التاي تاۋىنداعى «جۇمباق پيراميدانىڭ» قۇپياسى قاشان اشىلادى؟
مىنە، وسىنداي قۇندى ەسكەرتكىشتەردىڭ بىرەگەيى التاي تاۋىنىڭ الىس ءبىر قويناۋىندا جاتىر. ولاي بولسا، جەرگىلىكتى حالىق «حان مازارى» اتاپ كەتكەن وسى الىپ قورىم تۋرالى از- كەم ءسوز قوزعاپ كورەلىك.
بۇگىنگى كۇنى «ورتا ازيانىڭ الىپ پيراميداسى» تالاي عاسىرلار قۇپياسىن ىشىنە بۇگىپ، تۇركىلەر تاريحىنىڭ سىرلى قازىناسىن باۋىرىنا باسقان كۇيى ءۇنسىز تۇر. زەرتتەۋشىلەر ءار الۋان پىكىر ءبىلدىرىپ، وي توپشى، جورمال جاسالعانى بولماسا، ول جايىندا ءدوپ باسىپ، تۇبەگەيلى تۇجىرىم ايتا الماي كەلەدى.
تالاي جاننىڭ تاڭدايىن قاقتىرعان جۇمباق قورىم قىتايعا قاراستى التاي ايماعى، شىڭگىل اۋدانىنىڭ ۇشكول جايلاۋىندا ورنالاسقان. جەرگىلىكتى تۇرعىندار اتا قونىسىندا وتىرعان ءوزىمىزدىڭ قانداستارىمىز. ۇشكول جايلاۋى تەڭىز دەڭگەيىنەن 2600 مەتر بيىك ۇستىرتتە، موڭعوليا شەكاراسىنا جاقىن جەردە. ۇشكول - ارالارىن جوتالى كەزەڭدەر ءبولىپ جاتقان شەتكىكول، ورتاكول، شۇباركول دەپ اتالاتىن تاۋ قويناۋىنا ورنالاسقان، تابيعاتى اسەم ءۇش جايلاۋدىڭ ورتاق اتاۋى.
اتالعان جايلاۋلار ساحارا مادەنيەتىنىڭ قۇندى مۇرالارىن ساقتاپ كەلە جاتقان مۇراجاي قويماسى ىسپەتتى. قازىرگە دەيىن وسى جەردەن ۇلكەندى- كىشىلى 60-تان استام ەجەلگى قورىم تابىلعان. ال، اۋماعىندا ءىرىلى- ۇساقتى 10-نان استام كولى بار شۇباركول جايلاۋىنىڭ قاق ورتاسىندا «حان مازارى» اتالعان، ءبىر ىڭعاي تاستان قالاپ جينالعان ەڭ ۇلكەن قورىم الىستان «مەن مۇندالاپ» تۇر.
بەلگىسىز ءداۋىردىڭ قۇپياعا تولى، سىرلى ەسكەرتكىشى ءۇش قاباتتى شەڭبەرمەن قورشالعان. قورىم توبەنىڭ ەتەگىنەن سىرتقى شەڭبەرگە قاراتا شىعىس، باتىس، وڭتۇستىك، سولتۇستىك باعىتتار ارقىلى اربا دوڭگەلەگىنىڭ شاباعى فورماسىندا سىزىقتار تارتىلعان. وسى نوباي سىزىقتاردىڭ بارلىعىنا الاسا ەتىپ تاستار جينالعان. الىپ قورىمنىڭ ديامەترى 200 مەتردەن استام، بيىكتىگى 20 مەتر. ياعني، 4-5 قاباتتى ۇيمەن قارايلاس، تاستان ۇيىلگەن الىپ قۇرىلىس كوز الدىڭىزعا كەلەدى. قورىمعا بەلگىلى تارتىپپەن جينالعان تاستار ءۇش- ءتورت شاقىرىم الىستاعى تاۋ بەتكەيىنەن تاسىپ اكەلىنگەن. ول جەردەن قازىلعان تاستاردىڭ ورنى بۇگىندە انىق اڭعارىلادى. قورىم ماڭىنا بىرنەشە بالبال تاستار قويىلعان. جانە وسى اۋماقتاعى شاعىن قورىمداردىڭ جانىنان دا بالبالدار مەن بۇعىتاستار كوپتەپ ۇشىراسادى. تاعى ءبىر تاڭقالارلىعى - وسى الىپ قورىمنىڭ ۇستىنە شىعۋعا ارناپ جاسالعان اينالما قابىرعا جولدىڭ بار بولۋى. سونداي- اق، قورىمنىڭ اينالاسى سۋمەن قورشالىپ، تابيعي قامال تۇرىندە بولۋى دا ءوز الدىنا ءبىر قۇپيا.. .
