قازاق حاندارى: كەرەي حان
«بابالار ءسوزى» ايدارى نەگىزىنە «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى اياسىندا شىققان 100 تومدىق اۋىز ادەبيەتىنىڭ جىر- تولعاۋلارى، قيسسا- داستاندار، ءسوز ۇستاعان شەشەندەر مەن بيلەرىمىزدەن قالعان ناقىلدار، تاريحي جادىگەرلەر الىندى. «قازاق حاندارى» ايدارىندا تاريحىمىزدا ەلىنە قورعان بولعان حانداردىڭ ءومىرى تۋرالى دەرەكتەر بەرىلەدى. ال «ەجەلگى قالالار تاريحى» ايدارىنا قازاق دالاسىنداعى وركەنيەتتىڭ ورداسى بولعان كونە قالالاردىڭ تاريحى تۋرالى جازبالار جاريالانادى. «حالىق قازىناسى» ايدارى بويىنشا، قازاقستانداعى تاريحي، مادەني ەسكەرتكىشتەر، قازاق حالقىنىڭ سالت- داستۇرلەرى، قولونەر، قارۋ- جاراقتارى تۋرالى ماعۇلماتتار بەرىلەك. جوبا ماتەريالدارى قازاق تىلىندە (قازاقشا جانە توتە جازۋمەن) اگەنتتىك سايتىندا جاريالانىپ وتىرادى.
***
كەرەي حان (تۋعان جىلى بەلگىسىز، XV عاسىردىڭ 70- جىلدارىنىڭ باسىندا قايتىس بولعان) - قازاق حاندىعىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى ۇلى ەكى تاريحي تۇلعانىڭ ءبىرى، العاشقى قازاق حانى، «تاۋريح- ي گۋزيداي نۋسراتناما» دەرەگى بويىنشا كەرەي حان - ورىس حاننىڭ نەمەرەسى بولات حاننىڭ ۇلى.
1456-جىلى كەرەي حان مەن ءاز جانىبەك حاننىڭ ءابىلحايىر حان ۇستەمدىگىنە قارسى كۇرەسكەن قازاق تايپالارىن باستاپ شىعىس دەشتى- قىپشاقتان باتىس جەتىسۋ جەرىنە قونىس اۋدارۋى قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋىنا مۇرىندىق بولعان ماڭىزدى تاريحي وقيعا ەدى. بۇل وقيعانىڭ ءمان- جايى مىنادا بولاتىن: 1428 -جىلى اق وردانىڭ اقىرعى حانى باراق ىشكى فەودالدىق قىرقىستا قازا بولعان سوڭ، اق وردا مەملەكەتى ىدىراپ، ۇساق فەودالدىق يەلىكتەرگە بولىنگەندە ءوزارا قىرقىس ۇدەي ءتۇستى. بۇرىنعى اق وردانىڭ ورنىنا ءابىلحايىر حاندىعى مەن نوعاي وداعى قۇرىلدى. شايباني تۇقىمىنان شىققان ءابىلحايىر حان بۇرىن وردا ەجەن ۇرپاعى بيلەگەن اق وردا تەرريتورياسى - شىعىس دەشتى- قىپشاققا 40 -جىل (1248-1468) ۇستەمدىك ەتتى. XV عاسىردىڭ ورتاسىندا ءابىلحايىر حاندىعىندا تولاسسىز ورىن العان قان توگىس سوعىستار مەن ىشكى فەودالدىق قىرقىستار ودان سايىن ۇدەپ، فەودالدىق ەزگى مەن قاناۋ حالىق بۇقاراسىن اۋىر كۇيزەلىسكە ءتۇسىردى. الاساپىران سوعىستار مەن فەودالدىق بىتىراڭقىلىق سالدارىنان دەشتى- قىپشاق دالاسىندا بۇرىننان قالىپتاسقان مال جايىلىسىن پايدالانۋدىڭ داعدىلى كوشىپ- قونۋ تارتىپتەرى بۇزىلدى، كوشپەلى تايپالار مەزگىلىندە جايلاۋ- قىستاۋلارىنا بارا المايتىن بولدى. بۇل كوشپەندى مال شارۋاشىلىعىنا اۋىر زاردابىن تيگىزدى. وسىنداي اۋىر تاۋقىمەت تارتقان حالىق بەيبىت ءومىردى، ءابىلحايىردىڭ ۇستەمدىگىنەن قۇتىلىپ، ءوز الدىنا تىرشىلىك ەتۋدى ارماندادى. مۇحاممەد حايدار دۋلاتي «تاريح- ي راشيدي» اتتى ەڭبەگىندە: «ول كەزدە دەشتى قىپشاقتى ءابىلحايىر حان بيلەدى. ول جوشى اۋلەتىنەن شىققان سۇلتاندارعا كۇن كورسەتپەدى. ناتيجەسىندە جانىبەك حان مەن كەرەي موعولستانعا كوشىپ باردى. ەسەنبۇعا حان ولاردى قۇشاق جايا قارسى الىپ، موعولستاننىڭ باتىس شەتىندەگى شۋ مەن قوزىباس ايماقتارىن بەردى. ولار بارىپ ورنالاسقان سوڭ ءابىلحايىر حان دۇنيە سالدى دا، وزبەك ۇلىسىنىڭ شاڭىراعى شايقالدى. ءىرى- ءىرى شيەلەنىستەر باستالدى. ونىڭ ۇلكەن بولىگى كەرەي حان، جانىبەك حانعا كوشىپ كەتتى. ءسويتىپ ولاردىڭ ماڭىنا جينالعانداردىڭ سانى 200 مىڭعا جەتتى. قازاق سۇلتاندارى 870 -جىلدارى (1465-1466) بيلەي باستادى» دەيدى.
