بابالار ءسوزى: حان ەلىمەن كىسى، قاتىن ەرىمەن كىسى - يساتاي تايمان ۇلى
جوبانىڭ نەگىزىنە «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى اياسىندا شىققان 100 تومدىق اۋىز ادەبيەتىنىڭ جىر-تولعاۋلارى، قيسسا-داستاندار، ءسوز ۇستاعان شەشەندەر مەن بيلەرىمىزدەن قالعان ناقىلدار، تاريحي جادىگەرلەر الىندى. جوبا ماتەريالدارى قازاق تىلىندە (قازاقشا جانە توتە جازۋمەن) اگەنتتىك سايتىندا جاريالانىپ وتىرادى.
***
يساتاي تايمان ۇلى ⅩⅨ عاسىردىڭ وتىزىنشى جىلدارى ەدىل مەن جايىق وزەندەرى اراسىن مەكەندەگەن قازاق شارۋالارىنىڭ حانعا قارسى كۇرەسىن باستاعان باتىرى بولعان. ول كەزدەگى قازاقتاردىڭ حانى جاڭگىر (جيھانگەر) ورىسشا دا، قازاقشا دا وقىپ ورتا ءبىلىم العان ساۋاتتى ادام بولادى. ول ورىس پاتشاسىنا ەلىكتەپ ەكى وزەن ارالىعىنداعى ەڭ شۇرايلى جەرلەردى حان، سۇلتان، قوجا بايلارعا ءبولىپ بەرىپ، جاي شارۋالاردى قۇمدىق تاقىر جەرلەرگە ءيىرىپ، ولاردىڭ شارۋاشىلىعىنا ۇلكەن قىسىم جاساعان.
ونىڭ ۇستىنە حان ءوز بايلىعىن كۇشەيتىپ الۋ ءۇشىن ەلدەن الىم- سالىقتى كوبىرەك العان، ءتىپتى «حان سىباعاسى» دەپ شارۋالاردىڭ سوعىم ەتىنىڭ ەڭ شۇرايلىسىنا دەيىن قاعىپ الاتىن بولعان. حان اينالاسىنداعى بيلەرىمەن ەل قىدىرىپ ءجۇرىپ، قازاقتىڭ اجارلى ايەل- قىزدارىنا دا كوز سالىپ، بوزبالالىقتى كۇشەيتىپ، شارۋالاردىڭ نامىسىنا تيگەن.
جەر داۋى مەن جەسىر داۋى ول كەزدەگى قازاقتاردىڭ ەڭ باستى ماسەلەسى بولىپ ەسەپتەلگەن. «قازى قيانات جاساسا كىمگە بارىپ ارىز ايتارسىڭ» دەگەندەي، حاننان ءجابىر كورگەن شارۋالار شاعىمدارىن يساتايعا بارىپ ايتاتىن بولعان.
يساتاي ءبىر رۋلى ەلدى باسقارعان ستارشينا عانا بولعانىمەن، ول باتىل، ءور مىنەزدى، ويىنا كەلگەن ءسوزدى ىرىكپەي، جاسقانباي حان- بيلەرگە ايتاتىن ءتىلدى ادام بولعان دەسەدى. ونىڭ اتاسى اعاتاي بۇكىل بەرىش رۋىنىڭ ۇرانى بولعاندىقتان دا وعان ۇلكەن سەنگەن. حاننان ءجابىر كورۋشىلەر كوبەيىپ بارا جاتقاسىن، ءبىر كۇنى يساتاي جولداسىمەن حان ورداسىنا كەلىپتى.
يساتاي حاننىڭ جانىنداعى بيلەرىمەن تىلدەسپەستەن باسا-كوكتەپ حان سارايىنا كىرەدى دە، تىكەلەي حان وتىرعان جەرگە رۇقساتسىز كىرىپ بارادى. يساتاي حانمەن امانداسىپ جانىنا وتىرعاندا، بيلەر ءوزارا سويلەسكەن بولىپ، يساتايدى سىناپ- مىنەيدى: «يساتاي بيلەردى كوزگە دە ىلگىسى كەلمەيتىنىن كوردىڭ بە؟» - دەپتى. بۇل ءسوزدى حانعا دا، يساتايعا دا ەستىرتىپ ايتىپتى.
«ءاي، بيلەر!
حان ەلىمەن كىسى،
قاتىن ەرىمەن كىسى.
بيلەرمەن بار ەدى
كىمنىڭ ءىسى؟» - دەپ يساتاي بيلەردى سوزبەن تويتارىپ تاستايدى.
حان بيلەرىمەن اڭعا شىعۋعا دايارلانىپ جاتىر ەكەن. يساتايعا «بىزبەن بىرگە اڭعا ءجۇر» دەپ حان ۇسىنىس جاساعاسىن ونى ماقۇلداپتى. بۇلار اتپەن جۇرگەندە حاندى ورتاعا الىپ، بيلەرى ەكى جارىلىپ قورشاپ جۇرەدى ەكەن. بۇنداي تارتىپكە كونگىسى كەلمەگەن يساتاي توپتىڭ الدىنا شىعىپ ارقان بويى حانداردان وزىپ جۇرەدى. بيلەر تاعى دا يساتايدى مۇقاتقىسى كەلىپ، حانعا ايتىپتى: «يساتاي بىزدەرمەن قاتار جۇرگىسى كەلمەي، الدىمىزدى كەسە بەرەتىنىن كوردىڭىز بە؟» - دەپتى.
حان يساتايدى ايقايلاپ شاقىرىپ الىپتى دا ايتىپتى: «ءاي، يساتاي! سەن مەنىڭ قارعىلى قارا تازىما ۇقساپ نەگە الدىمدى وراي بەرەسىڭ؟ بىزبەن قاتار نەگە جۇرمەيسىڭ؟» - دەپتى.
يساتاي: «ءا، حانەكە! قارعىلى قارا تازىداي الدىڭدا بۇلاڭداپ يساتاي جۇرسە، قوي باققان توبەتتەر سياقتى ون ەكى ءبيىڭ سەنى اينالا قورشاي جۇرسە، حاندى كوكتەن قۇداي، جەردەن قۇماي الا ما؟» - دەگەندە، حان دا، بيلەر دە ءارى سوزدەن ۇتىلىپ، ءارى نامىستارىنا ءتيىپ اشۋلانىپ قالىپتى. حان مەن بيلەردىڭ اشۋلارىن كورىپ،
يساتاي ايتىپتى:
«ون ەكى ءبي مەن شۇناق حان،
كۇندەگەنىڭ مەن ەكەن،
شاباتىنىڭ ەل ەكەن.
قاندارىڭدى سۋداي توگەرمىن،
قابىرعاڭدى قويداي سوگەرمىن،
قالىڭ ەلگە كىرەرمىن.
حان ۇلىنا قاس بولۋ،
قارا ۇلىنا باس بولۋ
مەندەي ەرگە جول ەكەن!» -
دەپتى دە، اتىن باۋىرىنا قامشىمەن ءبىر سالىپ جىبەرىپ حانداردان ءبولىنىپ ەلىنە تارتقان ەكەن. ارتىنان حان شاقىرسا دا، يساتاي قايىرىلماپتى. وسى ىزا-اشۋدىڭ ءتۇبى شارۋالار كوتەرىلىسىنە ۇشتاسىپتى.