ەندەشە، وسى عاسىرلار بويى قازاقتار اتا قونىس ەتكەن ۇشكول جايلاۋىنداعى مۇنارالى تاس توبەنىڭ قۇپياسىن كىم اشپاق؟ وسىعان دەيىن زەرتتەۋگە تالپىنعان تاريحشىلار قانداي پىكىر ايتادى؟ جەرگىلىكتى حالىق اراسىنداعى اتادان بالاعا قالدىرعان اڭىزناما نە دەيدى؟
التاي توپىراعى باعزى تۇركى حالىقتارىن كىندىگىنەن تاراتقان ءتۇپ مەكەنى. سوندىقتان بولار، ءور التاي اتالاتىن شىڭگىل اۋدانىندا تۇركى جۇرتىنا ءتان سىنتاستار، بالبالدار، بۇعىتاستار، جارتاس سۋرەتتەرى، قاراۋىل وبالار، كونە مازارلار كوپ. بۇل تۇركى حالقىنىڭ وسى وڭىرلەردە بەلسەندى ءومىر سۇرگەنىنىڭ بەلگىسى. جەرگىلىكتى تۇرعىندار شۇباركولدەگى كونە قورىم سەكىلدى، ءبىراق ودان كولەمى شاعىن ۇيىلگەن تاستاردى «مىقتىڭ ءۇيى» دەپ اتايدى. بەلگىلى ەتنوگراف عالىم جاعدا بابالىق ۇلى اكادەميك الكەي مارعۇلاننان «مىقتىڭ ءۇيى» تۋرالى سۇراعان ەكەن. ابىز عالىم قازاق دالاسىنداعى «مىقتىڭ ءۇيى» دەپ اتالاتىن تاس ۇيىندىلەردىڭ بىرنەشەۋىن قازعانىن، ولاردان ادام سۇيەكتەرى شىققانىن ايتىپتى. ال، التاي بەتىندەگى وسى قالىپتاس قورىمداردان ادام، جىلقى سۇيەكتەرى، قارۋ- جاراق، ەجەلگى تۇرمىستىق بۇيىمدار تابىلىپ وتىرعان.
شۇباركولدەگى الىپ قورىم تۋرالى جەرگىلىكتى حالىق اراسىندا ءار ءتۇرلى اڭىز ساقتالعان. ولار شىڭعىس حاننىڭ نەمەرەسىنىڭ (كۇيىك حان )، كەرەي ۇلىسىنىڭ حانى تۇعىرىلدىڭ نەمەسە ەرتەدەگى بەلگىسىز ءبىر پاتشانىڭ اسقاق ەتىپ تۇرعىزعان مازارى بولعان دەپ ايتىپ ءجۇر. بۇل جەردەگى ورتاق پىكىر پاتشا قابىرى دەگەن سوزدە جاتسا كەرەك. بۇلاردىڭ ءارقايسىسىن تاراتىپ ايتاتىن دايەكتى اڭىز شەجىرەلەرى دە بار. بۇل ولكە مەنىڭ تۋعان اۋىلىم بولعاندىقتان، كىشكەنتاي كۇنىمىزدەن جوعارىداعى سەكىلدى تالاي اڭگىمەلەردى ەستىپ، قۇلاعىمىزعا ءسىڭىرىپ وستىك. جايلاۋدىڭ وي مەن قىرى ماعان ەتەنە تانىس. بالا كەزىمىزدە الىپ قورىمنىڭ ۇستىنە جان جولىمەن جاياۋ دا، اتپەن دە شىعىپ جۇردىك. جولدى شاعىن كۇيمە، اربا جۇرەتىندەي كەڭ ەتىپ سالعان. ال، وسى ارادان ەكى- ءۇش شاقىرىم جەردە ۇلكەندەر «شىڭعىس حاننىڭ كۇيمە جولى» دەپ اتاپ كەتكەن قاسقا جول بۇگىنگى كۇنگە دەيىن بۇلىنبەي ساقتالعان. ونىڭ سورابى شەتكىكول ارقىلى موڭعولياعا قاراي ءوتىپ كەتەدى.
