەن شەكسىز ماحابباتى تۋرالى اڭىزدار دا بارشىلىق. قازاق دالاسىندا وسەتىن جۋساننىڭ ءيىسىن ساعىنىپ، التىن تاعىن تاستاپ، «تۋعان جەرىم قايداسىڭ»، - دەپ جولعا شىققان بەيبارىس سۇلتان تۋرالى اڭىز بۇگىنگە جەتتى.
مىسىر جەرىن 250 جىل باسقارعان ماملۇكتەر تاريحىندا داڭقى جەر جارعان ۇلى تۇلعا، اراب ەلىنىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، ۇلكەن جەڭىستەرگە جەتەلەگەن، كۇنى بۇگىنگە دەيىن حالىق اۋزىندا اڭىز بوپ اتى قالعان، زاتى قىپشاق از- زاحير رۋكن اد- دين بايبارىس. قازاقستاندا ول تۋرالى ءبىرىنشى بولىپ اياگوزدە دۇنيەگە كەلگەن تاريحشى قۇربانعالي حاليد بەيبارىس تۋرالى 1910 - جىلى قازاننان شىققان «تاۋاريح حامسا» اتتى ەڭبەگىندە بايان ەتتى.
بۇرىنعى كەزدەگى «قىپشاق» ءسوزى بۇگىنگى «قازاق» سوزىنە پاراپار جالپىلاما ورتاق اتاۋ ماعىناسىنا يە ەدى. بولاشاق سۇلتان بەيبارىستى ارابتار جاۋىنگەر- ماملۇك ەتىپ تاربيەلەۋ ءۇشىن جاس بالالاردى ساۋدالايتىن بازارلاردىڭ بىرىنەن ساتىپ العان بولۋى كەرەك. ولجاس سۇلەيمەنوۆ اعامىزدىڭ ايتۋىنشا، بىزگە جەتكەن باعالار كەستەسى بالا قىپشاق 120 ەگيپەت دينارى تۇرعان. ياعني، بارىنەن قىمبات. الباندىق (ءازىربايجاندار) - 90 دينار، شەركەس (بارلىق سولتۇستىك كاۆكازدىقتار) - 70 دينار جانە باسقالاي. پارسىنىڭ شاحى ابباس: «مەنىڭ اسكەرىمدە پارسى نەگە جوق؟ ويتكەنى، ابدەن نازىكتەنىپ كەتكەن قالالىق پارسىلار بالا كەزىنەن جاقسى تاربيەلەنەتىن كوشپەلى قىپشاقتار سياقتى دالالىق اسكەري جورىقتىڭ تالابىنا شىداي المايدى»، - دەپ جازعانى تاريحتان بەلگىلى.
بولاشاق ماملۇكتەردىڭ قالاي تاربيەلەنەتىنى تۋرالى ءتۇرلى تاريحشىلار ءوز كۋالىكتەرىن قاعاز بەتىنە ءتۇسىرىپ كەتكەن. مۇكاتتام تاۋىنىڭ باۋرايىندا بولاشاق ماملۇكتەردىڭ كۇنى بويعى اتپەن شابۋ، قىلىشتاسۋ، ساداقپەن وق اتۋ جاتتىعۋلارىن ءوز كوزىمەن كورگەن ورتاعاسىرلىق اراب ساياحاتشىسى مۇحاممەد يبن باتتۋتا، ماملۇك بالالارعا قوجايىندارى قىمبات تا ادەمى كيىمدەر مەن ات، التىن جانە ءتۇرلى اسىل تاس سىيلايتىنىن جازادى. بولاشاق ماملۇكتەردى دارىگەرلەردىڭ قاراۋىنان وتكەن سوڭ، توپ- توپقا ءبولىپ قۇران ۇيرەتىپ، قۇقىقتىق زاڭداردى وقىتا باستايتىن. جاس جاۋىنگەرلەردىڭ رۋحاني تاربيەسىنە دە ۇلكەن كوڭىل اۋدارىلىپ وتىرعان. ءبىر ماملۇكتىڭ شاراپ ىشكەنىن ءبىلىپ قويعان سۇلتان ءناسىر ونى ءولىمشى ەتىپ ساباتقىزادى. ال، وعان قاراۋعا تيىستىلەردى قاپاسقا جاپقان.
