ەلباسى ن. نازاربايەۆتىڭ وتاندىق جەتەكشى تەلەارنالار وكىلدەرىنە سۇحباتىنىڭ تولىق ءماتىنى
قازاقپارات اقوردانىڭ باسپا ءسوز قىزمەتىنە سىلتەمە جاساپ سۇحباتتىڭ تولىق ءماتىنىن تارادى.
***
نۇرسۇلتان قۇرمان، «حابار» اگەنتتىگى:
- قۇرمەتتى ەلباسى، سىزبەن جولىعۋ مۇمكىندىگى تۋعانىنا قۋانىشتىمىز. مەنىڭ جانە ارىپتەستەرىمنىڭ سىزگە قويار بىرنەشە سۇراقتارى بار.
ءسىزدىڭ «نۇرلى جول» جاڭا ەكونوميكالىق ساياساتى تۋرالى جولداۋىڭىز جۇرت كوڭىلىنە ۇيالاعان كۇدىكتى سەيىلتتى. وسىنداي ماڭىزدى قادامنىڭ تاريحي قاجەتتىلىگى قانداي جانە وسى سالاداعى ينفراقۇرىلىمعا سالىناتىن قاراجات ءوزىن قالاي اقتايدى؟ ونىڭ ءبىزدىڭ ەكونوميكالىق جاعدايىمىزداعى تيىمدىلىگى قانداي؟
- حالىق ءوز باسشىلارىن سايلاعان كەزدە، سول باسشىنىڭ قولىنا تىزگىن-شىلبىردى بەرەدى دە، «ءبىزدىڭ جاعدايىمىزدى ويلا» دەگەندى ايتادى. ءدال سولاي ايتىلماسا دا، ماعىناسى سونداي بولادى. پرەزيدەنتتىڭ، ەل باستاعان ادامنىڭ موينىنداعى جۇكتىڭ اۋىرلىعى دا سوندا. ول بولىپ جاتقان، الدا كەلە جاتقان وقيعالاردى ءبىلىپ، ءتۇسىنىپ، ساراپتاپ، سوعان قارسى الدىن الا جۇمىس ىستەپ، حالىقتىڭ جاعدايىن قيىنداتپاۋدى ويلاۋى كەرەك.
كورىپ وتىرسىزدار، مەن جولداۋدى قاشان جاريالادىم؟ وتكەن ايدا. ال كەشەگى رەسەيدەگى جاعداي ءبىر ايدان كەيىن بولدى، ەشكىم ونى ويلاعان جوق. جالپى ساراپتاي كەلىپ، دۇنيە ءجۇزىنىڭ ەكونوميكاسىندا وسىنداي جاعدايدىڭ جاقىنداپ قالعانىن بولجادىق. سوندىقتان بۇل - الدىن الۋ شاراسى، ەكىنشىدەن، بۇرىننان ويلاپ كەلە جاتقان، حالىققا كەرەك نارسە. مىسالى، ءبىزدىڭ جيعان قورىمىز بولماسا، ءبىز بۇعان بارا الماس ەدىك.
كولىك ينفراقۇرىلىمى دەگەنىمىز - جول. كەڭ بايتاق قازاقستاننىڭ جەرىندە جول بولماسا، ادامدار ءبىر- بىرىمەن قاتىناسپايدى. جولعا ەشقانداي بيزنەس اقشا بەرە المايدى، سەبەبى بۇل كوپ جىلدا قايتارىلاتىن نارسەلەر. بيزنەستىڭ وعان جاعدايى جوق. تەك قانا مەملەكەت، كۇشتى مەملەكەت، جاعدايى بار مەملەكەت جول سالادى.
ءبىزدىڭ جولدارىمىزدىڭ ءبارى سولتۇستىككە قاراي، رەسەيگە قاراي سالىنعان. ءبىز انا قوستانايدان اقتوبەگە دەيىن ءتورت ءجۇز شاقىرىم جول جاسادىق. نەگە؟ سەبەبى، قوستانايدان اقتوبەگە كەلۋ ءۇشىن شەكارادان ارى-بەرى ءوتۋ، تەكسەرىلۋ كەرەك. قانشا قيىن بولعانىمەن، ءبىز سولاي ەتتىك. جول بويىندا قانشاما اۋىلدار پايدا بولدى.
مىسالى، وسكەمەنگە بارۋ ءۇشىن الماتىدان شىعىپ، لوكوت دەگەن ستانساعا بارۋ كەرەك ەدى، ءوزى دە شىنتاق سەكىلدى. سودان كەيىن وسكەمەنگە باراتىن. سوندىقتان شار ارقىلى وسكەمەنگە تۋرا جول سالىندى. ەكىباستۇزدان وسكەمەنگە قاراي جول سالىندى. مۇنىڭ ءبارى جولداردىڭ سىرتقا شىقپاي، ىشكى قاتىناستى ەل اۋماعى ارقىلى قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن جاسالدى.
ءبىز، مىسالى، وڭتۇستىكتە دە وزبەك اعايىنداردان شىعاتىن جول ارقىلى جەتىسايدان شىمكەنتكە كەلە الماي قالدىق قوي. الدىمەن وزبەكستانعا كىرەدى، سوسىن شىعادى. سوندىقتان شاردارانىڭ ۇستىنەن كوپىر سالۋعا تۋرا كەلدى.
ال ەندى كەيىنگى، مىناۋ قورعاستان جەتىگەنگە، ارقالىقتان جەزقازعانعا، جەزقازعاننان بەينەۋگە دەيىنگى تەمىرجول جەلىسىنىڭ قۇرىلىسىن بىتىردىك. سول ارقىلى قازاقستان تەمىرجول جەلىسىمەن تولىق قامتاماسىز ەتىلدى. سوندىقتان، «نۇرلى جول» ايقىنداعان كولىك ماسەلەسى - باستى نارسە. جول - ەكونوميكانىڭ كۇرە تامىرى، ادامداردىڭ ءوزارا قارىم- قاتىناسى، وڭىرلەردىڭ ورتالىقپەن بايلانىسى، وبلىستاردىڭ ءبىر-بىرىمەن قاتىسۋى.
ەگەر بيزنەس قازاقستاندا كەرەك تاۋاردىڭ ءبارىن شىعاراتىن بولسا، بولاشاقتا داعدارىسقا قارسى نەگىزگى شارا وسى بولىپ سانالادى. «نۇرلى جول» تەمىرجول جانە اۆتوموبيل جولدارىن، ەلەكتر جەلىلەرىن عانا ەمەس، جاڭا ەلەكتر ستانسالارىن، سونداي- اق تۇرعىن ءۇي، تۇرعىن ءۇي- كوممۋنالدىق شارۋاشىلىقتى دا قامتيدى.
2007-2009 - جىلدارداعى داعدارىس كەزىندە تاجىريبە جينادىق، بىزدە داعدارىسقا قارسى الەم مويىنداعان ۇزدىك باعدارلاما بولدى. بۇل باعدارلاماداعى ەڭ باستى تارماق - شاعىن جانە ورتا بيزنەستى قولداۋ. جۇمىس ورىندارىن شاعىن جانە ورتا بيزنەس قۇرادى. وندا ادامدار جۇمىسپەن قامتىلعان. ال ءوندىرىس يكەمدىلىگىمەن ەرەكشەلەنەدى. مىسالى، تۇركسىب بۇگىنگە دەيىن جۇمىس ىستەپ تۇر. سوندىقتان ءبىزدىڭ سالعاندارىمىز دا بالالارىمىزعا ءجۇز جىل قىزمەت ەتەدى. ءتىپتى سىزدەردىڭ بالالارىڭىزعا دا. ءبىزدىڭ جاساعان نارسەمىز وتە يگىلىكتى شارۋا.
ءبىز ءوز نارىعىمىزدى قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن وڭدەۋمەن اينالىساتىن، اسىرەسە اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرىن وڭدەيتىن ونداعان جاڭا زاۋىت سالدىق. مەن ءبارىمىز «نۇرلى جول» باعدارلاماسىن ىسكە اسىرۋ ءۇشىن جۇمىلۋعا ءتيىسپىز دەپ سانايمىن.
مايا بەكبايەۆا، «7 ارنا»:
- كەلەر جىلى ءبىز قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ 20 جىلدىعىن اتاپ وتەمىز. البەتتە، بۇل ۇيىم كەيبىرەۋلەردىڭ سكەپتيكتىك سيپاتتاعى پىكىرلەرىنە قاراماستان، ءوزىنىڭ ماڭىزدىلىعىن دالەلدەدى. بۇل ورايدا، ءبارى جاقسى سەكىلدى. ءبىراق ءسىز بۇل تاقىرىپقا قايتا-قايتا ورالىپ ءجۇرسىز. جاڭا جولداۋىڭىزدا ۇلتارالىق كەلىسىم مەن بىرلىكتى نىعايتۋدىڭ قاجەتتىگىنە تاعى دا نازار اۋداردىڭىز. بۇعان قاجەتتىلىك بار ما؟
- قازاقستان نەبارى 20 جىلدا عاجاپ تابىستارعا جەتتى. ەكونوميكا 16 ەسەگە، حالىقتىڭ تابىسى 17 ەسەگە ارتتى. ياعني، وسى ۋاقىت بويى ءبىز جاسامپاز ەڭبەك ۇردىسىندە بولدىق. بۇل ەلدەگى بەيبىت ءومىردىڭ ارقاسىندا عانا مۇمكىن بولدى. حاوس جاعدايىندا بۇلاي بولمايدى.
1995 - جىلى، تاۋەلسىزدىك جاريالاعاننان كەيىن از عانا ۋاقىت وتكەن تۇستاعى كەزەڭنىڭ سيپاتى ءالى دە بەيمالىم بولاتىن. قاي باعىتتا ىلگەرىلەيمىز، حالىقتى قايدا باستايمىز، ونى ءالى بىلمەيتىن ەدىك. سول ۋاقىتتى ءتۇرلى ەتنوس وكىلدەرى اراسىندا الاڭداۋشىلىق بولدى. ۇلتتىڭ، ءتىلدىڭ، ءدىننىڭ احۋالى قالاي بولادى دەگەن ماسەلەلەر تۋىندادى. ەلىمىزدىڭ بارلىق ەتنوستارىنا ارنالعان مىنبەر، پرەزيدەنت جانىنداعى كەڭەسشى ورگان - قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىن قۇرۋ يدەياسى سول كەزدە تۋدى. اسسامبلەيا سەسسياسىنا جينالعان ءار ادامنىڭ ۇكىمەتكە ءوز ءسوزىن ايتۋعا قۇقىعى بار، ال ۇكىمەت جۇرتتى نە تولعاندىراتىن بىلەتىن بولادى.
