قازاقستاندا قوي جىلى وتەتىن ءىرى تويلار
ماسەلەن، ەلىمىزدىڭ داريا دانىشپاندارى جىل ساناۋداعى تىشقان جىلى - تىنىشتىق، سيىر جىلى - سىيلىق، بارىس جىلى - بايلىق، قويان جىلى - قۇت-بەرەكە، جىلان جىلى - جايلى جىل، جىلقى جىلى - جۇتسىز جىل، قوي جىلى - قۇتتى جىل، مەشىن جىلى - مەرەيلى، تاۋىق جىلى - تاتۋلىق پەن تابىس جىلى، يت جىلى - يگىلىك كوپ، دوڭىز جىلى - دۇنيەلى بولامىز دەيتىنى بار. ياعني، قازاق ءار جىلدان تەك جاقسىلىقتان ۇمىتتەنىپ، نيەتتى دە سوعان قاراي قايىرادى. بۇنىسىنىڭ قىرىم كەتپەيتىنىنە دە مىسالدار كوپ. سونىڭ ىشىندە تابالدىرىقتان اتتاپ، ەندى عانا جايعاسىپ جاتقان قوي جىلىنا كەلسەك، ەڭ اۋەلى تۇعىرلى تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ ءوزى وسى جىلدىڭ ەنشىسىندە جاتقانىن ەسكە سالساق تا جەتكىلىكتى.
ال بيىلعى جىلدان جۇرت نەندەي جاعىمدى جاڭالىقتار كۇتەدى؟ بۇل جىلدىڭ ەرەكشەلىگىنە كەلسەك، ەڭ الدىمەن ق ر پرەزيدەنتى ن. نازاربايەۆتىڭ بۇل جىلدى قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ جىلى دەپ جاريالاعانىن الدىعا تارتا وتىرىپ، بيىل ەلىمىزدە ۇلكەن مەرەيتويلار جاتقىزىلاتىنىن ايتقىمىز كەلەدى.
قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعى!
ماسەلەن، بيىل جاپپاي جۇرتشىلىق بولىپ رەسپۋبليكا بويىنشا قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعى تويلانباق. بۇنداي باستامانى ەلباسى ن. نازاربايەۆ كوتەرىپ، مەرەيتوي جىلىن ايرىقشا اتاپ وتكىزۋ تۋرالى مالىمدەگەن بولاتىن. «قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگى دەگەن وتە قاسيەتتى ۇعىم. بابالاردىڭ اڭساعانى ءبىزدىڭ بۋىننىڭ باقىتىنا كەلدى. ونى ساقتاۋ ءبارىمىزدىڭ پارىزىمىز. كەرەي مەن جانىبەك 1465-جىلى العاشقى حاندىقتى قۇردى، قازاقتىڭ مەملەكەتتىلىگىنىڭ تاريحى سول كەزدەن باستاۋ الادى. بالكىم، ول بۇگىنگى شەكاراسىنداعى، بۇكىل الەمگە وسىنشا تانىمال ءارى بەدەلدى، وسى ۇعىمنىڭ قازىرگى ماعىناسىنداعىداي مەملەكەت بولماعان دا شىعار. ءبىراق، بۇلاي دەپ سول كەزەڭدەگى باسقا دا بارلىق مەملەكەتتەر تۋرالى دا ايتۋعا بولادى. ەڭ ماڭىزدىسى، سول كەزدە وعان نەگىز قالاندى، ءبىز - بابالارىمىزدىڭ ۇلى ىستەرىنىڭ جالعاستىرۋشىلارىمىز»، - دەدى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ.
