زەينوللا ساماشەۆ: قىتايلار تاريحىن قاي ۋاقىتتان باستايدى، ءبىز دە سول ۋاقىتتان باستاۋىمىز كەرەك
تاريحي ءبىلىم بەرۋ ءالى كۇنگە دۇرىس جولعا قويىلماعان
- قازاق حاندىعىنىڭ 550 - جىلدىعىن اتاپ وتكەلى وتىرمىز. ءبىراق وسى داتا جاريالانعالى بۇل بەس ءجۇز جىلدىقتىڭ قاي «بەس ءجۇز جىلدىق» ەكەنىن شاتاستىرىپ جۇرگەن جاستار از بولىپ جاتقان جوق. بۇل نەنى بىلدىرەدى؟
- بۇل جالپى تاريحي سانانىڭ ءالى دۇرىس قالىپتاسپاعانىن كورسەتەدى. ەكىنشى جاعىنان، بىزدە حالىققا جۇيەلى تۇردە تاريحي ءبىلىم بەرۋ ماسەلەسى ءالى كۇنگە دۇرىس جولعا قويىلماعان. جالپى تاريحي سانانى جاڭا جاعدايدا قالىپتاستىرۋ ماسەلەسى كەيىنگى كەزدە عانا قولعا الىنا باستادى. وعان دەيىن ءبىز جالتاقتاپ كەلدىك، تاريحتى كومۋ، تاريحي فاكتىلەردى بۇرمالاۋ جاعدايلارىن باستان وتكەردىك. اۋقىمى تار، جالعان، بۇرمالانعان مالىمەتتەر «سەندەردىڭ تاريحتارىڭ» دەپ، ماڭدايىمىزعا جازىلدى. سوندىقتان، تەك قانا جاستار ەمەس، ونىڭ الدىنداعى بۋىننىڭ دا اتا تاريحىن دۇرىستاپ تالداپ، دۇرىستاپ جازۋعا شاماسى كەلمەدى. ال شەكتەۋگە كونبەي، ءوز بەتىنشە تاريحتىڭ اقتاڭداق بەتتەرىن اشۋعا تىرىسقاندار قۋعىندالىپ وتىردى. ونى وزدەرىڭىز جاقسى بىلەسىزدەر.
- كىسەندى ءۇزىپ، قازاق تاريحىن، سونىڭ ىشىندە كەنەسارى حان كوتەرىلىسى تۋرالى جازعان ەرمۇحان بەكماحانوۆتىڭ دا سولاي قۋدالانعانىن بىلەمىز. ال ەندى ءبىز تاۋەلسىز ەل ەمەسپىز بە. تاريحي شىندىقتىڭ وزىنە تالاس تۋدىرۋ قاشانعا دەيىن جالعاسا بەرۋى مۇمكىن؟
- ءيا، ءبىز جيىرما ءۇش جىل بۇرىن عانا تاۋەلسىزدىك الدىق. ەكونوميكالىق جاقتان دا، رۋحاني جاقتان دا بوستاندىققا قول جەتكىزگەنىمىزگە كوپ بولعان جوق. تاريحشىلارىمىزعا ەركىندىك تە ەندى بەرىلە باستادى. ءبىراق، سوعان قاراماستان، بۇرىنعى ينەرتسيا، باياعى ەكپىن ءبىرازعا دەيىن جالعاساتىنى انىق. «باتپانداپ كىرگەن اۋرۋ مىسقىلداپ شىعادى» دەگەن بار. دەمەك، ساناۋلى جىلدا ءبارى تۇزەلە قويادى، تاريحشىلارىمىز بۇرىنعى سانادان ارىلا كەتەدى دەپ سەنۋگە بولمايدى. بۇعان ۋاقىت كەرەك. بالكىم، جاڭا زاماندا، جاڭا كوزقاراسى قالىپتاسقان مامانداردىڭ بىرنەشە بۋىندارى قاجەت بولار، دەگەنمەن، قازىر ۋاقىت اعىمىنىڭ جىلدام ەكەنىن دە ەسكەرۋ كەرەك.