العاشىندا قازاق حاندىعىنىڭ تەرريتورياسى باتىس جەتىسۋ جەرى، شۋ وزەنى مەن تالاس وزەنىنىڭ الابى ەدى. مىنە، ناق وسى تەرريتورياعا دەرەكتەمەلەردە تۇڭعىش رەت «قازاقستان» دەگەن اتاۋ قولدانىلدى، ەجەلدەن وسى الاپتى مەكەندەگەن قازاقتىڭ ۇلى ءجۇز تايپالارى دەشتى- قىپشاقتان قونىس اۋدارعان قازاق تايپالارىمەن ەتەنە ارالاسىپ كەتتى. ءابىلحايىر حاندىعىنداعى الاساپىران سوعىس سالدارىنان قانجىلىك بولعان قازاق حالقى بۇل اراعا كەلىپ ەس جيىپ، ەتەك جاۋىپ، ەكونوميكالىق تۇرمىسى تۇزەلە باستادى. مۇنى كورگەن دەشتى- قىپشاق كوشپەندىلەرى ءابىلحايىر حان قولاستىنان شىعىپ، بوگەۋىن بۇزعان سۋداي اعىلىپ، قازاق حاندىعىنا كەلىپ جاتتى. XV عاسىردىڭ 50- جىلدارىنىڭ ورتاسىنان 70- جىلدارىنىڭ باسىنا دەيىن ءابىلحايىر حاننىڭ قاراماعىنان باتىس جەتىسۋعا 200 مىڭ ادام كوشىپ باردى. 1462 -جىلى موعولستان حانى ەسەنبۇعا قايتىس بولعان سوڭ، بۇل مەملەكەتتە ىشكى فەودالدىق قىرقىس كۇشەيىپ، وكىمەتسىزدىك جاعدايدىڭ ءورىس الۋى، اماسانجى تايشى باستاعان ويرات جوڭعارلارىنىڭ جاساعان شابۋىلى سالدارىنان موعولستان مەملەكەتىنىڭ شاڭىراعى شايقالعان كەزدە جەتىسۋدى مەكەندەگەن قازاق تايپالارىنىڭ قازاق حاندىعىنا كەلىپ قوسىلۋى ۇدەي ءتۇستى. بۇلار جاڭادان قۇرىلعان قازاق حاندىعىنىڭ ۇكىمەت بيلىگىن نىعايتىپ، ونىڭ بەدەلى مەن اسكەري، ساياسي كۇش- قۋاتىن ارتتىرا ءتۇستى.
الايدا جاڭادان قۇرىلعان قازاق حاندىعىنىڭ ەكونوميكالىق نەگىزى ءالى دە ءالسىز ەدى. ءبىرسىپىرا قازاق تايپالارى ءابىلحايىر حاندىعىنىڭ، موعولستاننىڭ، نوعاي وداعىنىڭ جانە باتىس ءسىبىر حاندىعىنىڭ قول استىندا ءتورت حاندىققا تەلى بولىپ وتىرعان بولاتىن. ونىڭ ۇستىنە شىعىس دەشتى- قىپشاقتى بيلەگەن ءابىلحايىر حان وزىنە قارسى شىعىپ، جەتىسۋعا قونىس اۋدارعان قازاقتاردىڭ ءوز الدىنا حاندىق قۇرىپ، ماسايراپ وتىرعاندىعىنا، اسىرەسە ءابىلحايىر حاندىعىنان كوپتەگەن تايپالاردىڭ وعان اعىلىپ بارىپ جاتقانىنا ازۋىن باسىپ، قىلىشىن قايراپ وتىردى. ول جاڭا قۇرىلعان قازاق حاندىعىن تارپا باس سالىپ جويىپ جىبەرۋگە سۇقتاندى. ونشاقتى جىل اينالاسىندا باتىس جەتىسۋ وڭىرىنە ەكى ءجۇز مىڭ جان سانى بار كوشپەلى تايپالاردىڭ جينالۋى كەڭ ءورىس، قونىس كەرەك ەتتى. ال كوشپەلى ەلدىڭ وتىرىقشى- ەگىنشىلىگى كوركەيگەن اۋداندارمەن، اسىرەسە قولونەرى مەن ساۋداسى دامىعان ەكونوميكالىق ورتالىق - سىرداريا جاعالاۋىنداعى قالالارمەن ساۋدا- ساتتىق قارىم- قاتىناستارىنا قولايلى جاعداي جاساۋ حالىق تۇرمىسىنداعى ماڭىزدى ماسەلەگە اينالدى. بۇل قارىم- قاتىناستىڭ وڭالۋىنا تەك كوشپەلى حالىقتار عانا ەمەس، وتىرىقشى ايماقتارداعى ەگىنشىلىك ونىمدەرىن وتكىزىپ، ەگىس كولىگىن الۋدى اڭساعان ەگىنشىلەر دە، قولونەر ونىمدەرىن وتكىزىپ، شيكىزات ء(جۇن، تەرى، ت. ب. ) الۋدى اڭساعان قولونەرشىلەر دە، ساۋدا تاۋارىن وتكىزىپ پايدا تابۋعا ساۋداگەرلەر دە مۇددەلى بولدى.