ال قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋىنا قاتىستى داتاعا كەلسەك، بۇل جونىندە بەلگىلى تاريحشى بۇركىتباي اياعان قازاق حاندىعىنىڭ 1465-جىلى قۇرىلعاندىعىن مۇحاممەد حايدار ءدۋلاتيدىڭ ەڭبەكتەرىندە دالەلدەنەتىنىن العا تارتادى. «قازاق حاندىعى بەلگىلى ءبىر جۇيەسى بار ورنىقتى مەملەكەت بولدى. جانىبەك پەن كەرەيدىڭ قۇرعان مەملەكەتىنىڭ اقساق تەمىر قۇرعان مەملەكەتتەن ايىرماشىلىعى وسى دا ەدى. اقساق تەمىر قۇرعان مەملەكەت ءوزى دۇنيەدەن وتكەن سوڭ ىدىراپ كەتتى. ال، جانىبەك پەن كەرەي قۇرعان مەملەكەت جۇيەلى تۇردە اتادان بالاعا ميراس بولىپ كەلدى. قازاق حاندىعىنىڭ مەملەكەتتىك قۇرىلىمى جاعىنان تاعى ءبىر ايىرماشىلىعى - ورتالىقتاندىرىلعان مەملەكەت بولدى. ايتالىق، ورتا ازياداعى وزبەكتەردىڭ مەملەكەتتىك جۇيەسىمەن سالىستىرساڭىز، ولار بىرنەشە حاندىقتارعا بولىنەدى. ءبىزدىڭ قازاق حاندىعىنىڭ جۇيەسىندەگى تاعى ءبىر ەرەكشەلىك، ەلدى بيلەۋشى حان بولسا، ونى باقىلاۋشى بيلەر مەن باتىرلار بولدى. ال، تاپتىق تۇرعىسىنان قازاق حاندىعىندا باسىبايلىلىق دەگەن بولعان جوق»، - دەيدى ب. اياعان. توقتالا كەتەتىن جايت، بيىل تويلاناتىن بارلىق مەرەكەلەر قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىنا ارنالادى ءارى وسى داتانى اتاپ ءوتۋدىڭ ارنايى تۇجىرىمداماسى دا ازىرلەنگەن. ەڭ نەگىزگى اتاپ وتىلەتىن شارا ول قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلعان جەرى شۋ مەن تالاس اراسىنداعى القاپتا قىركۇيەك ايىندا مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ قاتىسۋىمەن وتەدى دەپ جوسپارلانۋدا ءارى وعان حالىقارالىق دەڭگەيدەگى قوناقتار قاتىسادى. بۇدان بولەك، مەملەكەت قۇرىلۋىنىڭ مەرەيتويى ەڭ الدىمەن ازاماتتاردىڭ پاتريوتتىق سەزىمدەرىن ارتتىرۋ مەن قازاقستاندىق مەملەكەتتىلىكتى نىعايتۋعا باعىتتالىپ وتىر.
قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ 20 جىلدىعى
جوعارىدا اتاپ وتكەنىمىزدەي، ق ر پرەزيدەنتى ن. نازاربايەۆ قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ ХХІ سەسسياسىندا 2015-جىلدى قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ جىلى دەپ جاريالاعان. ويتكەنى، بيىل ەلىمىزدەگى تاتۋلىق پەن بىرلىكتىڭ اتريبۋتىنا اينالعان ق ح ا-نىڭ قۇرىلعانىنا جيىرما جىل تولىپ وتىر. بۇنداي مەرەيلى مەرەكەنى رەسپۋبليكا دەڭگەيىندە اتاپ ءوتۋ ءۇشىن ق ر مەملەكەتتىك حاتشىسى جەتەكشىلىك ەتەتىن ارنايى كوميسسيا قۇرىلعان بولاتىن. بۇل رەتتە ۇكىمەت اسسامبلەيامەن بىرلەسىپ، ۇلتتىق ءىس-شارالار جوسپارىن ازىرلەدى، سونداي-اق، استانا قالاسىندا قازاقستان حالقى فورۋمى ۇيىمداستىرىلادى. 2015-جىلدى ەلوردادا «استانا - تاتۋلىق پەن كەلىسىم قالاسى» اتتى ۇرانمەن، ەلىمىزدەگى ەتنومادەني بىرلەستىكتەردىڭ بارلىعى ارنايى شارالاردى قولعا الاتىن بولادى.
جالپى اسسامبلەيا تۋرالى پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازاربايەۆ تالاي مارتە ايتىپ تا ءجۇر. ماسەلەن، ەلباسى: «قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى بۇل - بەيبىتشىلىك مادەنيەتى مەن كەلىسىمنىڭ ىرگەتاسى. اسسامبلەيا - بۇل بارلىق ازاماتتاردىڭ قالاۋى ەسكەرىلەتىن جالپىحالىقتىق سيپاتتاعى يننوۆاتسيالىق مودەل. ءبىزدىڭ جاس دەموكراتيامىزدىڭ ءساتتى قۇرالى»، دەپ اتاپ وتكەن ەدى. سونىمەن قاتار، ەلباسىنىڭ ايتۋىنشا، ق ح ا اسىرەسە ەلىمىزدە تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا تاتۋلىق پەن بىرلىكتى دارىپتەۋدە ەرەكشە ءرول اتقاردى. «كەڭەس وداعى قۇلادى، حالىق ەندى نە بولارىن ۇقپادى. بۇل كەزەڭدە ءتۇرلى ەتنوستاردىڭ، ۇلتتاردىڭ الاڭداۋشىلىعى تۋدى. ال قازاقستان كوپ ۇلتتى مەملەكەت جاعدايىندا تاۋەلسىزدىگىن جاريالاعان ەل. ەندەشە، سول ۇلتتاردىڭ ۇلتتىلىعى، ءتىلى، ءدىنى نە بولاتىندىعى تۇسىنىكسىز ەدى. مىنە، سول تۇستا ق ر پرەزيدەنتى جانىنداعى كەڭەسشى ورگان رەتىندە قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىن قۇرۋ يدەياسى دۇنيەگە كەلدى. بۇل - ەلىمىزدەگى بارلىق ۇلتتاردىڭ مىنبەرى»، - دەدى ن. نازاربايەۆ.