- بۇل، سىزدىڭشە، ۋاقىتتىڭ عانا ەنشىسىندەگى نارسە مە؟
- ءبىر قوعامنان ەكىنشى قوعامدىق تۇرگە ءوتۋ وڭاي ەمەس. ونىڭ بارلىق قۇندىلىقتارى وزگەرۋى مۇمكىن. ماسەلەن، بۇرىنعى ءبىر جىلداردا «جىلاعان حالىقتىڭ جاعىندا بولۋ» ، «ەلدىڭ مۇڭ- مۇقتاجىن كوكسەۋ» ابىرويلى مىندەت سانالسا، بۇگىنگى كاپيتاليستىك قوعامدا تەز بايۋ، جاقسى ءومىر ءسۇرۋ، زاماننان قالماۋ قابىلەتى ارتىقشىلىق كورىنىپ وتىر. سول سەكىلدى، بۇرىن وتانشىلدىق، مەملەكەتشىلدىك ۇعىمى جوعارى بولسا، قازىر ازاماتتىق قوعام دەگەن ۇعىم بار. مۇنداي پرينتسيپتەر ارقىلى، ادامنىڭ جەكە باقىتى، جاقسى ءومىر ءسۇرۋى، ادامعا ىڭعايلى جاعداي جاساۋ مۇراتى العا شىعادى دا، وعان ۇلتتىڭ تۇتاستىعى، مەملەكەت تاۋەلسىزدىگى سەكىلدى ۇعىمدار ماڭىزدى بولماي قالادى. ياعني، ونداي كوزقاراستاعى ازاماتتار ءۇشىن سەن ءۇندىستاندا تۇراسىڭ با، قىتايدا تۇراسىڭ با، ەۆروپادا تۇراسىڭ با - ءبارىبىر. ايتەۋىر، جەكە باسىڭ امان، جاقسى ءومىر سۇرسەڭ بولدى. مۇنداي يدەياداعىلار ءۇشىن پاتريوتتىق سەزىم دە، ۇلتشىلدىق تا، مەملەكەتشىلدىك تە ماڭىزدى ەمەس.
- ولاردى اقتاۋعا بولا ما؟
- مەن ءوزىم ونداي كوزقاراستاعىلارعا قارسىمىن. ويتكەنى، ولار قوعامنىڭ بىرنەشە جىككە بولىنۋىنە ىقپال جاسايدى. ءبىراق ولاردىڭ ۇستانىمىنا دا توزىمدىلىكپەن قاراۋ كەرەك. نەگە دەسەڭىز، ولاي ويلايتىندار كەز كەلگەن ەلدە، كەز كەلگەن قوعامدا بار. حالىقتىڭ ءبارى بىردەي سولاي ويلاپ كەتەدى دەپ مەن ەسەپتەيمىن. دەسە دە، ونداي مارگينالدىق كوزقاراستاعىلار اسىرەسە، وتارلىقتان ەندى بوساعان ەلدەردە كوپ بولادى. ولار دا كەيدە قوعامدى قامشىلاپ وتىرۋ ءۇشىن قاجەت شىعار.
- ياعني، پىكىر ءارالۋاندىلىعى بولۋى كەرەك دەيسىز عوي؟
- ءيا. ول - قالىپتى قۇبىلىس.
ال ەندى جاڭاعى تاريحي سانانىڭ قالىپتاسۋى ءۇشىن قانشا ۋاقىت قاجەت دەگەنگە كەلەتىن بولساق، ءبىز، عالىمدار قول قۋسىرىپ وتىرماۋىمىز كەرەك. قازىر، مىسالى، قازاق تاريحىنىڭ 10 تومدىعى دايىندالىپ جاتىر. ارينە، ونىڭ دا ءوز قاتەلىكتەرى بولۋى مۇمكىن. ءتىپتى، ونىڭ اتاۋىنىڭ وزىنە دە ءارتۇرلى كوزقاراس بار. ماسەلەن، بىرەۋلەر - «قازاقستان تاريحى» ، ەكىنشىلەرى «وتان تاريحى» دەپ اتايىق دەيدى. مەن ءوز باسىم «قازاق حالقىنىڭ تاريحى» دەگەندى دۇرىس دەپ سانايمىن، ال ناقتىلى ءبىر تاريحي كەزەڭ تۋرالى جازعاندا، مىسالى، «قازاق دالاسى ەرتە تەمىر داۋىرىندە» دەگەن اتاۋلاردىڭ ەنگەنىن قالار ەدىم. ءبارى كادەگە جاراپ، قيسىنعا كەلە مە، جوق پا - ونى ۋاقىت كورسەتەدى.