بارلىق وبلىستاردا كىشى اسسامبلەيالار قۇرىلدى، مادەني ورتالىقتار جۇمىس ىستەيدى. مەن باسقاراتىن اسسامبلەيا ەندى كونستيتۋتسيالىق ورگانعا اينالدى. ول پارلامەنتكە 9 دەپۋتات ۇسىنادى. بۇل ولاردىڭ جوعارى وكىلدى ورگانداعى وكىلدەرى. ولاردىڭ كەلىسىمىنسىز بىردە- ءبىر زاڭ نەمەسە زاڭعا ەنگىزىلەتىن وزگەرىستەر قابىلدانباۋى ءتيىس. سونداي- اق بۇل زاڭدار قازاقستاندا بىرەۋدىڭ قۇقىعىن شەكتەسە دە، سولاي بولادى.
بۇل جۇمىستىڭ ناتيجەسى بار. 1994-1995 - جىلدارى قازاقستاننان جاپپاي كەتۋ ءۇردىسى بولعان ەدى. ءقازىر ادامدار قايتىپ كەلىپ جاتىر. اسسامبلەيا بۇگىندە ءبىزدىڭ ومىرىمىزگە بەرىك ەندى، ءوزىمىزدى ونسىز ەلەستەتە المايمىز. ول ەتنيكالىق ازشىلىقتى عانا ەمەس، بۇكىل قازاقستاندىقتاردى بىرىكتىرەدى. ءبىز سول ارقىلى ءتۇرلى ماسەلەلەردى تالقىلاپ، حالىقتىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن ءبىلىپ وتىرامىز.
سوندىقتان اسسامبلەيا مەملەكەتتىڭ ماڭىزدى ورگانى بولىپ سانالادى. ول قازاقستاننىڭ تۇراقتىلىعىنىڭ ايشىقتى اتريبۋتى. سول سەبەپتى دە مەن ءاردايىم ۇلكەن مىندەتتەر ارتا وتىرىپ، بۇكىل حالىقتىڭ قولداۋىنا يە بولۋ ءۇشىن اسسامبلەياعا جۇگىنەمىن.
ياروسلاۆ كراسيەنكو، «ك ت ك» تەلەارناسى:
- تاۋەلسىزدىك العاننان بەرگى سوڭعى ەكى ونجىلدىقتا بىزدە نەگىزگى ۇستانىمىمىز كوپۆەكتورلىلىق بولعانى ءمالىم. سونىڭ ارقاسىندا ءبىز قازىر بىردە-ءبىر مەملەكەتپەن اراز ەمەسپىز، بارلىق ەلدەرمەن ءوزارا ءتيىمدى ىنتىماقتاستىق ورناتىپ وتىرمىز. ءبىراق الەمدەگى سوڭعى وقيعالار، وكىنىشكە قاراي، مەملەكەتتەردىڭ ءتۇرلى بلوكتار بويىنشا تاعى دا بولىنە باستاعانىن كورسەتۋدە. وسىعان بايلانىستى كوپۆەكتورلىقتان باس تارتىپ، سىرتقى ساياسي ستراتەگيانى قايتا قارايتىن كەز كەلگەن جوق پا؟
- الەمدە بەيتاراپتىقتى ۇستاناتىن ءبىراز ەل بار. ءىس جۇزىندە بارلىق مەملەكەتتەردى كوپۆەكتورلى دەپ اتاۋعا بولادى. بۇل تاۋەلسىزدىك پەن دەربەستىك جاعدايىندا ءاربىر مەملەكەت كىمدەردى ءتيىمدى ساناسا، سول ەلدەردىڭ بارلىعىمەن ارالاسىپ، ساۋدا جۇرگىزىپ، ساياسي شارتتار جاساي الاتىنىن بىلدىرەدى.
ءبىزدىڭ كوپۆەكتورلىلىق ۇستانىمىز اينالامىزداعىلاردىڭ بارىمەن دوستىق قاتىناسقا اكەلدى. ەشقانداي مەملەكەتپەن ارامىزدا شەشىلمەيتىن داۋىمىز جوق. شەكارامىزدىڭ بارلىعى سىزىلعان، دەليميتاتسيالانعان، دەماركاتسيالانعان.
ەلدەر ءتۇرلى بلوكتارعا كىرۋى مۇمكىن، ءبىراق ول قازىرگى زاماندا كەڭ اۋقىمدى ىقپالداستىققا كەدەرگى كەلتىرمەيدى. مىسالى، ناتو اسكەري بلوك بولىپ سانالادى، ءبىراق بۇل ۇيىمنىڭ قۇرامىنداعى مەملەكەت بارلىق وزگە ەلدەرمەن قارىم- قاتىناس جاسايدى.
قازاقستان ۇ ق ش ۇ-عا مۇشە. بۇل - قازىرگى زامانعى قاۋىپ-قاتەرلەرگە، ياعني لاڭكەستىككە، ەكسترەميزمگە، ەسىرتكى ترافيگىنە، حالىقارالىق قىلمىستارعا قارسى اسكەري-ساياسي بلوك. شارتتا ءبىر تارماق بار، وعان سايكەس قاتارىنداعى بىرەۋىنە باسقىنشىلىق جاسالعان جاعدايدا، مەملەكەتتەر بىرلەسكەن قورعانىس تۋرالى شەشىم قابىلدايدى.
ءبىز كوپۆەكتورلى ساياساتىمىزدان باس تارتپايمىز، وعان نەگىز جوق. قازاقستان 1 قاڭتاردان باستاپ ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداققا كىرەدى. وعان قوسا، ءبىز دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا ۇيىمىنا كىرۋ قارساڭىندا تۇرمىز. سونداي- اق ءبىز ەۋروپالىق وداقپەن كەڭەيتىلگەن سەرىكتەستىك جانە ىنتىماقتاستىق تۋرالى كەلىسىم بويىنشا كەلىسسوزدەردى اياقتادىق. ءبىز قول قويعان بارلىق شارتتاردا، سونىڭ ىشىندە ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق تۋرالى شارتتا دا بۇنىڭ ءۇشىنشى مەملەكەتپەن قارىم-قاتىناسىمىزعا كەدەرگى كەلتىرمەيتىنى تۋرالى ايتىلعان.
ايدا بورانباي، «31 ارنا»:
- بۇگىنگى تاڭدا جۇرتشىلىقتى الاڭداتاتىن ماسەلەنىڭ ءبىرى - تەرروريزم. ءتىپتى ونى «يسلام تەرروريزمى» دەپ اتاۋ ۇردىسكە اينالىپ بارادى. وسىعان قاتىستى ءسىزدىڭ پىكىرىڭىز قانداي؟
- تەرروريزم، ەكسترەميزم دەگەن ماسەلە ⅩⅩ عاسىر مەن ХХI عاسىردىڭ باسىندا شىقتى. ءبىراق ونى يسلامعا اپارىپ جابىستىرۋدىڭ ەشقانداي قيسىنى جوق.
يسلام بەيبىتشىلىكتى قالايدى، ال «يسلام تەرروريزمى» دەپ اتالىپ جۇرگەن نارسەنىڭ ءدىني دە، ۇلتتىق تا بەلگىسى جوق. ماسەلەن، ي گ ي ل-گە قازىر ەۋروپالىقتار - اعىلشىندار، فرانسۋزدار بارىپ جاتىر. وندا ورتالىق ازيا، تۇركيا، وزگە دە مەملەكەتتەردىڭ ازاماتتارى بار. الدەبىر قاعيداتتارعا ساي بىرىككەن ول ادامدار اقشا ءۇشىن جۇمىس ىستەۋدە. مەن تەرروريزمدى يسلامعا تەليتىن كوزقاراستى قولدامايمىن.
قۇراندا «ءبىر جازىقسىز ادامدى ولتىرسەڭ، بۇكىل ادامزاتتى ولتىرگەنمەن بىردەي» دەگەن ءسوز بار. سوندىقتان، تەرروريزمدى جالپى ادامزاتتىڭ جاۋى دەپ ساناۋ كەرەك.
وكىنىشكە قاراي، قازىر قاراجاتى جوق، جۇمىسقا ورنالاسپاعان، جاعدايى دۇرىس ەمەس، اۋرۋ-سىرقاۋ ادامدارعا اقشا بەرەدى داعى، ءتۇرلى جولدارمەن ەكسترەميستىك ۇيىمدارعا تارتادى. كەيبىرىن وتباسىمەن اپارادى، كەرى قايتايىن دەسە، ايەلدەرىن جىبەرمەيدى، بالالارىن جىبەرمەيدى.
حالىققا ايتاتىنىم، جاستارعا ايتاتىنىم - ونداي جامان پيعىلدان، بولاشاعى جوق پيعىلدان اۋلاق بولۋ كەرەك. ءبىزدىڭ حالىقتى يسلام ءدىنىنىڭ نەگىزىن دۇرىس تۇسىنۋگە باۋلۋ كەرەك. ول ءۇشىن ساۋاتتى مولدالارىمىز بولۋى كەرەك. قازىر ولاردى وقىتىپ جاتىرمىز.