سىرداريا بويىنداعى قالالار مەن دەشتى- قىپشاق دالاسى ءۇشىن كۇرەستە قازاق حاندىعىنىڭ باستى باسەكەلەسى جانە اتا جاۋى ءابىلحايىر حان ەدى. قازاق حاندىعى ءابىلحايىرعا قارسى كۇرەسۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن موعولستان مەملەكەتىمەن تاتۋ كورشىلىك وداق ويرات جوڭعارلارىنىڭ تايشاسى اماسانجىنىڭ موعولستانعا شابۋىل جاساۋىنان جانە ءابىلحايىر حاننىڭ جەتىسۋداعى قازاق حاندىعىنا شابۋىل جاساۋىنان تىزە قوسا وتىرىپ قورعانۋدى ماقسات ەتتى. 1468 -جىلى قىستا ءابىلحايىر حان قازاق حاندىعىن قيراتپاق بولىپ، جەتىسۋعا جورىققا اتتاندى، ءبىراق ساپارى ءساتسىز بولىپ، جورىق جولىندا قازا تاپتى. ءابىلحايىردىڭ قازا بولۋى قازاق حاندىعىنىڭ نىعايۋىنا جانە كولەمىنىڭ كەڭەيۋىنە ۇلكەن وراي تۋدىردى. ءابىلحايىر ولگەننەن سوڭ ونىڭ ەلىندە قيان- كەسكى قىرقىس باستالىپ، حاندىق ىدىراي باستادى. وزبەك ۇلىسىنىڭ شاڭىراعى شايقالدى، ءىرى شيەلەنىستەر باستالدى. ونىڭ ۇلكەن بولىگى كەرەي حان مەن جانىبەك حانعا كوشىپ كەتتى. مۇنداي ءتيىمدى جاعدايدى دەر كەزىندە پايدالانعان قازاق حاندارى كەرەي مەن ءاز جانىبەك بۇدان ون ەكى جىل بۇرىن وزدەرى اۋىپ كەتكەن اتا قونىسى دەشتى- قىپشاققا قايتا ورالدى.
كەرەي حان ەسىمى تاريحي دەرەكتەردە سوڭعى رەت 1472-1473 -جىلدارى سىرداريا جاعاسىنداعى قالالار ءۇشىن موعولستان حانى ءجۇنىستىڭ ورداسىنا بۇرىش سۇلتاننىڭ شابۋىل جاساعان كەزدەرىندە ايتىلادى.
تاريحي ماتەريالداردا كەرەي حاننىڭ حاندىق بيلىكتى ۇلى بۇرىندىققا بەرگەنى تۋرالى، كەرەي حاننىڭ وزبەك ۇلىسىن باسقارعان كەزەڭى، ونىڭ تاعدىرى قاي ۋاقىتتا، قانداي جاعدايلاردا قازا بولعانى تۋرالى ناقتى مالىمەتتەر كورسەتىلمەگەن. كەرەي حان 1472-1473 -جىلدارداعى وقيعالاردان كەيىن قايتىس بولعان دەپ ەسەپتەلەدى. ونىڭ ءۇش بالاسى بولعان. ولاردىڭ ىشىندە 30 جىلدان استام قازاق حاندىعىن بيلەگەن بۇرىندىق حاننان سوڭ تاق تۇپكىلىكتى جانىبەك حاننىڭ ۇرپاقتارىنا وتكەن. كەرەي حاننىڭ ەكى ۇلى تۋرالى مالىمەتتەر جوق.
دەرەككوزى:
قازاقستان ۇلتتىق ەنتسيكلوپەدياسى 4 توم