ءبىراق ۇلتتىق مەملەكەتتىك يدەيالاردى تۇيىندەگەن ءبىر جۇمىستى جازىپ بىتىرسەك، ودان ءارى ىرىكتەۋ وڭايىراق بولادى. سوندىقتان، ءوزى حالقىمىزدىڭ شىنايى تاريحىن جازامىز، جاڭا تاريحي كوزقاراس قالىپتاستىرامىز دەپ تالاپتانىپ جۇرگەن تاريحشىلاردى قولداۋىمىز قاجەت.
راس، عالىمداردىڭ اراسىنداعى كوزقاراس 100 پايىز بىردەي بولا بەرمەيدى. ويتكەنى، ولاردىڭ ءارقايسىسىنىڭ ءبىلىم دەڭگەيى، العان اقپارات كوزى، اقپاراتتى ءسىڭىرىپ، تالداۋى، ءتىپتى، مەتودولوگياسى دا ءارتۇرلى بولىپ كەلەدى. سوندىقتان، ەشقاشان ۋنيۆەرسالدى تاريح جاسالمايدى. ءبىراق بىزگە قوعامداعى قارا جولدى، سارا جولدى كورسەتىپ بەرەتىن، بىرنەشە باعىتتاردى انىقتاپ، بەلگىلەيتىن ەڭبەكتەر كەرەك. سولاردىڭ ىشىندەگى ەڭ نەگىزگى ماگيسترالدى پروبلەمالاردىڭ ءبىرى - جاڭاعى قازاق جەرىندەگى مەملەكەتتىلىك تاريحى ماسەلەسى دەپ ويلايمىن.
تاريحي پروتسەستەردى ماركسيستىك ادىسپەن زەردەلەپ كەلدىك، قازىر سودان ارىلۋدىڭ جولىندامىز.
- سونىمەن، قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ قانشا جىلدىق تاريحى بار؟ ال قازاق تاريحى قانشا؟
- ءتۇسىنۋ كەرەك، بۇل 550 جىلدىق كەرەي مەن جانىبەك قۇرعان، قازاق دەگەن اتپەن قۇرىلعان حاندىقتىڭ داتاسى.
الايدا، ونىڭ الدىندا قازاق جەرىندە تالاي مەملەكەتتىك نەمەسە پروتو- مەملەكەتتىك قۇرىلىمدار ءومىر سۇرگەن. پروتو- مەملەكەتتىك قۇرىلىمدار قازىرگى قازاق جەرىندە سوناۋ قولا ءداۋىرىنىڭ وزىندە بولعان. ارينە، ولار جازۋعا دا تۇسپەگەن. قاعاز بويىنشا دالەلى بار مەملەكەتتىك قۇرىلىمدار ساناۋلى. كەزىندە ارحەولوگيالىق پازىرىق مادەنيەتىن جاساعان، قازىرگى قازاق التايى مەن جەتىسۋ ونەرىنىڭ ءبىراز بولىگىن قامتىعان قىتاي تىلىندە يۋەچجي دەپ اتالعان مەملەكەتتى رەسەيدىڭ كەيبىر عالىمدارىنىڭ مويىنداپ قانا قويماي، ءتىپتى يمپەريالار قاتارىنا تەڭەپ جازىپ ءجۇر. مىسالعا 1998 - جىلى سانك- پەتەربۋرگتە شىققان س. كلياشتورنىي مەن د. ساۆينوۆتىڭ «پازىرىكسكايا ۋردا: ك پرەدىستوري حۋننو- يۋەچجييسكيح ۆوين» دەگەن كىتابىن اتاۋعا بولادى. ودان كەيىنگى ۇيسىندەر مەملەكەتى، كونە تۇرىك قاعاناتى، باتىس جانە شىعىس تۇرىك قاعاناتتارى، قيماقتار جانە قارلۇقتار قاعاناتى، قاراحانيدتەر مەملەكەتى، موڭعولدار شاپقىنشىلىعىنا دەيىنگى نايمان حاندىعى بولدى. ولاردىڭ ءبارى - جەكە- جەكە مەملەكەتتىك قۇرىلىمدار.