دايىندىقتان وتكەن ماملۇك اسكەر قاتارىنا قابىلدانىپ سۇلتاننىڭ قويماسىنان جىلىنا ءبىر رەت كيىم، اي سايىن ەت، جەمىس، قانت، ماي، بالاۋىز، اتىنا جەتكىلىكتى ءشوپ الىپ وتىرعان. اراب تاريحشىسى ماكريزيدىڭ بايانداۋىنشا ماملۇك باسقا ات الۋ ءۇشىن ولگەن اتىنىڭ ەتىن اكەلىپ كورسەتۋگە ءتيىس بولعان.
ەرجۇرەك ماملۇكتىڭ دارەجەسى ءوسىپ وتىرعان. الدىمەن ونباسى، سودان سوڭ ءجۇزباسى، كەيىن مىڭباسى بولعان ماملۇك ءامىر دارەجەسىنە كوتەرىلگەن جاعدايدا بوستاندىققا يە بولاتىن. سۇلتان ولارعا ءۇي، جەر، ءتۇرلى كيىم مەن اقشالاي سىيلىق بەرىپ وتىرعان. الاڭدا وتەتىن جيىندار ءۇشىن امىرلەرگە التىننان جاسالىنعان ۇزەڭگىلەر بەرىلگەن. ءبىراق، بۇل سىي- سياپاتتار ادامنىڭ تەك ءوز ەڭبەگى ءۇشىن باعالانعانىن ءبىلدىرىپ، سول كەزدىڭ زاڭى بويىنشا بۇل سىيلىقتارعا مۇراگەرلىك جۇرمەيتىن بولعان.
ماملۇكتەردىڭ اراسىنان سۋىرىلىپ شىعۋ وڭاي ەمەس ەدى. دەگەنمەن، اقىلدىلىعى مەن ەرجۇرەكتىلىگىنە بايلانىستى قىزمەتتىك ءوسۋ ساتىلارىنىڭ بارىنەن وتە العان بەيبارىس، بيلىككە كەلگەن سوڭ ەڭ الدىمەن اسكەر ىشىندە تەمىردەي ءتارتىپ ورناتتى. كوپتەگەن قىپشاق تەكتى اسكەرباسىلارعا ادال قىزمەتى ءۇشىن سيريا مەن ەگيپەتتەن جەر بەردى. سونىڭ ناتيجەسىندە، مىسىرعا ۇمتىلعان موڭعولداردىڭ تاس- تالقانىن شىعاردى. مۇسىلمان حالىقتارىنىڭ ەجەلگى جاۋى كرەست تاعۋشىلاردى ءبىرجولاتا جەڭدى.
بايبارىس ۇلكەن ۇيىمداستىرۋشى بولعان تۇلعا. ونىڭ بيلىگى تۇسىندا مىسىر بۇرىن بولماعان دارەجەدە وركەندەي باستادى، سۋلاندىرۋ جۇيەلەرى جوندەلىپ قالپىنا كەلتىرىلىپ، ەگىن شارۋاشىلىعى مىقتاپ دامىدى. ول ەگيپەتتىڭ ءال- يسكاندەريا (الەكساندريا) ، داميەتتا، ءال- كاھيرا (كاير) سەكىلدى ءىرى ورتالىقتارىندا ساۋدانىڭ كەڭ ەتەك جايۋىنا بارىنشا جاعداي جاساۋعا تىرىستى. مۇندا ۆەنەتسيا، سيتسيليا، گەنۋيا، ينديا، ورتا ازيانىڭ ساۋدا كەرۋەندەرى مەن كەمەلەرى توقتاپ وتەتىن. سول ءۇشىن ولاردان كوپ سالىق الىنىپ تۇردى.
وسىلايشا بەيبارىس ەلدىڭ ءال- اۋقاتىن كوتەردى. ول حالىق ومىرىمەن ەتەنە تانىسۋ ماقساتىندا قاراپايىم ادامنىڭ كيىمىن كيىپ الىپ، تۇنگى كايردى ارالاپ جۇرەتىن بولعان. كۇناسىزدەرگە قول ۇشىن سوزىپ، قىلمىسكەرلەردى قاتتى جازالايتىن.