جايناگۇل تولەمىسوۆا، «قازاقستان» ۇلتتىق ارناسى:
- ءسىزدىڭ ۇلىتاۋدا، اۋليەبۇلاقتىڭ باسىندا ايتقان سوزدەرىڭىز حالىققا وي سالدى. تاريحشىلار، قوعام قايراتكەرلەرى بۇل سۇحبات زاماناۋي قازاقستاننىڭ وتكەن تاريحىمەن، ءور تاريحىمەن قاۋىشۋىنا جول اشقان تاريحي تولعام بولدى دەپ باعاسىن بەرىپ جاتىر. سىزدىڭشە، ۇلت جادىنداعى ىزگى قاسيەتتەردى وياتۋ ءۇشىن ءبىز قانداي قام-قارەكەت جاساۋىمىز قاجەت جانە سول ۇلىتاۋداعى تولعام، ۇلىتاۋدا ايتىلعان وي جەلىسى ءبىزدىڭ ۇلتتىق يدەولوگيامىزبەن ساباقتاس بولا الا ما؟
- مەنىڭ قاتارلاستارىم، مەنەن كەيىنگى كەلە جاتقان بۋىن كەزىندە تەك قانا وكتيابر رەۆوليۋتسياسىنان بەرگى تاريحتى عانا ءبىلىپ، سونى وقىدىق. باسقاسى جوق سياقتى بولاتىن. سوعان دەيىنگى قازاقتىڭ تاريحى بار دا، باسقاسى جوق سياقتى ەدى. ءبىزدىڭ جاستار، ءبىزدىڭ حالىق مىڭ جىلدىق تاريحىمىز بار ەكەنىن ءبىلۋى كەرەك.
قاي جەردەن ءبىز تاريحىمىزدى ىزدەپ تابامىز دەسەك، ارعى عۇندار - ءبىزدىڭ بابالارىمىز. ودان بەرى قاراي كەلەتىن بولساق - ۇلى تۇركى قاعاناتى.
ءبىزدىڭ جەرىمىز قاي كەزدە دە سول ەلدەردىڭ ورتالىعى بولدى. ودان كەيىن - التىن وردا. وسىنىڭ ءوزىن سانايتىن بولساق، 2000 جىلدىق تاريحىمىز شىعادى. سونىڭ بارلىعىنان ءوتىپ كەلىپ، ءتىلىمىزدى، ءدىنىمىزدى، ۇلتتىعىمىزدى ساقتاپ قالعان قانداي كەرەمەت حالىق بۇل قازاق دەگەن؟! ەشقايسىسىمەن قوسىلىپ كەتكەن جوق. مىنا تۇرعان قازاقستان - بۇكىل تاريحتىڭ ءتۇپ- تامىرى. تاريحقا كەلگەندە، جەلىسى، جولى وسى. ءبىز جاستارىمىزدى وسىلاي تاربيەلەۋىمىز كەرەك.
حاندىقتىڭ 550 جىلدىعى دەپ جاتىرمىز. كەرەي مەن جانىبەك - ولار دا شىڭعىس حاننىڭ ۇرپاقتارى. دەگەنمەن، قازاق بولىپ ءبولىنىپ شىعىپ، حاندىق قۇرعان كەز - سول كەز. سودان باستاپ قازاق حاندىعى پايدا بولدى، كەرەي مەن جانىبەك 550 جىل بۇرىن شۋدىڭ بويىندا وزدەرى ءبولىنىپ شىعىپ، مەملەكەت قۇردى.
سونىڭ ءبارى ءبىزدىڭ جاستارعا، ءبىزدىڭ ۇرپاعىمىزعا تامىرىمىزدىڭ تەرەڭ ەكەنىن كورسەتەدى. «تامىرى تەرەڭ قارا ەمەن، قاسقايا كۇتەر داۋىلدى» دەگەن ءسوز بار ولەڭدە. تامىرىڭ تەرەڭ بولسا، قانداي داۋىل بولسا دا قاسقايا كوتەرەسىڭ.
«ماڭگىلىك ەل» دەپ ايتتىق قوي. بۇل - يدەيا. وسى يدەيانىڭ توڭىرەگىندە توپتاسۋ كەرەك. «ماڭگىلىك ەل» اتاۋى ەجەلدەن سلاۆياندار مەن تۇركىلەرگە تۇگەل تانىس. ول العاش تونىكوك دەگەن بابامىزدىڭ اۋزىنان شىققان بولاتىن. ءبىزدىڭ جىراۋلارىمىزدىڭ دا اۋزىنان شىققان. بۇل ەندى ىزگى تىلەك قوي. مىنا مەملەكەتىمىز ماڭگى بولسىن، ەلىمىز ماڭگى بولسىن، ءتىلىمىز وشپەسىن، حالقىمىز وشپەسىن، ۇزاعىنان بولسىن بارلىعى دەگەن ءسوز.
ال «ماڭگىلىك ەل» نەگە يدەيا بولادى؟ اۋىزبەن ايتا سالعاننان ماڭگىلىك ەل بولمايدى. سول ماڭگىلىك ەلدى جاساۋ ءۇشىن كۇرەسۋىمىز كەرەك. ماڭگىلىك ەلدىڭ ەكونوميكاسى، تۇعىرى مىقتى، جاستارى ساۋاتتى بولۋى كەرەك. مەملەكەتتىڭ قارۋ-جاراعى مىقتى بولۋى كەرەك، كورشىلەرىمىزبەن جاقسى بولۋىمىز كەرەك، دوس تابۋىمىز كەرەك.
ءسويتىپ، مەملەكەتىمىزدىڭ تەرەزەسىن وزگەلەرمەن تەڭ ەتىپ، ولاردىڭ الدىندا ءتۇسۋ ءۇشىن جۇمىس ىستەۋىمىز كەرەك. مىنا «نۇرلى جول» ، 2030 - جىلعا دەيىنگى، 2050 - جىلعا دەيىنگى باعدارلامالارىمىز، 30 ەلدىڭ قاتارىنا كىرەمىز دەگەن ماقساتىمىزدىڭ بارلىعى - سول «ماڭگىلىك ەلدى» قالاي جاساۋ كەرەك دەگەن جولداعى ارەكەت. سوندا عانا ءبىز وركەندەگەن جانە بەيبىت، ازاماتتارىنىڭ جاقسى تۇرمىسى ءۇشىن جاعداي جاسايتىن «ماڭگىلىك ەل» بولامىز دەپ ايتا الامىز.
ۆيتالي پوپوۆ، «س ت ۆ» تەلەكومپانياسى:
- بۇگىندە الەمدىك كۇن تارتىبىندەگى نەگىزگى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى ۋكراينا جانە ونىڭ توڭىرەگىندەگى احۋال بولىپ سانالادى. وسى وقيعالار قازاقستانعا قالاي اسەر ەتۋى مۇمكىن؟ ە ا ە و جۇمىسىن باستايتىنىن ەسكەرسەك، ەلىمىزدىڭ الدىنان قانداي قاتەرلەر شىعۋى مۇمكىن؟ رەسەي ەكونوميكاسى زارداپ شەگىپ جاتقان سانكتسيالار ءبىزدىڭ ەلگە اسەر ەتە مە؟
- مەملەكەتتەگى تۇراقسىزدىق ەكونوميكا ءالسىز، جۇمىس ورىندارى، ەڭبەكاقى تولەمدەرى مەن تابىس جەتكىلىكسىز كەزدە حالىقتىڭ الەۋمەتتىك جاعدايى مەن ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيىنىڭ تومەندىگىنەن پايدا بولادى. وسىنىڭ ءبارى نارازىلىق تۋدىرادى. ال مۇنداي ساتتەردە ءتۇرلى كۇشتەر حالىقتى سوڭىنان ەرتۋى مۇمكىن. مەن بۇكىل قاقتىعىستىڭ سەبەبىن ۋكراينانىڭ تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا ءتيىستى ەكونوميكالىق ساياسات جۇرگىزبەي، ەلدىڭ ورنىقتى دامۋىن قامتاماسىز ەتپەۋىنەن كورەمىن.
ۋكراينا قازاقستانعا جاقىن. مەن جەكە ءوزىم بۇل ەلدى جاقسى بىلەمىن. ءبىزدى ءارقاشان كوپتەگەن جايتتار بايلانىستىردى. ۋكراينادان قونىس اۋدارعاندار كەزىندە تىڭ جەرلەرگە، ءبىزدى ەلدىڭ ونەركاسىپ كاسىپورىندارىنا كەلدى. مەن اركەز ۋكراينالىقتاردىڭ مەنتاليتەتى بەلگىلى ءبىر دارەجەدە قازاققا ۇقساس دەپ سانادىم. ءبىزدىڭ حالىقتارىمىز ءبىر-ءبىرىن ەجەلدەن بىلەدى، ويتكەنى ۇلى دالا وڭتۇستىك ۋكرايناعا دەيىنگى كەڭىستىكتى الىپ جاتىر. ۋكرايندار مەن كازاكتاردا تۇرىك سوزدەرىنىڭ كوپ بولۋى كەزدەيسوقتىق ەمەس.
وكىنىشكە قاراي، ۋكراين حالقىن قاقتىعىسقا، ءوز قانداستارىن ولتىرگەن سوعىسقا كيلىكتىردى. ناتيجەسىندە، نەگىزگى ونەركاسىپتىك كاسىپورىندار ورنالاسقان شىعىس ۋكراينا قيراپ قالدى. ەكونوميكانىڭ ىشكى جالپى ءونىمدى قالىپتاستىراتىن ايتارلىقتاي بولىگى بۇگىندە ىستەن شىقتى. شىعىس ۋكراينانى قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن وراسان قاراجات كەرەك.
قازىرگى مىندەت - مىنا سوعىستى توقتاتۋ، ۋكراينانىڭ تاۋەلسىزدىگىن نىعايتۋ، ونىڭ اۋماعىنىڭ تۇتاستىعىن مويىنداۋ جانە كەلىسسوزدەر ۇستەلىنە وتىرۋ.
مەن قازاقستان رەسەيگە دە، ۋكرايناعا دا بىردەي قارايدى دەپ ەسەپتەيمىن. بىزدە ەشقانداي مۇددە قاقتىعىسى جوق. مەن - ەشبىر تاراپتى جاقتامايتىن، بەيتاراپ ۇستانىمداعى ءارى قانداي دا ءبىر ۇلەس قوسا الاتىن، شىنايى كوزقاراستاعى مەنەدجەرمىن.