وسى ورايدا ايتا كەتەتىن، وتاندىق تاريحشىلار كوپ زەيىن قويا بەرمەيتىن ءبىر ءجايت بار. كەزىندە پارسىلار وزدەرىنىڭ احەمينيدتىك يمپەرياسىن قۇرىپ، تەرريتورياسىن كەڭەيتۋ ماقساتىمەن سولتۇستىككە بەت العاندا ياكسارت (سىرداريا) وزەنىنىڭ تومەنگى اعىسى جانە ارال مەن كاسپي تەڭىزدەرى ارالىعىنداعى ساقتارعا، ياعني، ءبىزدىڭ اتا- بابالارىمىز مەكەندەگەن ولكەلەرگە جورىقتار ۇيىمداستىرىپ، جەرگىلىكتى حالىقتى باعىندىرىپ الۋعا تىرىسقان. سونداي ءبىر، احەمەنيدتەر ءۇشىن ءساتتى اياقتالعان 519 - جىلعى جورىق تۋرالى ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىنگى 516- جىلى، ياعني ب. ز. د. VI عاسىردا بەحيستۋن جارتاسىنا پاتشانىڭ بۇيرىعىمەن كونە پارسى، ەلام جانە ۆاۆيلون تىلدەرىندە ويىلىپ جازىلعان جازۋ ءالى كۇنگە دەيىن يران جەرىندە ساقتالعان. ول جارتاستا داري I پاتشانىڭ الدىنا قول- اياعى بايلانعان ساق پاتشاسى بەينەلەنىپ، ونىڭ استىنا «بۇل سكۋنحا ساق» دەپ تە جازىلعان. دەمەك، بۇل قازىرگە دەيىنگى تاريحىمىزداعى بەلگىلى ساق پاتشالارىنىڭ ءبىرى. ونى دا العاشقى دەي المايمىز. ويتكەنى، ونىڭ الدىندا دا مەملەكەتتىك قۇرىلىمدار بولعان. ال مەنىڭ ايتىپ وتىرعانىم، جازبا دەرەگى بار، ناقتىلانعان مالىمەت. ياعني، دالەلدەنگەن مەملەكەت.
- كەز كەلگەن حالىق ءوز تاريحىن تەرەڭنەن الادى. قىتاي تاريحى «قىتاي» ءسوزى قالىپتاسپاعان داۋىردەن باستالادى.
ال قازاقتىڭ تاريحى قاي زاماننان باستالادى؟
- قىتايلار تاريحىن قاي ۋاقىتتان باستايدى، ءبىز دە سول ۋاقىتتان باستاۋىمىز كەرەك، نەگىزى. ءبىراق قىتايدىڭ تاريحىن جازۋ پرينتسيپتەرى مۇلدەم باسقا. ءبىز ءوز تاريحىمىزدى قولا، ەرتە تەمىر، ورتاعاسىرلار داۋىرلەرى، ت. ب. كەزەڭدەرگە ءبولىپ جازاتىن بولساق، قىتايلار ءوز تاريحىن ءارتۇرلى ديناستيالارعا ءبولىپ جازادى. كونەلەرى شان، ين، ت. ب. بولىپ باستالادى دا، تسين، حان، تان، يۋان دەپ تىزبەكتەلىپ كەتە بەرەدى. ەگيپەتتە دە تاريحتى جىكتەۋ وسى پرينتسيپپەن جاسالعان. ال، بىزدىكى باسقا. ءبىز فورماتسيالىق جاعىنان جۇيەلەپ كەلدىك. جاڭا ايتقانىمداي، قۇلدىق ءداۋىر، فەوداليزم، سوتسياليزم دەپ... ءبىراق بولاشاقتا ءبىز دە تاريحتى جازۋ پرينتسيپىمىزدى وزگەرتەمىز دەپ ويلايمىن. كەزىندە تاريحي پروتسەستەردى ماركسيستىك ادىسپەن زەردەلەۋگە ءماجبۇر بولدىق. قازىر سودان ارىلۋدىڭ جولىنا تۇستىك، ىزدەنىس ۇستىندەمىز.
