ءماۋلىت - قانداي مەرەكە؟

استانا. قازاقپارات - ەلىمىزدە ءداستۇرلى مەرەكەگە اينالىپ كەلە جاتقان ءماۋلىتتىڭ بىرنەشە عاسىرلىق وزىندىك تاريحى بار. «ءماۋلىت» ءسوزى سوڭعى ەلشىنىڭ تۋىلۋىن بىلدىرۋمەن قاتار وسىعان قاتىستى ءىس-شارالار، جازىلعان جىرلار، ءتىپتى راسۋلاللانىڭ تۋىلعان ۇيىنە دە ايتىلادى.

سوڭعى پايعامبار ءپىل وقيعاسى ورىن العان جىلى، رابيۋل-اۋۋال ايىنىڭ ون ەكىنشى كۇنى دۇيسەنبىنىڭ تاڭىندا دۇنيەگە كەلگەن. بۇل مەرزىم ميلادي كۇنتىزبەسى بويىنشا 571-جىلدىڭ ءساۋىر ايىنىڭ جيىرماسىنا تۋرا كەلەدى. پايعامبار تۋىلعان ءۇي قاعبانىڭ شىعىسىنداعى سافا جوتاسىنا جاقىن ءماۋلىت كوشەسى دەپ اتالعان جەردە ورىن تەپكەن.

راسۋلاللانىڭ تۋىلعان ءتۇنى ءبىرقاتار توسىن وقيعالار كورىنىس بەرگەن. كيسرانىڭ سارايىنداعى باعانالار قۇلاپ، مىڭ جىلدان بەرى لاۋلاپ جانىپ كەلگەن ماجۋسيلەردىڭ وتى سونگەن. تۋىلعان ساتىنە قاتىسقان ايەلدەر تاڭعاجايىپتارعا كۋا بولعان. سافيۋددين ءال-اتتاردىڭ «سەنىڭ تۋىلعانىڭ قۇرمەتىنە وتتار ءسوندى، قۋانىشتان باعانالار قۇلادى» دەپ باستاعان نەمەسە تانىمال سوپى اقىن ءبۋسيريدىڭ «قاسيدا ي بۋردا» اتتى ايگىلى ماداق جىرىندا تىلگە تيەك ەتكەنىندەي، كوپتەگەن اقىندار پايعامباردىڭ تۋىلعان ساتىندەگى وسىنداي وقيعالاردى جارىسا ولەڭگە قوسقان.

اتاسى ابدۋلمۇتتاليب تۋىلعانىنا جەتى كۇن وتكەننەن كەيىن مەككەدە داستارحان جايىپ، بالاعا سول كۇنگە دەيىن اسا كوپ كەزدەسە قويماعان ماقتاۋلى دەگەن ماندەگى مۇحاممەد دەگەن ات قويادى. بۇنداي ەسىم بەرۋدەگى ماقساتىن نەمەرەسىنىڭ اللانىڭ نازارىندا دا، حالىقتىڭ نازارىندا دا ماقتاۋلى تۇلعا بولۋىن قالاعاندىعىمەن تۇسىندىرگەن.

ارداقتى مۇحاممەد پايعامبارىمىزدىڭ (س. ا. ۋ.) ومىرىندە دۇيسەنبى كۇنىنىڭ ەرەكشە ورنى بار. ماسەلەن، نەلىكتەن دۇيسەنبى كۇندەرى اۋىز بەكىتەتىنى سۇرالعاندا، «مەن وسى كۇنى تۋىلدىم، قۇران دا ماعان وسى كۇنى ءتۇستى» دەپ جاۋاپ قاتقان. يبن ابباستان ريۋايات ەتىلگەن ءبىر دەرەكتە راسۋلاللانىڭ دۇيسەنبى كۇنى تۋىلعانى، دۇيسەنبى كۇنى پايعامباردىڭ كەلگەنى، مەككەدەن دۇيسەنبى كۇنى حيجرەت ەتكەنى، ءماديناعا دۇيسەنبى كۇنى اياق باسقانى، دۇيسەنبى كۇنى ومىردەن وزعانى تۋرالى مالىمەت كەزدەسەدى.