ۋكراينا، رەسەي جانە ەۋروپانىڭ تالپىنىستارى توعىساتىن تۇستار بويىنشا كەلىسىمگە كەلۋ كەرەك. بۇل دەگەنىمىز - سوعىستى توقتاتۋ، تۇتقىنداردى بوساتۋ، شىعىس ۋكراينانى قالپىنا كەلتىرۋگە جاردەمدەسۋ، تىلدەردىڭ مارتەبەسىن ايقىنداۋ. وسى ماسەلەلەردى پرەزيدەنتتەر دەڭگەيىنە شىعارىپ، ەۋروپالىقتارمەن بىرگە كەلىسىمگە كەلۋ قاجەت.
سانكتسيالاردىڭ ىقپالىنا كەلەتىن بولساق، ولار قازاقستانعا تىكەلەي اسەر ەتپەيدى. ايتسەدە، بۇل جاعدايدىڭ جاقسى بوپ تۇرعان دانەڭەسى دە جوق. ويتكەنى، رەسەي - ءبىزدىڭ نەگىزگى سەرىكتەسىمىز. ەندى كەدەن وداعى مەن ءبىرىڭعاي ەكونوميكالىق وداق اياسىندا ءبىز ەلدەرىمىزدىڭ اۋماعىنا نە اكەلۋگە بولادى، نەنى شەكتەۋ كەرەك دەگەندى باقىلاپ وتىرۋعا ءماجبۇرمىز. سەبەبى، بۇل ءبىزدىڭ كاسىپورىندارىمىزدى تۇرالاتۋى مۇمكىن.
ءبارى ءوز رەتىمەن كەلە جاتىر. قازاقستان ەۋروپالىق وداق ەلدەرىمەن جانە باسقا مەملەكەتتەرمەن ساۋدا جۇرگىزۋدە. بىزبەن الەمدىك قارجى ينستيتۋتتارى ىنتىماقتاستىق ورناتىپ وتىر. ينۆەستيتسيا باتىستان دا، شىعىستان دا كەلۋدە. سوندىقتان جۇمىس ىستەي بەرەمىز. ءارى بولىپ جاتقان وقيعانىڭ ءبارىن ءجىتى باقىلايمىز.
رۋسلان سمىكوۆ، «پەرۆىي كانال «ەۆرازيا» تەلەارناسى:
- ءسىز الەمدىك قارجى داعدارىسى ءالى ەڭسەرىلمەگەنىن بىرنەشە رەت ەسكەرتتىڭىز. بۇگىندە كوپتەگەن تانىمال ساراپشىلار ونىڭ «ەكىنشى تولقىنى» كەلە جاتىر دەگەندى ايتۋعا بەيىم. ەكونوميكا تۇرعىسىنان ءبىزدىڭ بۇعان جاۋابىمىز بار، ونى ءبىز جولداۋدان ەستىدىك. جاعىمسىز وقيعالار الەۋمەتتىك سالاعا قالاي ىقپال ەتۋى مۇمكىن؟ ەل تۇرعىندارىنا «بەلبەۋدى قاتتىراق تارتۋعا» تۋرا كەلمەي مە؟
- قازاقستاندىقتاردىڭ مۇنداي الاڭداۋشىلىعى بار دەپ ويلايمىن. الايدا بۇل جولعى داعدارىستىڭ ءجونى بولەك. 2007 - جىلعى داعدارىس قازىر تىنىش ءومىر ءسۇرىپ، جۇمىس ىستەپ جاتقان ا ق ش-تا باستالدى. قازىرگى داعدارىس مۇناي مەن گاز باعاسىنىڭ تومەندەۋىنەن، سونداي-اق رەسەيگە قارسى سانكتسيالاردان تۋىندادى.
اۋىر داعدارىس ۇزاققا سوزىلمايتىن بولسا، ەكونوميكاداعى تۋربۋلەنتتىلىك 10-20 جىلعا دەيىن سوزىلۋى مۇمكىن. ەسكە تۇسىرسەك، 2007-2009 - جىلدارى داعدارىس بولدى، ال ءبىز 2010 - جىلى ەڭسە كوتەرە باستادىق. بۇل جولى داعدارىس قۇبىلىستارى 2015-2016 - جىلداردى قامتۋى مۇمكىن. ءبىراق ادەتتە داعدارىستان كەيىن ەكونوميكا ورلەپ، سونىڭ ناتيجەسىندە مۇناي مەن گازدى تۇتىنۋ ۇلعايادى. ءسويتىپ، ولاردىڭ باعاسى دا كوتەرىلەدى.
مەن مەملەكەتتىڭ الەۋمەتتىك مىندەتتەمەلەرى قانداي جاعدايدا دا قىسقارتىلمايتىنىن جاريالادىم. بۇل زەينەتاقىعا، بيۋدجەتتىك ۇيىمدار قىزمەتكەرلەرىنىڭ ەڭبەكاقىسىنا، وزگە دە الەۋمەتتىك تولەمدەرگە قاتىستى. قازاقستان حالقىنا الاڭداۋدىڭ قاجەتى جوق. بىزدە مۇناي باعاسى باررەلىنە 70, 60, 50, 40 دوللار بولاتىن جاعدايعا ارنالعان جوسپار بار. تۇرعىنداردى قولداپ، تۇرمىستارىنىڭ ناشارلاۋىنا جول بەرمەيتىن رەزەرۆتەرىمىز بار.
ءبىز قازىر الەمدە ۆاليۋتالاردىڭ جاعدايى، ەكونوميكانىڭ قارقىنى قالاي بولىپ جاتقانىن باقىلاپ، رەسەيدەگى احۋالدى كورىپ وتىرمىز. بۇگىنگى تاڭدا قازاقستاندا ءقاۋىپتى ەشتەڭە بولىپ جاتقان جوق. سول سەبەپتى الاڭداپ، الاشاپقىن بولۋ قاجەت ەمەس. ادامداردىڭ بويىنا ۇرەي ۇيالاتىپ، دۇربەلەڭ تۋعىزاتىندارعا قارسى ءتيىستى زاڭ قابىلدادىق. حالىقتىڭ بانكتەردەگى سالىمىنىڭ ساقتالۋى كەپىلدەندىرىلگەن. ول ءۇشىن بىزدە ارنايى قور قۇرىلعان.
ال ۆاليۋتانىڭ اۋىتقۋى ءاردايىم بولىپ تۇرادى. بۇل - بۇكىل الەمدەگى قالىپتى قۇبىلىس. دوللاردىڭ باعاسى 50 -جىل بۇرىن دا، قازىر دە بارلىق ەلدە اركەلكى. ءبىز قازاقستاننىڭ جاعدايىندا ازىق- تۇلىك پەن كيىم-كەشەك ساتىپ الۋدى، جول ءجۇرۋدى تەڭگە ارقىلى جۇزەگە اسىرامىز. ءبىز ىشكى تۇراقتىلىقتى، بارلىق الەۋمەتتىك تولەمدەردى قامتاماسىز ەتەمىز.
وكسانا پەتەرس، «استانا» تەلەارناسى:
- قازاقستاندا وتباسىن قولداۋ ساياساتى ارقىلى دەموگرافيالىق احۋال جاقسارىپ، حالقىمىزدىڭ سانى جىلدان جىلعا ءوسىپ كەلەدى. بۇعان ناقتى دالەل، بيىل مەكتەپكە باراتىن بالالاردىڭ سانى 70 مىڭعا ارتقان ەكەن. ەگەر وسى قارقىن ساقتالار بولسا، جىل سايىن ونداعان مەكتەپ سالۋعا تۋرا كەلەدى. قالاي ويلايسىز، وتاندىق ەكونوميكا مۇنداي الەۋمەتتىك سالماقتى كوتەرە الا ما؟ بۇل جاعداي دەموگرافيالىق احۋالعا كەرى اسەرىن تيگىزبەي مە؟
- 1960 - جىلدارى تايلاند تاۋەلسىزدىگىن العان كەزدە حالقى 16 ميلليون بولاتىن. قازىر 65 ميلليونعا جەتتى. بار بولعانى 40-50 جىل.
تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن، 1991 - جىلدان 1995 - جىلعا دەيىن قازاقستاننان 3 جارىم ميلليون حالىق كەتىپ قالدى. حالىق سانى 14 ميلليونعا دەيىن ازايدى. سەبەبى، مىناداي تولقىمالى كەزەڭ بولدى. كەيبىرەۋلەر جاعداي قالاي بولادى دەپ، رەسەيگە كوشتى. 600 مىڭ ادام، نەمىستەر گەرمانياعا كوشتى. گرەكياعا، يزرايلگە كوشتى. قازىر حالىق سانى قايتادان ورنىنا كەلىپ، 17 ميلليوننان استىق. بۇل جاعداي جاساعاندىعىمىزدىڭ ارقاسى. ونىڭ ىشىندە 1 ميلليوننان ارتىق قانداسىمىزدى سىرتتان الىپ كەلدىك.
سونىمەن قاتار قازاقستاننىڭ ىشكى احۋالىن تۇزەپ، بالالاردىڭ كوبەيۋىنە جاعداي جاسادىق. جاڭاعى ايتىپ وتىرعانىڭ - قۋانىشتى جايت. مىسالى، ءبىر جىلدىڭ ىشىندە 265 مىڭ بالا مەكتەپتىڭ ءبىرىنشى كلاسىنا باردى. بۇل ءبىر عانا ورال قالاسىنىڭ تۇرعىندارىنا تەڭ. قازاقستان جىل سايىن ءبىر قالاعا كوبەيىپ وتىراتىن بولسا، ول ۇلكەن عانيبەت!
ارينە، بالالار كوبەيگەن سايىن ءبىز مەكتەپ سالامىز. وسى جىلدار ىشىندە ءبىز تاريحىمىزدا ەشقاشان بولماعان 700 مەكتەپ سالىپپىز. ءالى دە ءۇش اۋىسىمدىق مەكتەپتەر بار. ەسكىرگەن، جوندەيتىن مەكتەپتەر بار. قازاقتا ء«بىر قوزى تۋسا، ءبىر ءتۇپ جۋسان ارتىق وسەدى» دەگەن ءسوز بار عوي، ءار بالانىڭ ءوز نەسىبەسى بولادى. سول نەسىبەسىنە بايلانىستى قازاقستان ءوسىپ- وركەندەيدى، ەكونوميكاسى، قاراجاتى كوبەيەدى. سوعان بالاباقشانى دا، مەكتەپتى دە سالاتىن بولامىز.