- ديناستيالىق پرينتسيپ كەلە مە بىزگە؟
- جوق. ويتكەنى، بىزدە جازبا جىلنامالار ءداستۇرى تىم كەش قالىپتاسقان، ال قازاق شەجىرەسىنىڭ دە ءجونى باسقا. ونىمەن ءبىز قولا، ەرتە تەمىر داۋىرلەرىنە شىعا المايمىز. ءبىراق وزىمىزگە ءتان تاريحتى زەردەلەۋدىڭ جاڭا پرينتسيپى كەلەشەكتە تابىلادى دەپ ويلايمىن. مىسالى، وركەنيەتتەر ساباقتاستىعىنا نەگىزدەلگەن تاريح تۋرالى قازىر كوپ ايتىلىپ ءجۇر. دالا وركەنيەتى، كوشپەندىلەر وركەنيەتى دەگەن كونتسەپتسيالار بار.
ال قازىر، ءبىز قالاي تىراشتانساق تا، 100 پايىز ءدال، ايقىن، ەلدىڭ بارلىعىنا بىردەي ۇنايتىن تاريحتى جازىپ بەرە الامىز دەپ ايتا المايمىن. ونى جۇزەگە اسىرۋ تاۋەلسىزدىك كەزەڭىندە تۋعان، تاۋەلسىز ويلايتىن تاريحشىلاردىڭ جاڭا بۋىنى جۇزەگە اسىراتىن شىعار. ءبىز سولارعا العىشارت جاساپ، تاريحي فاكتولوگيالىق دۇنيەلەردى تاۋىپ، تاستاپ كەتسەك تە جامان بولماعانىمىز. ويتكەنى، ءبىز كەڭەستىك كەزەڭ تاڭعان تاريحي مەتودولوگيادان بىردەن ارىلىپ كەتە المايمىز. قازىر بەينەلەپ ايتساق، ميىمىزدىڭ جارتىسىندا كەڭەستىك كەزەڭ سىڭدىرگەن تاريحي سانا تۇر دا، جارتىسىندا تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن بۇلتى سەيىلە باستاعان، شىنايى تاريحقا نەگىزدەلگەن سانا بار. ءبىز سول ورتالىقتا ءوز جولىمىزدى ىزدەۋشىلەرمىز.
قازاق جەرىندەگى تۇڭعىش مەملەكەتتىك نىشان قولا، ەرتە تەمىر داۋىرلەرىندە بولعان
- ءبىز مەملەكەتتىلىك، جالپى قازاق جەرىندەگى مەملەكەتتىلىك تاريحىن دا بىلۋگە ءتيىسپىز عوي. بۇل جاعىنان تاپقان قانداي ولجامىز بار؟
- سوناۋ پالەوليت كەزەڭىنەن بەرى تاريحي- مادەني پروتسەستەر ەۋرازيا كەڭىستىگىندە ۇزىلگەن جوق. جانە بۇگىنگى قازاق سول ەڭ ەرتەدەگى ادامداردىڭ ۇرپاعى ەكەنىن انتروپولوگيالىق زەرتتەۋلەر دە دالەلدەپ وتىر. مىسالى، كونە تۇرىكتەردىڭ الدىندا عۇندار بولدى. عۇنداردىڭ الدىندا ساقتار بولدى. وسىلاي تاريحي جانە ەتنومادەني پروتسەستەردى تاريحي ساباقتاستىق تۇرعىسىنان زەردەلەي كەتە بەرسەك، ءبىز كەم دەگەندە قولا داۋىرىنە بارىپ تىرەلەمىز. ەندەشە، سول ادامداردى، قوعامدىق توپتاردى، بىرلەستىكتەردى، ءوندىرىس پەن كۇنكورىس ماسەلەلەرىن ۇيلەستىرۋدىڭ، باسقالارمەن قارىم- قاتىناس جاساۋدىڭ، قورعانىس پەن جاۋلاۋدىڭ زامانىنا ساي جۇيەلەرى قالىپتاسادى، بەلگىلى ءبىر تۇلعالار حالىقتىڭ اراسىنان سىپىرىلىپ شىعىپ، ەل باسقارادى. ونى قازىر ساياسي- پوتەستارلىق جۇيە، سونداي- اق، كوسەمدىك (ۆوجدەستۆو) كەزەڭ دەپ اتاپ ءجۇر.