يسلام الەمىندە ءماۋلىتتى مەرەكە رەتىندە اتاپ ءوتۋ ادىلەتتى حاليفالار، وماياتتار كەزەڭىندە اسا بايقالماعان. دەگەنمەن مۇسىلمانشا جىل ساناۋعا ساحابالار اراسىندا ءماۋلىت كۇنىن باستاۋ ەتۋ تۋرالى دا پىكىرلەر قوزعالعانىنا قاراعاندا، بۇل كۇنگە ەرەكشە قارالعانىن اڭعارۋ قيىن ەمەس. تاريحتا ءماۋلىت شاراسىن مىسىردا بيلىك قۇرعان فاتيميتتەردىڭ (910-1171) ۇيىمداستىرعانى ەرەكشە ورىن العان. بۇل مەرەكە العاشىندا سارايداعى مەملەكەت باسشىلارىنا عانا ءتان بولىپتى. فاتيميتتەر حازىرەت الي مەن فاتيمانىڭ تۋىلعان كۇندەرىن دە ارنايى اتاپ وتەتىن. سۋننيتتىك مۇسىلمانداردا العاشقى ءماۋلىتتى حيجري 604 -جىلى سالاحاددين ءايۋبيدىڭ جاقىنى ەربيل باسشىسى ماليك مۋزاففارۋددين كوكبورى (ق. ج. 1232) ۇيىمداستىرعان دەسەدى.

مۇزاففارۋددين جالپىحالىقتىق مەرەكە رەتىندە ۇزاق دايىندىق جاساتىپ، الىس-جاقىن ايماقتان فاقيھتاردى، تاساۋۋىف وكىلدەرىن، ۋاعىزشىلار، ادەبيەتشىلەر مەن اقىندار، باسقا دا عالىمداردى ەربيلگە شاقىرىپ، كەڭ تۇردە قۇتتىقتاۋ وتكىزەتىن. مۇندايدا قوعامداعى كەدەي-كەپشىكتەرگە دە كومەك جاساتىپ، كوڭىل بولەتىن. ءماۋلىت كەيىننەن وزگەرىستەرگە ۇشىراپ، مەككەدە دە ۇيىمداستىرىلا باستاعان. مەككە مەن ءمادينادان كەيىن ءماۋلىت مەرەكەسى يسلام ەلدەرىندە ءبىر-بىرىنەن وزگەشە كەيىپتە دامىپ، بۇگىنگە دەيىن جالعاسقان. بۇعان قوسا، اندالۋسياداعى قۇتتىقتاۋلار دا تاريحتا ايرىقشا ورىن يەلەنگەن. ءماۋلىتتى اتاپ وتۋدەگى ماقساتتارىن اندالۋسيالىق مۇسىلماندار بىلاي دەپ بىلدىرگەن ەكەن: «ءماۋلىت تۇندەرىن ءتيىمدى وتكىزگەن ءجون. بۇل تۇرعىداعى ايتقان سوزدەرىمىز بەن ىستەرىمىز ونەگەلى-اق. اشتى تويعىزامىز، جالاڭاشتى كيىندىرەمىز، كەدەي-كەپشىكتەردىڭ ۇيلەرىنە كومەك بەرەمىز».

پايعامباردىڭ تۋىلۋىن، ءومىرىن ماداقتاۋعا ارنالعان «ءماۋلىت» دەپ اتالعان كوپتەگەن جىرلار جازىلعان. بۇل جىرلار كەيىننەن ءماۋلىت مەرەكەلەرىندە اۋەندەتىپ وقىلا باستاعان.

عالىمدار ءماۋلىتتى بيدعاتقا جاتقىزسا دا، يسلامي شەڭبەردەن شىقپاۋ شارتىمەن رۇقسات بەرگەن. ونى جاقسى بيدعاتقا جاتقىزىپ، پايعامبارعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىكتى ارتتىرۋدى كوزدەگەن. ويتكەنى، راسۋلاللانى جاقسى كورۋ يماندا ورنى بار ماسەلە. مىنا حاديس سوعان دالەل: «اللاعا انت ەتەيىن، مەنى ءوز اكەسىنەن، بالاسىنان جانە بارشا ادامداردان ارتىق جاقسى كورمەيىنشە، ەشبىرىڭ تولىق يمان ەتكەن بولىپ سانالمايسىڭدار».

Islam.kz