بەيبارىس سۇلتاننىڭ تاريحتا قالعان باسقا دا ايرىقشا ىستەرى جەتكىلىكتى. ءوز زامانىنىڭ ءبىلىمدى باسشىلارىنىڭ ءبىرى بەيبارىس Ⅺ عاسىردا جازىلعان ماحمۇت قاشقاريدىڭ «ديۋاني لۇعات- ءات- تۇرك» ەڭبەگىمەن تانىس بولۋى ابدەن مۇمكىن. وسى ەڭبەكتە: «ءبىر بۇحارلىق عالىم مەن نيساپۋرلىق باسقا ءبىر عالىمنىڭ ءتاڭىر ءازىز كورگەن پايعامبارىمىزدان دالەل كەلتىرىپ ايتقان تومەندەگى سوزدەرىن انىق ەستىگەن ەدىم: «تۇركى ءتىلىن ۇيرەنىڭىزدەر، سوندا ولاردىڭ ەگەلىگى ۇزاق ءداۋىرلى بولماق»، - دەگەن سوزدەر بار. ال، بەيبارىس سۇلتان تۇركى ءتىلىنىڭ وركەندەۋىنە كوپ كۇش- جىگەرىن سارپ ەتكەن تۇلعا.
بەيبارىس ءومىر سۇرگەن 12 - عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا ەگيپەتتە ساراي تىلىنە اينالعان قىپشاق جازبا ءتىلى قالىپتاسا باستايدى. «ءتارجىمان» اتتى سوزدىك تە پايدا بولعان. سول زامانداعى ادەبيەتتىڭ ءبىرى «گۇلىستان»، سونىمەن قاتار ءدىني، مەديتسينالىق، اسكەري، زاڭ جونىندەگى ەڭبەكتەر دە ماملۇكتىك- قىپشاق تىلىنە دەر كەزىندە اۋدارىلىپ وتىرعانى بەلگىلى. رەسەيدىڭ عىلىم اكادەمياسىنان «الەم تىلدەرى» ايدارىمەن شىققان «تۇركى تىلدەرى» اتتى كىتاپتا كەلتىرىلگەن وسى دەرەكتەرمەن قاتار، قاسيەتتى قۇراننىڭ دا تۇركى تىلىنە بىرنەشە رەت اۋدارىلعانى جازىلعان.
ءوز زامانىنىڭ ەرەكشە تۇلعاسى بەيبارىس سۇلتاننىڭ داڭقىنىڭ عاسىرلاردان اسىپ بۇگىنگى كۇنگە جەتۋى كەزدەيسوقتىق ەمەس. ماملۇكتەر اراب ەلىنە ۇزاق ۋاقىتقا سوزىلعان تىنىشتىق اكەلدى، دەپ باعا بەرگەن عالىم كارەن ارمسترونگ «يەرۋساليم - ءبىر قالا، ءۇش ءدىن» اتتى ەڭبەگىندە پاسحا مەيرامى كۇندەرىندە كوپ جينالاتىن حريستيانداردىڭ باسقا ءدىن وكىلدەرىمەن قاقتىعىسۋىن بولدىرماۋى ءۇشىن بەيبارىس سۇلتاننىڭ تاپقىر شەشىمى تۋرالى مىناداي قىزىق دەرەك كەلتىرگەن. بەيبارىس يەرۋساليمدە ەكى جاڭا ءدىني ورنىن اشادى. ءبىرى مۇسا (ارابشا نەبي- مۋسا) پايعامبارعا ارنالعان يەريحوننىڭ جانىنان، ەكىنشىسى اراب پايعامبارى ءساليحتىڭ قۇرمەتىنە راملەدەن بوي كوتەرەدى. وسىلايشا بەيبارىس سۇلتاننىڭ تاپقىرلىعى ارقاسىندا ۇلكەن مەيرام كەزىندە ءتۇرلى ءدىن وكىلدەرى جاقىن جەردە باسقالاردىڭ دا كوپ جينالاتىنىن بىلگەندىكتەن وزدەرىن تەجەپ ۇستاۋعا ءماجبۇر بولعان.
وسىنداي دانالىق شەشىمدەر تابا الاتىن قاسيەتتەرىنە بايلانىستى بەيبارىس ەسىمى «مىڭ ءبىر ءتۇن» حيكاياسىنىڭ نەگىزگى كەيىپكەرىنىڭ ءبىرى حاليف ھارۋن ار- راشيد سەكىلدى اڭىزعا اينالدى. عالىم ي. م. فيلشتينسكي بەيبارىس تۋرالى حالىق روماندارى ءبىرىنشى رەت تاريحشى يبن ياس (ХVІ ) ەڭبەگىندە اتالاتىنىن ايتادى. يبن ياس ءوز كەزەگىندە بەيبارىس جايلى دەرەكتەردى وزىنە دەيىن ءومىر سۇرگەن جىلناماشى، تاريحشىلار مۋحي اد- دين يبن ابد از- زاحير (1223-1292)، يبن تاگريبەرديلەر (1409-1470) قالدىرعان ماعلۇماتتاردان العان.