سوناۋ قولا داۋىرىندە ادامدار ءتۇستى مەتالداردى يگەرىپ پايدالانىپ، ولاردان ءتۇرلى دۇنيەلەر جاساپ، ودان كەيىن مال شارۋاشىلىعىن، ەگىن شارۋاشىلىعىن، قولونەر ءىسىن، تاعى باسقانى كۇنكورىس كوزى ەتكەن. سول تۇستا- اق حالىقتىڭ ءوز دۇنيەتانىمى، ءداستۇرلى مادەنيەتى قالىپتاسقان. سول مادەنيەت پەن دۇنيەتانىمنىڭ نىشاندارى قازىر دە ساباقتاستىق تۇدە قازاققا سىڭگەن. ال ەندى وسى كوپسالالى شارۋاشىلىعى بار قولا داۋىرىندە ەل وزدىگىنەن باسقارىلمادى عوي. سول كەزدە دە ەلدى جۇمىلدىرىپ، باسقارىپ، بىرىكتىرگەن تۇلعالار بولدى. ياعني، سول قولا داۋىرىندە- اق پروتو- مەملەكەتتىك نىشاندار بولدى. ءبىرتۇتاس بولماسا دا، ءار- ءار جەردە ءىرىلى- ۇساقتى مەملەكەتتىك قاۋىمداستىقتار جاسالدى. زەرتتەۋشىلەر قازىر ەۋرازيانىڭ دالالىق كەڭىستىگىندە پالەومەتالل كەزەڭىندە قالىپتاسقان يام، افاناسي، اندرون، بەعازى- ءداندىباي، كاراسۋ سياقتى تاريحي- مادەني بىرلەستىكتەر مەن تۇتاستىقتاردى ءبولىپ اجىراتىپ وتىر. ولار ءوزارا مادەني- ەكونوميكالىق قارىم- قاتىناستار جاساستى. قازاقستاندا كەيىنگى كەزدە تابىلىپ جاتقان نەبىر ارحەولوگيالىق دۇنيەلەر - سونىڭ دالەلى. ارينە، كەلەسى ەرتە تەمىر داۋىرىندە دە مىقتى ءوندىرىس پەن قوعامدى باسقارۋدىڭ ءتيىمدى جۇيەسى بولماسا، قازىر تابىلىپ جاتقان نەبىر التىننان جاسالعان بۇيىمدار، قۇرال- سايماندار، كوركەمدىك قۇندىلىقتار تاعى باسقا دۇنيەلەر، ونداي مىقتى تەحنولوگيا جاسالمايتىن ەدى.
دەمەك، تۇڭعىش مەملەكەتتىك نىشان قولا، سونداي- اق، ەرتە تەمىر داۋىرلەرىندە بولعان. ال بۇگىنگى 550 جىلدىق مەرەيتوي، تاعى دا ايتامىن، قازاق دەگەن اتپەن حاندىق قۇرىلعان تاريحي ۋاقيعاعا بايلانىستى.
- جاڭا «ۋنيۆەرسالدى تاريحتى بولاشاق ۇرپاق جازادى» دەدىڭىز. جالپى الەمدە تاريحىن 100 پايىز جازىپ، بۋىپ- ءتۇيىپ قويعان، سول تاريحتى قۇرانداي ساقتاۋعا بەكىنگەن ەلدەر بار ما؟
- جوق. تاريحىمىزدى تولىق جازدىق دەگەن ەگيپەتتىڭ وزىندە بۇرىنعى پيراميدالاردى قازىپ، زەرتتەگەن سايىن نەبىر جاڭا دۇنيەلەر تابىلىپ جاتىر. سوعان سايكەس ولاردىڭ دا فاكتىلەرى جاڭارىپ، كوزقاراسى وزگەرىپ وتىرادى. دەمەك، 100 پايىز تاريحى جازىلعان، ول ەندى وزگەرمەيدى، ءابسوليۋتتى شىندىق دەپ تۇسىنەتىن ەل بولمايدى. ەشقاشان بولۋى مۇمكىن دە ەمەس. سوندىقتان، تاريحتىڭ نەگىزگى سارا جولىن جازىپ شىققاننىڭ ءوزى ۇلكەن ولجا.