بۇگىنگە دەيىن كونە قورىمنىڭ سىرىن اشۋعا ۇمتىلعان زەرتتەۋشىلەردىڭ پىكىرى ءار ءتۇرلى بولىپ كەلدى. الايدا قورىمدى ءوڭىردىڭ تاريحي قۇپياسىن اشۋعا الەمنىڭ نەمەسە تۇركى جۇرتىنىڭ بىلىكتى عالىمدارى اتسالىسىپ وتىرعان جوق. مۇمكىن، وسى ءبىر تاۋ قويناۋىنداعى ەسكى قورىمنىڭ داڭقى الىسقا جەتپەي جاتقاندىقتان شىعار. سوندىقتان ءبىز قىتايلىق زەرتتەۋشىلەردىڭ جورامالدارىنا قۇلاق ءتۇرۋدى ءجون كوردىك.
قىتاي عىلىم اكادەمياسىنا قاراستى شىڭجاڭ گەوگرافيا زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ ماماندارى شۇباركولدەگى تاستان جيىلعان قورىمداردىڭ ءبىرازىن پاتشالاردىڭ قابىرى بولۋى مۇمكىن دەپ توپشىلايدى. قىتايلىق زەرتتەۋشى حۋاڭ ي «التاي تاۋىنداعى تىلسىم پاتشا مولالارى» دەگەن ماقالاسىندا ۇلكەن قورىمدى شىڭعىس حاننىڭ نەمەرەسى، شىڭعىس حان يمپەرياسىنىڭ ءۇشىنشى ۇرپاق قاعانى كۇيىك حاننىڭ (1206-1248) قابىرى بولۋى كەرەك دەپ تۇسپالداعان. تىپتەن، شىڭعىس حاننىڭ مازارى وسىندا دەپ سانايتىن شىنجاڭ مادەني مۇرالاردى زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ مامانى جاڭ حي ءوز ءۋاجىنىڭ دۇرىس ەكەنىنە سەنىمدى. ول ۇشكولدەگى كونە قورىمداردى زەرتتەۋمەن 4 جىل بويى اينالىسقان. نەگىزگى قورىمنان 400 مەتر قاشىقتىقتاعى تاۋ بەتكەيىنەن قازىپ العان ادام سۇيەكتەرىنە ساراپتاما جاساپ، كوپتەگەن عىلىمي ماقالالار جازعان. جاڭ حي بۇل بەلگىسىز قورىمداردىڭ ايىرىقشا سىرلى مانگە يە ەكەنىن ايتادى. ءبىر قاراعاندا ۇيىلگەن تاستاردى رەتسىز قويىلعان سياقتى كورسەتىپ، ادامداردى الجاستىرىپ، نازارىن اۋدارتپاۋعا تىرىسقان. انىعىندا بۇل قورىم كۇردەلى قۇرىلىس ۇلگىسىمەن جاسالعان دەپ سانايدى.
ءبىز «ۇشكولدەگى كونە قورىمدار شىڭعىس حان زامانىنا ءتان» دەيتىن پىكىرلەردى تۋىنداتقان نەگىزگى سەبەپتەرگە قىسقاشا توقتالا كەتەيىك. قىتاي جەرىندە قۇبىلاي حان قۇرعان يۋان پاتشالىعى (1271) تاريحشىلارىنىڭ جازبا مۇراعاتتارىندا يۋان پاتشالىعىنىڭ باتىس پەن شىعىستى جالعايتىن كەرۋەن جولى، ءبىر ءداۋىردىڭ ەركەسى شىڭعىس حاننىڭ جانە ونىڭ ۇرپاقتارى ۇگەدەي مەن كۇيىك حانداردىڭ جورىق جولى وسى ۇشكولدىڭ اۋماعىن باسىپ جۇرگەن دەپ ايعاقتايدى. سونداعى جەر- كوكتى دۇبىرلەتكەن قاھارلى قالىڭ قول، سانسىز سايلاۋىت اسكەردىڭ جاتا- جاستانا تىنىعاتىن جايلى ورنى وسى ۇشكول بولۋى عاجاپ ەمەس. تاريحي جازبالاردا كۇيىك قاعاننىڭ باتىستاعى باتۋ حانعا جاساعان جازالاۋ جورىعىندا جولدا قايتىس بولعاندىعى بايان ەتىلگەن. سول ساپارىندا كۇيىك حان ات شالدىرىپ، ايالداپ جاتقان ۇشكۇل جەرىندە باقيلىق بولىپ، سۇيەگىن وسى اراعا قالدىرعان دەگەن جورامال كوپ ايتىلىپ ءجۇر. جەرگىلىكتى حالىق اراسىندا تارالعان تاعى ءبىر اڭىزدا شىڭعىس حان «اكە» دەپ قۇرمەتتەگەن، كەرەي ۇلىسىنىڭ بيلەۋشىسى تۇعىرىل حاننىڭ مازارى وسىندا دەگەن پىكىر دە بار. سونداي- اق، قىتايداعى بەلگىلى جازۋشى ءشامىس قۇمار ۇلى «تۇعىرىل حان» اتتى رومانىندا حاننىڭ قازا بولعان جەرىن ۇشكول جايلاۋى دەپ تۇراقتاندىرعان.