توقتالا كەتەتىن جايت، اتالعان ينستيتۋتتىڭ ماڭىزى قازاقستاندىق قوعاممەن مويىندالىپ، بۇگىن ءوزىنىڭ كونستيتۋتسيالىق مارتەبەسىن دە يەلەنگەن. پارلامەنتكە اسسامبلەيادان توعىز دەپۋتات سايلانادى. تۇيىندەي ايتقاندا، قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى - بۇل بارلىق ەتنيكالىق ازشىلىقتاردى، بارلىق ءدىني كونفەسسيالاردى بىرىكتىرەتىن، مەملەكەتتىڭ ماڭىزدى ورگانى. ايتا كەتەيىك، قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى جىلىن ۇيىمداستىرۋ جانە وتكىزۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميسسيا ارنايى تۇجىرىمدامانى بەكىتكەن بولاتىن.
اتا زاڭىمىزعا دا 20 جىل!
اسسامبلەيا جىلىمەن قاتار اعىمداعى جىلى كونستيتۋتسيانىڭ 20 جىلدىق مەرەيتويى ارنايى اتاپ وتىلەدى. وسى تاقىرىپ اياسىندا استانادا قازاقستان حالقىنىڭ فورۋمى دا ۇيىمداستىرىلاتىن بولدى.
ەسكە سالا كەتەيىك، 1995-جىلدىڭ 30- تامىزىندا قازاقستان حالقى تاريحي شەشىم قابىلداپ، ەلىمىزدىڭ قۇقىقتىق ومىرىندەگى جاسامپاز جاڭا داۋىرىنە قادام باسقان ەدى. سودان بەرى تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ تىرەگىنە اينالعان اتا زاڭ - مەملەكەت پەن قوعامدا ورىن الىپ وتىرعان بارلىق ساياسي-ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك رەفورمالاردىڭ ىلگەرى باسۋىنا، دامۋدىڭ قاينار باستاۋىنا اينالدى. 1995-جىلدان بەرى ەل ومىرىندە ورىن العان وزگەرىستەر مەملەكەت پەن قوعامنىڭ دامۋىنداعى وزگەرىستەر - دەموكراتيالىق، زايىرلى، قۇقىقتىق جانە الەۋمەتتىك مەملەكەت رەتىندە ورنىعۋ تالپىنىستارىنىڭ ءبارى - اتا زاڭ قاعيدالارى نەگىزىندە جۇزەگە اسىرىلىپ كەلەدى. 1995-جىلعى كونستيتۋتسيانى تالقىلاۋ كەزەڭىندە ەلىمىزدەگى بەدەلدى زاڭگەرلەردەن بولەك، فرانسيانىڭ كونستيتۋتسيالىق كەڭەسىنىڭ وكىلدەرى، وسى ەلدىڭ مەملەكەتتىك كەڭەسىنىڭ مۇشەلەرى، رەسەي زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ ەڭ بەدەلدى زاڭگەرلەرى جوبالىق جۇمىستىڭ جوعارى تالقىلاۋ شارالارىنا اتسالىستى. ايتا كەتەيىك، تاۋەلسىزدىك تاريحىندا تۇڭعىش رەت بۇكىل حالىقتىق تالقىلاۋعا سالىنعان دا، ەلدىڭ كوپتەگەن پىكىرى ەسكەرىلگەن نەگىزگى زاڭدا وسى - 1995-جىلى قابىلدانعان كونستيتۋتسيا. قازىر كەلتىرىلىپ جۇرگەن رەسمي مالىمەتتەرگە قاراساق، قۇجاتتى تالقىلاۋعا 3 ميلليون 345 مىڭ ادام قاتىسىپتى. جۇرتشىلىق تاراپىنان ساراپتالعان 31 مىڭ 886 ۇسىنىس تۇسسە، سونىڭ 1 مىڭ 100 ءى كونستيتۋتسيا جوباسىنا ەنگىزىلگەن. بۇل جونىندە ەلباسى: «1995-جىلعى كونستيتۋتسيا تاقىر جەردە پايدا بولعان جوق. ول ەگەمەن قازاقستاندا كونستيتۋتسيالىق قۇرىلىس ورناتۋ ءۇشىن بۇرىننان جيناقتالعان تاجىريبەلەردى، سونداي-اق ءبىزدىڭ جاعدايىمىزعا سايكەس كەلەتىن ەڭ پروگرەسشىل شەتەلدىك تاجىريبەلەردى بارىنشا تولىق پايدالانعان ەدى. سوندىقتان دا، كىمدە-كىم ەلىمىزدىڭ نەگىزگى زاڭىنىڭ رۋحى مەن ماڭىزىن تەرەڭ تۇسىنگىسى كەلسە، ونى جاساۋدىڭ، قالىپتاستىرۋدىڭ تاريحىن جاقسى ءبىلۋى كەرەك»، - دەگەن بولاتىن.