ۆيتالي پوپوۆ، «س ت ۆ» تەلەكومپانياسى:
- يندۋستريالىق- يننوۆاتسيالىق باعدارلامانىڭ ءبىرىنشى بەسجىلدىعى اياقتالدى. سىزدىڭشە، وسى بەس جىل قانشالىق ءساتتى ءارى تابىستى بولدى؟ ول ءسىزدىڭ ءبىر كەزدە ويعا العانىڭىزداي بولىپ شىقتى ما؟
- تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن ءبىز يندۋستريالاندىرۋ ۇدەرىسىن ىسكە اسىرۋعا تىرىسىپ، وسى ماسەلەگە بىرنەشە رەت ورالدىق. ءبىراق ىسكە اسپادى. قازىرگى باعدارلاما 2010 - جىلى باستالدى. يندۋستريالاندىرۋ - كەز كەلگەن ەل ءۇشىن كۇردەلى ماسەلە. كەزىندە وڭتۇستىك كورەيا، قىتاي جانە باسقا ەلدەر يندۋستريالاندىرۋدى ءبىز سەكىلدى باستاعان ەدى. بۇعان ولاردىڭ كەيبىرى 30-40 جىل جۇمسادى. ويتكەنى ونەركاسىپتى قۇرۋ ماسەلەسى ۋاقىتتى قاجەت ەتەدى.
ءبىز ستارت الدىق: قازاقستاندا العاشقى لەكتە 700 دەي كاسىپورىن مەن 70 مىڭعا جۋىق جاڭا جۇمىس ورنىن قۇردىق. سونداي-اق مۇلدە جاڭا 400 ءونىم ءتۇرىن شىعاردىق. اتاپ ايتقاندا، ەلەكتروۆوز جانە تەپلوۆوز شىعاراتىن زاۋىتتار ءساتتى ىسكە قوسىلدى. ولارداعى ەڭبەك ونىمدىلىگى ءبىر ادامعا 100 مىڭ دوللاردان كەلەدى. ال ەلدەگى بۇل كورسەتكىش 20-30 مىڭ دوللار. سونىمەن قاتار، بىزدە بۇرىن تەمىرجولعا ارنالعان ماشينا جاساۋ سالاسى بولعان جوق. ءبىز قازىر جۇك جانە جولاۋشى ۆاگوندارىن، تسيستەرنالاردى، رەلستەر مەن باعىتتاۋىش بۇرمالاردى ءوزىمىز قۇراستىرامىز. وسىنىڭ ءبارى تۇتاس ءبىر كلاستەر.
ءبىز اۆتوموبيل جولدارىن كوپتەپ سالىپ جاتىرمىز، ال بۇل ءىس بيتۋمدى قاجەت ەتەدى. قازىر اقتاۋ بيتۋم زاۋىتى قازاقستاننىڭ جول جوندەۋشىلەرىنىڭ قاجەتىن تولىق وتەيدى.
بيىل تەك شىعىس قازاقستاننىڭ ءوزى 37 مىڭ جەڭىل اۆتوكولىك شىعارادى. «تويوتا» كومپانياسى قوستانايدا ءوز اۆتوموبيلدەرىنىڭ ەكىنشى ماركاسىن شىعارۋعا نيەتتەنىپ وتىر.
يندۋستريالاندىرۋ باعدارلاماسىنسىز وسىنىڭ ءبارى بولماس ەدى. ەندى ءبىرىنشى بەسجىلدىقتى اياقتار كەزدە يننوۆاتسيالىق باعدارى بار ەكىنشى كەزەڭ ازىرلەندى. ءبىز كاسىپورىنداردى باسقا قاعيدات بويىنشا سالاتىن بولامىز. بۇگىندە الەمنىڭ جۇزگە جۋىق ءىرى كومپانياسى جوبالارىمىزعا قاراجات سالۋعا دايىن.
قازىر الەمدەگى ەڭ باستى ماسەلە - جۇمىس ورنى. پلانەتادا 7 ميلليارد ادام تۇرادى. سونىڭ ءۇش ميللياردى جۇمىس ىستەگەندى قالايدى. ءبىراق 1,2 ميللياردىنىڭ عانا ونداي مۇمكىندىگى بار. قالعاندارى جاقسى جۇمىس كۇتىپ وتىر. بۇل جاعداي الەۋمەتتىك قاقتىعىستار مەن كوشى- قون اعىنىن تۋدىرادى.
ءىرى كاسىپورىندار بولاشاقتا جۇمىس ورىندارىن قىسقارتاتىن بولادى. روبوتتاردى، يننوۆاتسيالاردى، اۆتوماتتاندىرۋدى، قۇراستىرۋ جەلىلەرىن قولدانۋ جۇمىس كولەمىن ازايتىپ، ونىمدىلىكتى ارتتىرادى، شىعىستاردى كەمىتىپ، ەڭبەكتىڭ وزىندىك قۇنىن تومەندەتەدى. سونىمەن بىرگە شاعىن جانە ورتا بيزنەستە جۇرتتىڭ ءبارى ءۇشىن جۇمىس ورىندارى قۇرىلادى.
يندۋستريالىق باعدارلاماعا بالاما جوق. قىزمەت كورسەتۋ سالاسى پوستيندۋستريالىق ءداۋىردىڭ ءبىر بولىگى سانالادى. ءبىراق وعان ءالى جەتۋ كەرەك، ول ءۇشىن الدىمەن يندۋستريالى ەل بولىپ الۋ كەرەك.
رۋسلان سمىكوۆ، «پەرۆىي كانال «ەۆرازيا» تەلەارناسى:
- الماتى 2020 - جىلعى قىسقى وليمپيادا ويىندارىن وتكىزۋ قۇقىعىن يەلەنۋدەن ۇمىتكەر ەكى قالانىڭ ءبىرى بولىپ وتىر. ويىندار تاياعان سايىن ءبىزدىڭ جەڭىسىمىز دە جاقىنداي تۇسپەك. ءبىراق سونىمەن قاتار، ونى وتكىزۋدىڭ قيسىنسىزدىعى تۋرالى پراگماتيكالىق ماسەلە دە وتكىر ءارى قاتتىراق ايتىلا باستادى. پرەزيدەنت مىرزا، قىسقى وليمپيادا الماتىعا نە ءۇشىن كەرەك جانە ول بۇكىل قازاقستانعا بولاشاقتا نە بەرە الادى؟
- ونداي كۇدىك مەندە دە بار. ءبىر جاعىنان، وسىنداي اۋقىمدى وقيعا ارقىلى الماتى مەن قازاقستاننىڭ اتى بۇكىل الەمگە تانىلعانىن قالايسىڭ. ەكىنشى جاعىنان، جۇرت مۇنداي شىعىننىڭ قاجەتى بار ما الدە جوق پا دەپ ويلايدى. مەن بۇل تۋرالى كوپ ويلاندىم. بىرنەشە ماسەلەنى ەسكەرۋ كەرەك. الماتىدا وليمپياداعا قاجەتتى بيىك تاۋداعى مۇزايدىن، شاڭعىمەن سەكىرۋگە ارنالعان حالىقارالىق كەشەن، شاڭعى- بياتلون كەشەنى دايىن. 2017 - جىلعى ۋنيۆەرسياداعا ارنالىپ، مۇز ستاديونى سالىنادى.
حالىقارالىق وليمپيادا كوميتەتى (ح و ك) وليمپيادانى ەكى قالادا وتكىزۋگە بولادى دەگەن شەشىم قابىلدادى. بۇل ورايدا ءبىز استانانى دا قوسامىز. ءىرى نىسانداردان وليمپيادا قالاشىعىنىڭ قۇرىلىسىن سالۋ عانا قالادى. ءبىز ونسىز دا الماتىدا ستۋدەنتتەرگە ارناپ جاتاقحانا سالعالى وتىرمىز. ەڭ كوپ قاراجاتتى قاجەت ەتەتىن نىسان بوبسلەي تراسساسى بولماقشى. ارينە، قالانىڭ ينفراقۇرىلىمىن كەڭەيتۋ، ەكولوگيانى جاقسارتۋ ءۇشىن دە قارجى جۇمساۋعا تۋرا كەلەدى. شىعىن شىعادى، ءبىراق بىرەۋلەر ايتىپ جۇرگەندەي، ول سونشالىق قيساپسىز شىعىن بولمايدى. بىزگە شىعىندالۋعا تۋرا كەلەدى، الايدا ول 30-50 ميلليارد دوللارعا جەتە قويمايدى. بۇل رەتتە حوك بىزگە 1 ميلليارد دوللارعا جۋىق قاراجات بەرۋگە ۋادە ەتىپ وتىر.
بۇدان بولەك، ەگەر ءبىز الماتىنى حالىقارالىق قارجى ورتالىعىنا اينالدىرامىز دەسەك، قالانىڭ ەقىۇ ءسامميتى مەن قىسقى ازيادانى وتكىزگەن كەزدەگى استانا سەكىلدى تانىمال بولعانى كەرەك.
وليمپيادا ءۇشىن جاساعانىمىزدىڭ ءبارى كەيىننەن ەلدە قالادى جانە پايدالانىلاتىن بولادى.
وكسانا پەتەرس، «استانا» تەلەارناسى:
- قازىرگى تاڭدا دۇنيە جۇزىندەگى باسەكەلەستىك كۇشەيىپ كەلەدى. وسى رەتتە، ەلىمىزدە قاي سالاعا ايرىقشا سەنىم ارتۋعا بولادى جانە باسەكەگە توتەپ بەرە الاتىن ارتىقشىلىعىمىز قانداي دەپ ويلايسىز؟
- ءبىزدىڭ ەرەكشەلىگىمىز قازاقستاننىڭ كەن بايلىعى بولىپ سانالادى. ول - قازاقستاننىڭ مۇنايى- گازى، ءتۇستى جانە قارا مەتالدارى، باسقا مينەرالدارى. ەكىنشىسى - ءبىزدىڭ كەڭ دالامىز، استىعىمىز، مالىمىز. ءقازىر ءبىز دۇنيە جۇزىندە ۇن، ۋران، حروم ەكسپورتى جونىنەن الدىڭعى ورىنداردامىز.