ەندى جوعاردا ايتىلعان جورامالدارمەن كەلىسپەيتىن، اتالعان قورىمدى مۇلدە باسقا ءداۋىردىڭ بۇگىنگە قالدىرعان مۇراسى سانايتىن زەرتتەۋشىلەردىڭ ۋاجىنە دە توقتالىپ وتەيىك.
شىنجاڭ ولكەلىك مادەني مۇرالاردى زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ ماماندارى لي شۋتاڭ مەن لۋن گۇن ۇشكولدەگى تاريحي قورىمدى زەرتتەپ كورىپ، ونى كونە تاس داۋىرىنەن نەمەسە قولا داۋىرىنەن قالعان ەسكەرتكىش دەگەن مەجە جاسايدى. ال بەيجىڭ ۋنيۆەرسيتەتى تاريح فاكۋلتەتىنىڭ ماماندار توبى، ءوز زەرتتەۋلەرىنەن كەيىن بۇل كونە قورىمداردىڭ سىرتقى فورماسىنا، جاسالۋ قۇرىلىمىنا تالداۋ جاساي وتىرىپ، ساق ءداۋىرىنىڭ تۋىندىسى جانە ساق پاتشاسىنىڭ ايبىندى مازارى دەگەن قورتىندىعا كەلەدى. ل. ن. گۋميليەۆ اتىنداعى ە ۇ ۋ پروفەسسورى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى تۇرسىنحان زاكەن ۇلىنىڭ پىكىرى دە وسىمەن ۇندەس.
«بۇل ەرتە ءداۋىردىڭ مۇراسى سياقتى، ساق، عۇن زامانىنا ءتان بولۋى ىقتيمال. ونىڭ استىندا ءسوزسىز ءبىر نارسە بار. سول زاماندا ەشبىر ادام، ۇجىمدىق كۇش وعان جانىن بوسقا قيناي المايتىنداي ەتىپ تاس ۇيگەن ەكەن. مۇز قاتۋعا تاياعاندا ادامدى جانە جىلقىلاردى التىن - كۇمىس زاتتارىمەن، ات ابزەلىمەن كومىپ بولعان سوڭ، سۋ جىبەرە سالعان سياقتى. سۋ قاتقان سوڭ توپىراقپەن كومىپ، ۇستىنە تاس ۇيگەن... بەرەل قورىمىنداعى ءادىس وسىلاي. ەكى جارىم مىڭ جىلدان اسسا دا تابيعي «مۇزداتقىش» ات پەن ادامنىڭ دەنەسىن ساقتاپ جاتا بەرگەن. وسىنداي ءبىر عاجايىپ مۇندا دا بار دەپ ويلايمىن. كۇيىك حاندىكى دە بولۋى مۇمكىن، ءبىراق ول كەزدە اسكەردىڭ ءبارىن مۇنداي ۇلكەن قۇرىلىسقا جۇمىلدىرىپ قوياتىن زامان ەمەس ەدى. ال ءشامىس اعامىزدىڭ تۇعىرىل حاننىڭ قابىرى دەگەنى شىندىققا كەلمەيدى. تۇعىرىل حاننىڭ ولگەن جەرى ورحوننىڭ وڭتۇستىگى، ءراشيد ءاد ديننىڭ جازۋى بويىنشا «نايمان ەلىنىڭ شەكاراسى». ول مۇندا كەلگەن جوق»، - دەيدى پروفەسسور.