ۇلى جەڭىستىڭ جەتپىس جىلدىعى!
قوي جىلىنداعى ايرىقشا داتانىڭ ءبىرى - ۇلى جەڭىستىڭ جەتپىس جىلدىعى. بۇل مەرەيلى داتا اياسىنداعى شارالارعا قازاقستان حالقى وتكەن جىلدىڭ اياعىنان باستاپ كىرىسىپ كەتتى دەسە دە بولادى. ماسەلەن، ەلباسىنىڭ تاپسىرماسىنا سايكەس، ەلىمىزدەگى ارداگەرلەردىڭ بارلىعى ارنايى ماراپاتتارعا سىي قۇرمەتتەرگە بولەنۋدە. سونىمەن قاتار، بارلىق قازاقستاندىق سوعىس ارداگەرلەرى مەملەكەت باسشىسى اتىنان جاڭاجىلدىق سىيلىقتار الدى. ناقتىلاساق، جاڭا جىل قارساڭىندا، 26- جەلتوقسان مەن 30- جەلتوقسان ارالىعىندا قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ بۇكىل ەلىمىز بويىنشا ۇلى وتان سوعىسىنىڭ ارداگەرلەرىن قولداۋ جونىندەگى جالپى ۇلتتىق بىرەگەي اكسياسى ءوتتى. وسىعان وراي، رەسپۋبليكادا تۇراتىن 5115 سوعىس ارداگەرىنىڭ ءارقايسىسىنا وبلىس، قالا جانە اۋدان اكىمدەرى ارنايى بارىپ قۇتتىقتاپ، مەملەكەت باسشىسى اتىنان جاڭاجىلدىق سىيلىقتار جيىنتىعىن تاپسىردى.
سونىمەن قاتار، قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ تاپسىرماسىمەن ۇلى وتان سوعىسىنداعى جەڭىستىڭ 70 جىلدىعىن مەرەكەلەۋ جونىندەگى ارناۋلى ءىس-شارالار جوسپارى بەكىتىلدى. ايتا كەتەيىك، 2015-جىلعى 7- مامىر - وتان قورعاۋشىلار كۇنى مەملەكەت باسشىسىنىڭ قاتىسۋىمەن مەرەيتويلىق سالتاناتتى اسكەري شەرۋ وتكىزۋ جوسپارلانۋدا. سوسىن 9- مامىر قارساڭىندا استانا قالاسىندا ۇلى جەڭىستىڭ 70 جىلدىعىنا وراي، ەلوردانىڭ جاڭا كوشەلەرىنىڭ بىرىنە اتاقتى جەرلەسىمىز، گەنەرال يۆان ۆاسيليەۆيچ پانفيلوۆقا كوشە اتىن بەرۋ جانە ەسكەرتكىش ورناتۋ جۇكتەلگەن بولاتىن. «جەڭىستىڭ 70 جىلدىعى جاقىنداپ كەلەدى، ءبىز قازىردەن باستاپ وعان تىڭعىلىقتى دايىندالۋىمىز كەرەك. قازاقستاندىق كەڭەس وداعى باتىرلارىنىڭ بارشاسىن ەسكە الىپ، ولارعا قۇرمەت كورسەتۋىمىز شارت»، - دەدى ەلباسى.
جالپى ۇلى جەڭىستىڭ مەرەيتويى قازاقستاندا عانا ەمەس، ت م د مەملەكەتتەرى اۋماعىندا كەڭىنەن اتالىپ وتىلمەك. بيىل ت م د مەملەكەتتەرى اراسىندا ارداگەرلەر جىلى بولىپ جاريالانعان ەدى.
اۆتور: قانات مامەتقازى ۇلى