مىنا يندۋستريالىق باعدارلامانى، وڭدەۋ ءوندىرىسىن العا شىعارىپ جاتقانىمىز نەلىكتەن؟ سىرتقا باسقا دا تۇتىناتىن تاۋارلار شىعارۋ ءۇشىن. اۋىل شارۋاشىلىعىنا كەلسەك، تەك بيداي مەن ۇندى عانا ساتپاي، ودان شىعاتىن ناندى دا، كەسپەنى دە جوندەپ ساتقانىمىز دۇرىس. مالدى، ەتتى جاي عانا ساتپاي، نەشە ءتۇرلى شۇجىق، ەت تاعامدارىن دايىنداعان ءجون. كيىم تىگىپ، وندىرىستە نەشە ءتۇرلى ماشينا، قۇرىلعىلار جاساۋىمىز كەرەك.
ءبىز شىعارعان اۆتوماشينالار الدەن-اق الەمدىك نارىقتاردا ساتىلىپ جاتىر. وزگە ەلدەرگە تەپلوۆوزدار ەكسپورتتايمىز.
قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىمەن كەلىسسوزدەردە ءبىز وڭدەۋمەن اينالىساتىن 15-20 جاڭا زاۋىت قۇرىلىسى تۋرالى ۋاعدالاستىق.
مىسالى، ءىرى مۇناي-حيميا زاۋىتىن سالۋ كومىرسۋتەكتەن پوليمەرلىك ماتەريالدار، ءدارى-دارمەككە نەگىز بولاتىن زاتتار الۋ دەگەندى بىلدىرەدى. مەتالدى وڭدەۋ ءىسى ساپالى بولات وندىرىسىنە، كابەلدى ونىمدەر شىعارۋعا دەيىن جەتىلدىرىلەدى. وسىنىڭ ءبارى قوسىمشا قۇندى ارتتىرادى. وڭدەلگەن ونىمدەر ەلدىڭ تابىسىن ۇلعايتادى.
نۇرسۇلتان قۇرمان، «حابار» اگەنتتىگى:
- ءسىزدىڭ قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىن اتاپ ءوتۋ جونىندەگى يدەياڭىز حالىقتىڭ كوڭىلىنەن شىقتى. سوعان وراي، ءدال وسى مەرەيتويدىڭ بۇگىنگى ءمان-ماڭىزىنا، مەملەكەتىمىزبەن ساباقتاستىعىنا توقتالىپ وتسەڭىز.
- ءبىز اۋمالى-توكپەلى كەزەڭدە تاۋەلسىزدىك الىپ، قيىن-قىستاۋ ساتتەردەن، داعدارىستاردان وتتىك. ەندى جاعدايىمىز تۇزەلگەننەن كەيىن تاريحىمىزعا، رۋحاني جاعىمىزعا كوڭىل اۋدارۋىمىز كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن. سوندىقتان، حاندىقتىڭ 550 جىلدىعى ءبىز ءۇشىن وتە قاجەت. اسىرەسە جاستارعا كەرەك.
ءبىز كەشە عانا اسپاننان سالبىراپ تۇسكەن حالىق ەمەسپىز. ءبىزدىڭ تاريحىمىز بار. ول تاريح بۇكىل قازاقستاننىڭ جەرىندە سايراپ جاتىر. مىناۋ جايىقتىڭ بويىندا، ۇلىتاۋدىڭ توڭىرەگىندە قانشاما حانداردىڭ جەرلەنگەن ورىندارى بار. تۇركىستاندا قانشاما باتىر بابالارىمىز بەن حاندارىمىز جاتىر. سونىڭ ءبارىنىڭ تاريحىن ءبىز دۇرىستاپ وقىمادىق. ءبىزدىڭ تاريحىمىز سوۆەت وداعىنىڭ
تاريحى دەپ كەلدىك. ەندى ەس جيىپ، وسىعان كوڭىل بولەتىن كەز جەتتى. سونى ءبىز وسى حاندىقتىڭ 550 جىلدىعىنان باستايمىز.
اركىم «وسىنداي يەن دالا بىزگە، قازاقتارعا قالاي قالدى؟» دەپ ويلايتىن شىعار. ات توبەلىندەي عانا ەلمىز. حالقىمىز كوپ ەمەس. سول سۇراققا جاۋاپ بەرۋ ءۇشىن وسى حاندىق تاريحىن ەسكە الۋ كەرەك.
ۇرپاقتارىمىز اياعىنان نىق تۇرۋى ءۇشىن ءبىزدىڭ ارتىمىزدا بابالاردان قالعان ەل بولعانىن، جۇرت بولعانىن، حاندىق بولعانىن، ولار وسى جەر ءۇشىن كۇرەسكەنىن، قان توككەنىن ءبىلۋى كەرەك.
قازاقتىڭ قاي تۇپكىرىنە بارساڭ دا، تىلىندە ەشقانداي ديالەكت جوق. ادەت-عۇرپىمىزدا ايىرماشىلىق جوق. قازاقستاننىڭ بارلىق تاريحى بىرىگۋدەن، بىرگە بولۋدان تۇرادى. ءۇش ءجۇزدىڭ بالاسى جان-جاقتان جينالىپ، اسكەر قۇرىپ، سوعىسقا شىققان كەزدە ەشبىر جاۋ توتەپ بەرگەن جوق. ءبىز ءبولىنىپ- جارىلعان كەزدە عانا جاۋ الدى. وسىنى ەسكە ساقتاۋ كەرەك.
اللانىڭ بەرگەن، اتا-بابامىزدىڭ تىلەگىمەن كەلگەن تاۋەلسىزدىكتى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن قازاقتىڭ ءوزىنىڭ ىشىندەگى الاۋىزدىقتان قۇتىلۋ كەرەك. وسى مەملەكەتتىلىكتەن ايرىلۋ ءومىر-باقي كۇنا بولىپ سانالادى. «تورتەۋ تۇگەل بولسا، توبەدەگىنى الادى، التاۋ الا بولسا، اۋىزداعىدان ايىرىلادى» دەگەن قازاقتىڭ ءسوزى بار.
مايا بەكبايەۆا، «7 ارنا»:
- پرەزيدەنت مىرزا، وسى كەزدەسۋدىڭ الدىندا مەن ءوتىپ بارا جاتقان جىلدىڭ ماڭىزدى دەگەن وقيعالارىن تالداپ شىقتىم. ونداي وقيعا از ەمەس. بۇل - ەڭ الدىمەن، ە ا ە و-نىڭ قۇرىلۋى، سونداي- اق مەملەكەتتىك باسقارۋ رەفورماسى، سونىمەن قاتار، ءسىز ايتقان جولدار مەن حالىقارالىق ماڭىزى بار ماگيسترالدەردىڭ اسا اۋقىمدى قۇرىلىسى. وسى ورايدا ءبىزدى ەل ءۇشىن جانە جەكە ءوزىڭىز ءۇشىن سونىڭ ەڭ ماڭىزدىسى قايسىسى ەكەنى قىزىقتىرادى.
- وتە كۇردەلى سۇراق. جىل اياقتالار كەزدە قورىتىندى جاساي باستايسىڭ. وقيعالاردىڭ كوپ بولعانى سونشا، ولار ءوتىپ بارا جاتقان جىل تاريحىنا ەنگەنمەن، ءبارى بىردەي ەستە ساقتالا بەرمەيدى. ارينە، ماڭىزدى بەلەستەر بولدى. ناق وسى استانادا ءبىز ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق قۇرۋ تۋرالى شارتقا قول قويدىق. بۇل 20 جىل بۇرىن م م ۋ-دە ايتىلعان مەنىڭ يدەيام ەدى.
بىرەۋلەر بۇنى تاۋەلسىزدىكتەن ايىرىلۋ، كەڭەس وداعىنىڭ قايتادان قۇرىلۋى دەپ جاتتى. ءبارى بوس ءسوز. ءبىز ودان باياعىدا ءوتىپ كەتتىك. ول كەزدەردى مۇلدە بىلمەيتىن جاڭا بۋىن ءوسىپ-جەتىلدى.
كەدەن وداعىنا مۇشە ەلدەر اراسىنداعى ساۋدا العاشقى جىلدارى 40 پايىزعا دەيىن وسسە، ەندى ول سايابىرسي باستايدى، ويتكەنى بۇل - بۇكىلالەمدىك ءۇردىس. سوعان قاراماستان، بۇل تەك اقشا مولشەرىنە قاتىستى. ال شىن مانىسىندە تاۋار اينالىمى مەن بىرلەسكەن كاسىپورىنداردىڭ قۇرىلۋى ءبارىبىر جاندانا تۇسەدى.
ءبىرىڭعاي ەكونوميكالىق كەڭىستىك ءۇش مەملەكەت ەسەبىنەن كەڭەيە ءتۇستى. شەكارالار اشىلدى، حالىقتىڭ، كولىكتىڭ، جۇكتىڭ ەركىن بارىس- كەلىسى قامتاماسىز ەتىلدى. ەكونوميكالىق ءوسىم قايتا قالپىنا كەلەدى جانە سونىڭ ءبارى ورتاق يگىلىككە قىزمەت ەتەتىن بولادى.
سونداي-اق بيىلعى جىلدىڭ وقيعالارىنىڭ ىشىنەن ەۋروپالىق وداقپەن كەڭەيتىلگەن سەرىكتەستىك جانە ىنتىماقتاستىق تۋرالى كەلىسىم جوباسى جونىندەگى كەلىسسوزدەردىڭ اياقتالعانىن اتاپ ايتقىم كەلەدى. ءبىز ونىمەن 8 جىل بويى ۇزاق ۋاقىت جۇمىس جۇرگىزدىك. سوندىقتان بۇل - قازاقستان ءۇشىن ەلەۋلى جەڭىس.