ونى بىلاي تۇسىندىرۋگە بولادى. كەز كەلگەن نارسەنى اركىم ءارقالاي كورەدى، ءارقالاي باياندايدى. ءتىپتى، «مويىنداۋ كەرەك» دەپ ءوز كوزقاراسىن قۇلاعىڭا قۇياتىندار بولادى. ال قاي كەزدە دە تاريحتىڭ قالاي جازىلۋى سول تۇستاعى باسشىلارعا بايلانىستى ەمەس پە. تاريحي جازبانى ادام جازادى. ءبىراق، ول دا پەندە. ول دا بىرۋگە جاعىنۋدى ويلاپ وتىرۋى مۇمكىن. نەمەسە ءوز دەڭگەيىندە باعا بەرىپ، ءوز شاماسىمەن كورۋى مۇمكىن.
- ءبىر تاقىرىپتى قازبالاعاندا بارىپ تىرەلەتىن ارحيۆتىك دەرەكتەر شە؟ ولار دا شىن تاريحتىڭ قاينار كوزى بولا الماي ما؟
- ارحيۆتىك دەرەكتەرگە دە ءبىرجاقتى تولىق سەنۋگە بولمايدى. مىسالى قىتاي تىڭشىلارى، ساياحاتشىلارى، نەمەسە جىلناماشىلارى ءوز يمپەراتورلارىنا جاعىنۋ ءۇشىن كەيدە بۇرمالاپ جازاتىن، بويالامايتىن كەزدەر از انىقتالعان جوق. مىسالى ايتايىق، رەسەيدىڭ «زاپيسكي وفيتسەروۆ گەنشتابا» دەگەن جيناقتارىن قارايىق. سوندا رەسەيگە قىزمەت ەتكەن نەمىس، فرانسۋز ۇلتىنىڭ وكىلدەرىنىڭ قازاقتىڭ ءداستۇرلى مادەنيەتى، تۇرمىسى تۋرالى جازعانى بولەك تە، تازا ورىس وفيتسەرلەرىنىڭ جازعانى ءبىر بولەك. نەمىستىڭ وفيتسەرلەرى كورگەنىن دەتالدى تۇردە ايتسا، ورىستىڭ وفيتسەرلەرى باسقاشا جازادى. قازاقتى «نادان، پالەن- تۇگەن» دەپ كەمسىتۋ دە سولاردىڭ ىقپالىمەن پايدا بولعان. ءبىر عانا دومبىرانى ولار ءارتۇرلى سيپاتتايدى. مىسالى، فرانسۋزدار مىناداي دىبىس شىعارادى، ءتۇرى بىلاي دەپ، سۋرەتتەپ جازسا، ورىس وفيتسەرى: «اعاشقا بىردەڭە بايلاپ الىپ، دىڭعىرلاتىپ بىردەڭە ايتتى» دەگەندى دە جازعان، ال كەيبىرەۋلەرى وتە وبەكتيۆتى، تارتىمدى دۇرىس باعا بەرۋگە تىرىسقان. سول سەكىلدى، قىمىزدى دا، مىسالى، ءبىرى «ساقالى كۇمىستەي قاريا قىشقىلتىم سۋسىن بەردى» دەسە، بىرەۋى: «ساقالى جالبىراپ وتىرىپ، اپ- اشى بىردەڭە بەردى» دەيدى. ءتىلى جەتكەنشە ءبىرى داتتاپ، ءبىرى ماقتاپ، مارتەبەسىن كوككە كوتەرىپ جازادى.
سوندىقتان، بارلىق مالىمەتتى جۇيەلەپ، سىن كوزبەن قاراي وتىرىپ سارا جولدى شامالاي ءبىلۋىمىز قاجەت.
اڭگىمەلەسكەن:ءنازيرا بايىربەك