ەگيپەتتە ءبىراز جىلىن وتكىزگەن اعىلشىن شىعىستانۋشىسى لەن (1801-1876) حالىق اۋزىنان تۇسپەي جۇرگەن ەڭ ۇلكەن حيكايانىڭ دا بەيبارىس جايلى ەكەنىن ايتقان. ەگيپەتتىڭ تاماشا عالىمى ءارى جازۋشىسى، مىسىر ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى تاحا حۋسسەين (1889-1975) «ايام» (كۇندەر) دەپ اتالاتىن مەمۋارلىق- ەستەلىك ەڭبەگىندە ءوزىنىڭ بالا كەزىندە ەڭ كوپ ەستىگەن اڭگىمەلەرى دە بەيبارىس باتىر جايلى ەكەنىن ەسكە الادى. بۇنىڭ ءبارى بەيبارىستىڭ وتە ەرەكشە تۇلعا بولعانىن كورسەتەدى.
ۇلتى اراب بولماسا دا سۇلتان بەيبارىسقا دەگەن اراب حالقىنىڭ ماحابباتى شەكسىز بولعان. وسىنىڭ دالەلى رەتىندە ولار سۇلتان بەيبارىستى ەگيپەتتىڭ پەرعاۋىندارىنا تەڭەستىرىپ قىپشاق تەكتى سۇلتاننىڭ قۇرمەتىنە اتاقتى حەوپس پيراميداسىنىڭ توبەسىنە كيىز ءۇي ورناتقان. بۇل دەرەكتى ماسكەۋ قالاسىندا وتكەن «كادىربايەۆسكيە چتەنيا - 2007» اتتى حالىقارالىق عىلىمي كونفەرەنسيادا عالىم ليەۆ گالكين جاريا ەتتى.
وسىنىڭ ءبارى بەيبارىس زامانىندا ءومىر سۇرگەن تاريحشى ۆيلگەلم تريپولسكيدىڭ: «بايبارىس جاۋىنگەر رەتىندە يۋلي سەزارمەن تەرەزەسى تەڭ تۇرا الادى» دەپ بەرگەن باعاسىنىڭ وتە ءادىل ەكەنىن راستايدى.
بۇگىندە بەيبارىس سۇلتاننىڭ قازاق ەلىندە تۇرىپ جاتقان ۇرپاقتارى دا ۇلى باباسىنداي ۇلكەن جەتىستىكتەرگە قول جەتكىزگىسى كەلەدى. ءبىراق، ولار جات ەلدە ەمەس ءوز وتانى قازاقستانعا پايداسىن تيگىزۋدى قالايدى. بۇل ارينە وتە دۇرىس شەشىم. سەبەبى ەلىمىزدىڭ پرەزيدەنتى ن. نازاربايەۆ قازاقستان حالقىنا جولداۋىندا ايتقانىنداي: «مەملەكەت پەن ازاماتتىڭ ماقساتتارى بارلىق باعىتتار بويىنشا سايكەس كەلۋى ومىرلىك تۇرعىدان ماڭىزدى. مەملەكەتتىڭ باستى مىندەتى دە وسى». ەندى وسى ءبىر مەملەكەتتىك ماڭىزى بار ويدى ىسكە اسىرۋ ءۇشىن: «ءوز بويىمىزدا جانە بالالارىمىزدىڭ بويىندا جاڭا قازاقستاندىق پاتريوتيزمدى تاربيەلەۋىمىز كەرەك. بۇل ەڭ الدىمەن ەلگە جانە ونىڭ يگىلىكتەرىنە دەگەن ماقتانىش سەزىمىن ۇيالاتادى»، - دەگەن، ەلباسىمىز ن. نازاربايەۆتىڭ ايتقانى وتە ورىندى.
شىنىندا دا جاڭا قازاقستاندىق پاتريوتيزم ەلىمىزدى جاڭا بيىكتەرگە جەتكىزەتىنى انىق.
بەردالى وسپان، مادەنيەتتانۋشى.
El.kz