ءبىزدىڭ ەل سونىمەن قاتار دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا ۇيىمىنا كىرۋ جونىندەگى كەلىسسوزدەردى اياقتاپ قالدى. بۇل ماڭىزدى وقيعا، ويتكەنى ءبىز وسىعان وراي 15 جىلدان استام ۋاقىت جۇمىس ىستەدىك. دسۇ- عا مۇشە بارلىق 160 مەملەكەتپەن كەلىسىم جۇرگىزدىك. مەن ءوزىم كىرىسىپ، ا ق ش، رەسەي، ءۇندىستان، ەۋرووداق ەلدەرى باسشىلارىمەن سويلەستىم.
بۇدان بولەك، بيىلعى جىل «نۇرلى جول» باعدارلاماسىنىڭ ازىرلەنۋىمەن ەستە قالدى. مەنىڭ ويىمشا، ينفراقۇرىلىم مەن تۇرعىن ءۇي قۇرىلىسى قازاقستاننىڭ ەكونوميكاسىن دامىتادى. سوندىقتان مەن مۇنى وتە ماڭىزدى جەتىستىك دەپ سانايمىن.
- ال ءسىزدىڭ جەكە ءوزىڭىز ءۇشىن ەڭ ماڭىزدىسى قانداي وقيعا، ءوز باسىڭىز ءۇشىن جاڭا نارسە تابا الدىڭىز با؟
- بيىل جازدا مەن ءبىر اپتا دەمالدىم. سول كەزدە بالالاردىڭ سۋرەت سالىپ، ولارعا ءبىر ايەلدىڭ كومەكتەسىپ جاتقانىن كوردىم. قاراپ وتىرىپ، ويلادىم: نەگە ماعان دا سۋرەت سالىپ كورمەسكە؟ مەن مۇنىمەن باياعىدا مەكتەپتە شۇعىلدانعام. كەيىن سارى اعاشتا بولعانىمدا سول جەردىڭ تابيعاتىن سالعان ەدىم. ءبىراق وعان از ۋاقىت كەتكەن جوق. كەنەپكە سۋرەت سالۋ ءۇش-ءتورت ساعاتقا سوزىلدى.
- بۇل ويدى جيناقتاۋعا سەپتىگىن تيگىزە مە الدە كوڭىلدى جايلاندىرىپ، جان تىنىشتىعىن سىيلاي ما؟
- جاي عانا كوڭىلىڭدى اۋلايدى. ميىڭدى بوگدە ويلاردان ارىلتۋ ءۇشىن مەديتاتسيا جاساۋ كەرەك دەيدى عوي. ۇلكەن تەننيس ويناعاندا، سۋرەت سالعاندا نەمەسە ءان سالعاندا سونداي كۇيدە بولامىن.
تاعى سونداي ءبىر كەزدى ەسكە تۇسىرسەم، بيىل مەن اقتوبەگە بارعانىمدا دا قىزىقتى جايت بولدى. ءوزىم ارالاپ كورۋگە كىرگەن اۋرۋحانادا شامالعان اۋىلىنداعى مەنىڭ كورشىم - دۋسيا اپاي جاتىر ەكەن. قاسىنا وتىرىپ، ەكەۋمىز وتكەن-كەتكەندى ەسكە تۇسىرە باستادىق. مەن ءۇشىن بۇل ءبىر قىزىق كەزدەسۋ بولدى. وتكەن كەزدەر، بالالىق شاق، اتا-انام تۋرالى كەرەمەت ەستەلىكتەر ويعا ورالدى.
جايناگۇل تولەمىسوۆا، «قازاقستان» ۇلتتىق ارناسى:
- تاۋەلسىزدىك كۇنى قارساڭىنداعى سويلەگەن ءسوزىڭىزدى، تاۋەلسىزدىك تولعامىن وقىپ شىعىپ، مىناداي وي تۇيدىك. دوستىق، ەلدىك، بىرلىك تۋرالى ايتاسىز. ءبىراق سونىڭ ىشىندە ءبىر ۇعىمدى بولە-جارا ايتقىم كەلەدى. ول - ەڭبەك. «تاۋەلسىزدىك دەگەنىمىز - جالپىعا ورتاق ەڭبەك» دەيسىز. تاۋەلسىزدىك ءھام ەڭبەك، ەكەۋىن ءبىر-بىرىمەن قالاي ۇشتاستىرۋعا بولادى؟
- تاۋەلسىزدىك الۋ بار، ونى ساقتاپ قالۋ بار. تاۋەلسىزدىكتى الۋدان تاۋەلسىزدىكتى ساقتاپ قالۋ قيىن. تاۋەلسىزدىكتى ساقتاپ قالاتىن ەلدىڭ مىقتى ەكونوميكاسى، مىقتى قورعانىسى، ساۋاتتى ازاماتتارى بولۋى كەرەك. مىقتى ەكونوميكا ەڭبەكسىز قالاي بولادى؟ ەلدىڭ ءبارى ەڭبەكتەنىپ، ءارقايسىسى ءوزى ءۇشىن، تابىس تابۋ ءۇشىن، وتباسىن اسىراۋ ءۇشىن، دەمالىس ءۇشىن ەڭبەك ەتەدى دە، الدىمەن وزىنە، سوسىن مەملەكەتكە پايداسىن تيگىزەدى.
ەڭبەكپەن زاۋىتتار، فابريكالار سالىنادى، عىلىم داميدى، كىتاپتار جازىلادى. سوندىقتان تاۋەلسىزدىك پەن ەڭبەك ەكەۋى ساباقتاس. ەڭبەك ادامنىڭ ءوزىن وسىرەدى. ەڭبەك ادامنىڭ وزىنە- ءوزىن سەنىمدى ەتەدى. ەڭبەك ادامعا تابىس بەرەدى، ەڭبەك ادامعا دارەجە بەرەدى، ەڭبەك ادامعا لاۋازىم بەرەدى. ارمانىنا جەتكىزەدى. ەڭبەكسىز ادام ارمانىنا جەتە المايدى.
«تاماعى توقتىق، جۇمىسى جوقتىق ازدىرار ادام بالاسىن» دەگەن ابايدىڭ ءسوزى ەستەرىڭىزدە بولسا، ەڭبەك پەنەن تاۋەلسىزدىك ەكەۋى بىرگە جۇرەدى. سوندىقتان مەن جاستارعا ەڭ ماڭىزدىسى وسى ەكەنىن ايتىپ كەلەمىن. ادامنىڭ قانداي ماماندىقتى تاڭداعانى ماڭىزدى ەمەس، ونى كەمەلدىككە جەتكىزۋگە، ءوز ءىسىنىڭ شەبەرىنە، كاسىپقويىنا اينالۋعا ءتيىس. سوندا ونى جۇرت سىيلايتىن، باعالايتىن بولادى. ومىردەن ول ءوز ورنىن تابادى.
بىلسەڭىزدەر، سوڭعى ۋاقىتتا مىناداي اسەر تۋىندايتىن بولدى: جاستارعا تەزىرەك بايۋ كەرەك سياقتى كورىنەدى. ءبىراق وڭاي كەلگەن تابىس ادامنان ءدال سولاي وڭاي كەتەدى. وسىنى ەشكىم تۇسىنبەيدى. ال ماماندىعىڭدى، ءبىلىمىڭدى ەشكىم ەشقاشان الىپ قويا المايدى.
سوسىن بىزدە جۇمىسشى ادامعا قاتىستى قاتە تۇسىنىك بار. زاڭگەر، قارجىگەرلەردى تىم كوپ دايارلادىق، ولار جۇمىسسىز ءجۇر. ال ەندى قازىر بىزگە ينجەنەرلەر، باعدارلاماشىلار جەتىسپەيدى. سوندا يندۋستريالاندىرۋ اياسىندا قۇرىلعان 700 كاسىپورىندا كىم جۇمىس ىستەيدى؟
ءبىز ينجەنەرلەر دايارلايتىن ون ۋنيۆەرسيتەتتى تاڭداپ الدىق. مىسالى، تارازداعى ۋنيۆەرسيتەت ينجەنەر-حيميكتەر دايارلاۋعا ءتيىس، ويتكەنى وندا ءىرى حيميا كلاستەرى قۇرىلىپ جاتىر. ەلدىڭ شىعىسىندا ينجەنەر- اۆتوموبيلشىلەر دايارلانادى، وندا اۆتوماشينالار شىعارىلۋدا. سول وڭىردە مەتاللۋرگتەردى دە دايارلايمىز.
ماسەلەن، ەلەكتروۆوز جاسايتىن كەيبىر جۇمىسشىلار قازىر كەز كەلگەن ەكونوميستەن، قارجىگەردەن ارتىق تابىس تابادى. كاسىبي تاجىريبەگە يە بىلىكتى جۇمىسشى كەز كەلگەن قارجىگەردەن جاقسى ءومىر سۇرە الادى. سونى جۇرت ءالى تۇسىنبەي ءجۇر.
دەگەنمەن، قازاقستاندىقتار تەحنيكالىق ءبىلىمنىڭ ماڭىزدىلىعىن بارعان سايىن ءتۇسىنىپ كەلەدى. مەن اتىراۋعا بارعاندا «تەڭىزشەۆرويل» كومپانياسى ماماندار دايارلايتىن وقۋ ورنىن سالىپ جاتتى. وعان الماتى مەن استانانىڭ ۋنيۆەرسيتەتتەرىنىڭ تۇلەكتەرى وقۋعا كەلدى. وندا ءبىر جىلدىڭ ىشىندە كەن ورىندارى ءۇشىن ينجەنەرلەر دايارلانىپ شىعادى. بۇرىنعى زاڭگەرلەر، بۋحگالتەرلەر قايتا دايارلىقتان ءوتىپ، ينجەنەر ماماندىعىن الادى.
مەن جاستارعا ەشقاشان جۇمىسشى ماماندىعىنان قاشپاۋعا كەڭەس بەرەمىن.
ايدا بورانباي، «31 ارنا»:
- ەندى، رۇقسات بولسا، جەكە وزىڭىزگە قاتىستى سۇراقتار قويساق. ءسىز ماحاببات ۇعىمىن قالاي تۇسىنەسىز؟
- ماحاببات دەگەن - وتە ۇلكەن، اۋقىمدى ۇعىم. ماحابباتسىز ءومىر ءسۇرۋ، اسىرەسە، شىعارما تۋدىرۋ دەگەن مۇمكىن ەمەس نارسە.