شىڭجاڭ عىلىم اكادەمياسىنىڭ زەرتتەۋشىلەرى الىپ قورىمدى قورشاي اعىپ جاتقان وزەن سۋىنىڭ استىن دا زەرتتەگەن. سۇڭگۋشىلەر وزەن ەرنەۋىنىڭ قۇديما تىك بولىپ كەلەتىنىن، ەرنەۋىنەن 50 س م ارالىقتان باستاپ وزەننىڭ تاعانىنا دەيىن تاس قالانعانىن ايتادى. جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ پىكىرىنشە، وزەننىڭ ءۇش- ءتورت شاقىرىم بويى قورىمعا جاناسىپ اعاتىن ارناسىنداعى سۋدىڭ تەرەڭدىگى بىردەي بولىپ، وزەننەن وتكەندە ات ساۋىرىنا جەتەتىن دەيدى. وسىعان قاراپ زەرتتەۋشىلەر ەرتەدەگى ادامدار وزەننىڭ تابيعي ارناسىن وزگەرتىپ، جاساندى توعان قالىپتاستىرعان دەگەن وي تۇيەدى. سول كەزدەگى ادامداردىڭ نانىمى بويىنشا ولگەن ادام وسى كولدىڭ ورتاسىنداعى قورىمدارعا جەرلەنسە، ولگەندەردىڭ رۋحى جاناتتا بولادى دەپ سەنگەن بولۋى كەرەك.
ال قورىمنىڭ توبەسىنە شىعاتىن داڭعارا جول نەنى اڭعارتىپ تۇر؟ مۇسىلماندىق ءداستۇر، تايپالىق سالتتار مەن نانىمداردىڭ جول جوسىنى بويىنشا ادام جەرلەنگەن مازاردى اياقپەن باسۋ ۇلكەن قۇرمەتسىزدىك. سوندىقتان وسى قۇرىلىمى كۇردەلى، بەلگىلى سالتتىق داستۇرمەن ايبىندى ەتىپ سالىنعان قورىمدى ەجەلگى تايپالاردىڭ ءدىني سەنىم- نانىمدىق جورالعى جاسايتىن، تاساتتىق كەشەنى ەتىپ پايدالانعان با دەگەن ويعا جەتەلەيدى. ەگەر كۇيىك حان مەن تۇعىرىل حاننىڭ ۇشكولدە قازا بولعانى شىن بولسا، وسىنداعى كوپ قورىمداردىڭ بىرىنە جەرلەنگەنىن دە جوققا شىعارا المايمىز.
وسىلاي سان- ساققا جورىلىپ، ءتۇرلى بولجاۋلار ايتىلعان شۇباركول قورىمىنىڭ تەك ءبىر عانا تاريحي شىندىعى بولاتىنى بەلگىلى. ات ءۇستى پىكىرلەردىڭ شەشىمى، انىق اقيقاتى تاۋ بولىپ ۇيىلگەن كەسەك تاستاردىڭ استىندا كومۋلى جاتىر. بۇل قورىم قىتاي جەرىنىڭ اۋماعىندا تۇرعانىمەن، ول تۇركى حالىقتارىنا ءتان تاريحي نىسان ەكەنى اۋەل باستان انىق. ال، قىتاي تاراپى بۇل الىپ قورىمدى نەگە تۇبەگەيلى زەرتتەپ، قۇپياسىن قازبالاماي وتىر؟ بالكىم وزدەرىنىڭ تۇپكى تاريحىنا قاتىسى بولماعان سوڭ اسا قاتتى قۇلشىنىس تانىتپايتىن بولار؟ وسى ورايدا قازاقستان عالىمدارىنىڭ وعان نازار اۋدارىپ، قىتاي جاعىمەن كەلىسە وتىرىپ، بىرلەسكەن ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزۋدى قولعا العانى ابدەن- اق ورىندى بولار ەدى. شىن مانىندە سىرلى قورىم تۇركى بالاسىنىڭ ەجەلگى تاريحىنا قاتىستى قۇندى دەرەكتەردى اشاتىن بولسا، وعان بۇكىل تۇركى مەملەكەتتەرىنىڭ، ءتىپتى الەمدىك عىلىم ورتالىقتارىنىڭ نازارى اۋاتىنى ءسوزسىز.
اۆتور: باقىتجول كاكەش، جۋرناليست (2015 - جىل)