كەيدە مەن 23 جىلدا قانداي قيىن كەزدەردى باستان وتكىزگەنىمىزدى ەسكە الامىن. كەڭەس وداعى كۇيرەدى، دۇكەن سورەلەرى بوساپ قالدى. جالاقى مەن زەينەتاقى كەشىكتىرىلىپ بەرىلدى. ۇيدەن ماشينامەن شىققانىمدا تۋرا اسفالت ۇستىندە اجەيلەر وتىراتىن. ءار جولى كولىكتەن شىعىپ، سولارمەن جارتى ساعاتتاي اڭگىمەلەسەتىن ەدىم. ەل ىشىندە مىڭداعان ساپار بولىپ، مىڭداعان ميتينگ ءوتىپ جاتتى. ءوز ۇكىمەتىمىز، ءوز پوليتسيامىز، ىشكى اسكەرىمىز، ارميامىز، مەكتەپتەرىمىز، كونستيتۋتسيامىز بولعان جوق. سونىڭ بارلىعىن ءوزىمىز جاساپ، وزگە ەلدەردىڭ كونستيتۋتسيالارىن زەرتتەپ، قازاقستانعا لايىق نۇسقالارىن تاڭداۋ كەرەك بولدى.
ودان سوڭ وڭتۇستىك-شىعىس ازيادا داعدارىس بولدى. ءبىز قازىر مۇنايدىڭ باعاسى تومەندىگىن ايتىپ جاتىرمىز، 1998 - جىلى ونىڭ باررەلى 10 دوللار بولاتىن.
ءبىز سول قيىندىقتىڭ ءبارىن ەڭسەردىك، وسىنداي قۋاتتى ەلدى قۇردىق. سونىڭ بارلىعى مەنىڭ جان- جۇرەگىم ارقىلى ءوتتى. ەڭ اۋەلى ماعان اتا-انامنان بەرىلگەن ىشكى قۋات، سوسىن، ارينە، ەلگە دەگەن ماحاببات كومەكتەستى.
- پرەزيدەنت مىرزا، كىتاپتى كوپ وقۋ كەرەك دەپ، ونىڭ ماڭىزدىلىعىن ايتىپ وتكەن ەدىڭىز. سوڭعى كەزدەرى قانداي جازۋشىلاردىڭ تۋىندىسىن وقىدىڭىز؟ قايسىسى سىزگە ۇنادى؟
- ءبىزدىڭ بالا كەزىمىزدە اۋىل مەكتەبىندە كىتاپ از بولدى. ءبىز كىشكەنتاي كىتاپحاناداعى بارلىق كىتاپتى وقىپ شىقتىق. قازىر كىتاپ دەگەن كوپ، قايسىسىن تاڭداپ وقىرىڭدى بىلمەيسىڭ. نەگىزىنەن، مەن دۇنيەدەگى قازىرگى جاعداي مەن ەكونوميكا جونىندەگى ەكونوميكا ماماندارىنىڭ كىتاپتارىن جىبەرمەي وقيمىن.
جاك اتتالي دەگەن مەن تانيتىن فرانسۋز جازۋشىسىنىڭ بولاشاقتا نە بولاتىنى تۋرالى «بولاشاقتىڭ قىسقاشا تاريحى» دەگەن كىتابىن وقىپ شىقتىم. ءوزى ەكونوميست، ەۋروپا قايتا قۇرۋ جانە دامۋ بانكىنىڭ بۇرىنعى پرەزيدەنتى. وندا 25, 30, 50 - جىلدان سوڭ نە بولاتىنى تۋرالى جازىلعان.
قازىرگى ۋاقىتتا عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ وركەندەگەنى سونشا، ءومىردىڭ ءوزى باسقاشا بولادى. سونداي جايتتاردى مەن ءبىلىپ وتىرۋىم كەرەك قوي. سوندىقتان كىتاپتى كوپ وقيمىن. ودان كەيىن باسقا ەلدەردىڭ بۇرىنعى پرەزيدەنتتەرىنىڭ بيوگرافياسىنا كوبىرەك ۇڭىلەمىن. سەبەبى، سونىڭ ىشىنەن بىزگە كەرەكتى نارسەلەردى الۋعا بولادى.
كەيدە مەن گوللدىڭ، چەرچيلدىڭ ءومىربايانى، اتاتۇرىكتىڭ ىستەرى، تۇركيانىڭ قۇرىلعان كەزەڭى، سينگاپۋردا لي كۋان يۋدىڭ قالاي مەملەكەت قۇرعانى جونىندەگى كىتاپتارعا قايتا ورالىپ وتىرامىن.
جاقىندا ءبىر كەزدەسكەن كەزدە ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆ ايتقان سماعۇل ەلۋبايەۆتىڭ كىتابىن وقىدىم. ونىڭ ءوزىنىڭ «سوڭعى پارىز» دەگەن كىتابى بار، ونى دا وقىپ شىقتىم. مەنىڭشە، وتە جاقسى رومان. كىتاپ وقۋ كەرەك، سونى اسىرەسە بالالار تۇسىنسە ەكەن دەيمىن.
مەن قازاقستاندىقتارعا، اسىرەسە جاستارعا تاعى تا ايتامىن: كىتاپ وقىڭىزدار! بۇگىندە ۇلتتىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىگى ونىڭ ءبىلىم دەڭگەيىنە بايلانىستى. كىتاپ ادامدى جان-جاقتى دامىتادى، وي-ورەسىن كەڭەيتەدى.
ياروسلاۆ كراسيەنكو، «ك ت ك» تەلەارناسى:
- ەڭبەك جانە وعان ءوزىڭدى ارناۋ تۋرالى سۇراققا ورالعىم كەلىپ وتىر. مەن ءسىزدىڭ بيىلعى ەڭبەك كۇندەرىڭىزدى شولىپ شىقتىم. ءسويتىپ، ءسىز بالكىم ءتىپتى ويلانىپ تا كورمەگەن قىزىقتى ستاتيستيكاعا كەزىكتىم. ءسىز بيىل ارىپتەستەرىڭىزبەن 40 تان استام كەزدەسۋ وتكىزىپ ۇلگەرىپسىز. ءارتۇرلى ساپارلار، اۋە جولىمەن ۇشۋ ساپارلارى ارقىلى ءسىز 120 مىڭ شاقىرىم - ءۇش ەكۆاتوردىڭ ۇزىندىعىمەن بىردەي بولاتىن جول ءجۇرىپ شىعىپسىز. ەگەر اۋە جولى ارقىلى ۇشقان ۋاقىتىڭىزدى ەسەپتەسەك، ءسىز اسپاندا تۋرا ءبىر اپتا ۋاقىت وتكىزىپسىز. مۇنداي تىعىز كەستە بويىنشا جۇمىس ىستەۋگە قالاي شاماڭىز جەتەدى؟
- پرەزيدەنتتىڭ جۇمىسى ءوزىڭدى وعان تولىق ارناۋدى تالاپ ەتەدى. سوندىقتان دەنساۋلىعىندا بارىن سالىپ جۇمىس ىستەۋگە كەدەرگى بولاتىن كىناراتى بار ادام قىزمەت ورنىن بوساتۋعا ءتيىس. ويتكەنى بۇل - مەملەكەت ءۇشىن زيان. ەڭ الدىمەن، وزدەرىڭىز ءتۇسىنىپ وتىرعانداي، اتا-اناڭنان بەرىلگەن مىقتى دەنساۋلىعىڭ بولۋى كەرەك. اتا-انام ماعان تەكپەن بەرىلگەن مىقتى دەنساۋلىق سىيلادى. مەن تاۋدا ءوستىم، بالا كەزىمنەن كوپ جۇگىرەتىنمىن. بالكىم، سول مەنى شىنىقتىرعان بولار. ۋاقىت وتە كەلە سپورتقا قۇمارتتىم جانە ءوز ءومىرىمدى ونسىز ەلەستەتە المايمىن.
سپورتتىڭ تۇرىنەن جاقسى كورەتىندەرىم - تاۋ شاڭعىسى، ۇلكەن تەننيس، گولف، اتقا ءمىنۋ. قازىر سپورتتىڭ بۇل تۇرلەرىنە قۇمار ادامدار بارعان سايىن كوبەيىپ كەلەدى. ولارعا ءوزىم ۇلگى كورسەتىپ، قىزىقتىرا العانىم ءۇشىن قۋانامىن. جالپى، جاستاردىڭ سپورتقا ۇمتىلىسى بولعانى جاقسى، بۇل ادەت ادام بويىندا ءومىر بويى قالىپ قويادى. ءوزىڭدى ءاردايىم بابىڭدا ۇستاۋ كەرەك. مەن شارۋاعا بەيىم قاراپايىم وتباسىنان شىعىپ، كەيىن مەتاللۋرگ بولعان جىگىتپىن. مەنى وسى جاعداي تاربيەلەپ، شىنىقتىردى.
مايا بەكبايەۆا، «7 ارنا»:
- جۇمىس كەستەڭىزدىڭ تىعىزدىعىنا قاراماستان ۋاقىت تاپقانىڭىز ءۇشىن بارشا ارىپتەستەرىمنىڭ اتىنان سىزگە العىس ايتقىم كەلەدى. ءسىزدى كەلە جاتقان جاڭا جىلمەن قۇتتىقتايمىن. مىقتى دەنساۋلىق تىلەيمىن.
- راحمەت سىزگە. جاڭا جىل جاقىنداپ قالدى. بۇل مەرەكەگە بايلانىستى بالالار دا، ەرەسەكتەر دە ءاردايىم جاقسىلىق، يگىلىك كۇتەتىن بولعاندىقتان ءبارىنىڭ كوڭىل-كۇيى جارقىن. ەگەر ءار اتقان تاڭمەن بىرگە بۇگىن ءبىر جاقسىلىق بولادى دەپ ويلاپ ويانساڭ، مىندەتتى تۇردە ورىندالادى دەپ جاتادى. بارشا جۇرتتى جاڭا جىلمەن قۇتتىقتاۋعا مەنىڭ مۇمكىندىگىم بار، ال سىزدەردىڭ بارىڭىزگە زور تابىس تىلەيمىن!