سىرتتاعى قازاقتار شەت قالمايدى
2011 - جىلى وتكەن قازاقتاردىڭ IV دۇنيەجۇزىلىك قۇرىلتايىندا ەلباسى ن. نازاربايەۆ ورتا ازيا وڭىرلەرىندەگى قازاق دياسپورالارى مەكەندەگەن قازاق اۋداندارىنا عىلىمي ەكسپەديتسيا ۇيىمداستىرىپ، زەرتتەۋگە تاپسىرما بەرگەن بولاتىن. عىلىمي باسقوسۋ سول تاپسىرمالار اياسىندا جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋلەردىڭ قورىتىندىسىن شىعارىپ، ۇسىنىستاردى تىڭداۋعا، ءاربىر دياسپورانىڭ ماسەلەسىن انىقتاۋعا ارنالدى.
- قازاق دياسپوراسى، تۇتاستاي العاندا، اسسيميلياتسيالانۋعا بەرىك، تاريحي جادى مىقتى، تىلدىك، ۇلتتىق، مادەني، ءدىني جانە وركەنيەتتىك ەرەكشەلىكتەرى ارقىلى بىرىككەن ەتنوورتا سانالادى. ينگۆار سۆانبەرگتىڭ پىكىرىنشە، تۇركى حالىقتارىنىڭ ىشىندە باسقا تۇركى تەكتەس حالىقتارمەن سالىستىرعاندا قازاقتار - اسسيميلياتسياعا كوپ ۇشىرامايتىن، قارسى تۇرا الاتىن، رۋحاني يممۋنيتەتى بار ەتنيكالىق دياسپورا.
مۇنداي ەتنيكالىق جانە تىلدىك ورتادا ءومىر سۇرەتىن باسقا قازاق دياسپوراسىنىڭ قازاقتىعىن، ۇلتتىق تۇتاستىعىن ساقتاۋى - بارلىق 40 تاي مەملەكەتتە تۇراتىن قازاق دياسپوراسىنا ءتان قۇبىلىس. بۇل - شەتتەگى قازاقتاردىڭ ۇلتىنا، اتاجۇرتىنا، تىلىنە، دىنىنە، سالت-داستۇرىنە، جالپى العاندا، ۇلتتىق مادەنيەتىنە، ءداستۇرلى حالىقتىق دۇنيەتانىمىنا بايلانىستى دانالىققا دەگەن كەرەمەت قۇشتارلىقتىڭ، وشپەس ءۇمىتتىڭ ناتيجەسى جانە وسىنداي كەرەمەت قاسيەتتەردىڭ شىعۋ تەگى دانىشپان حالقىمىزدىڭ تاريحىندا، ءداستۇرلى مادەنيەتىندە، بولمىسى مەن ويلاۋ ستيلىندە جاتىر، - دەيدى اكادەميك ءا. نىسانبايەۆ.
وتكەن عاسىردىڭ 70-80- جىلدارى تۇركيادان ەۋروپا ەلدەرىنە قونىس اۋدارعان قازاقتار بۇگىندە سول بارعان جەرلەرىندە تۇراقتاپ، ءتۇرلى كاسىپپەن شۇعىلدانۋدا. تۇركياداعى قازاقتاردىڭ ەۋروپاعا شىعۋىنا تۇرتكى بولعان جاعداي - باتىس ەۋروپا ەلدەرى تۇركيامەن ەڭبەك كۇشى كەلىسىم-شارتىنا قول قويىپ، كوپتەگەن جۇمىسشىلار قابىلداعان بولاتىن.
ەۋروپاعا ەڭبەك كۇشى رەتىندە كوشىپ بارعان قازاقتاردىڭ كوبى باتىس گەرمانياعا قونىستادى. العاش 600 دەي ادام بارسا، قازىر ولاردىڭ جان سانى ءبىر مىڭنان استى، كوبى ميۋنحەندە تۇرادى. فرانسياعا شامامەن 300 ادام بارعان. يتاليا، شۆەيتساريادا قونىستانعان قازاقتار دا بار.
- ەۋروپاداعى قازاقتاردىڭ بارلىعى دەرلىك ءىرى مەگاپوليس قالالاردا تۇرادى، ءارتۇرلى يندۋستريالىق وندىرىستەرمەن، قالا ەكونوميكاسىمەن شۇعىلدانادى. يندۋستريا وركەنيەتىن قابىلداۋ جانە قالىپتاستىرۋ بەلگىلى ءبىر ۇلتتىڭ وسكەندىگىن كورسەتەدى. ءبىراق، ونىڭ دا كەمشىن تۇستارى جوق ەمەس. يندۋستريا وركەنيەتىن يگەرگەن ەلدەگى ازشىلىق توپ وكىلدەرى وزدەرىنىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتارىنان ايرىلىپ قالادى.
ويتكەنى، ولاردا تىلدىك جانە قازاقى مادەني ورتا بولماعاندىقتان سوڭعى ۇرپاقتارىندا اتا-اناسىنان قابىلداعان وزدەرىن «قازاقپىز» دەگەن تانىمى عانا بار دەمەسە، باسقا جاقتاردان اسسيميلياتسيالانۋ ۇدەرىسىندە كەتىپ بارا جاتقانى جاسىرىن ەمەس، - دەيدى ن. مۇحامەتحان ۇلى ءوز بايانداماسىندا الاڭداۋشىلىعىن جاسىرماي.
ال جاھاندانۋ جاعدايىنداعى وزبەكستان قازاقتارىنىڭ ەتنومادەني احۋالىن زەرتتەگەن ءالجان ۇزاقباي ۇلى: «قازاق تىلىندە ءبىلىم بەرەتىن 550 مەكتەپتىڭ 220 سى تازا قازاق تىلىندەگى مەكتەپتەر بولاتىن. دەگەنمەن، سوڭعى ۋاقىتتا ۇلتتىق مەكتەپتەردىڭ سانى جىل سايىن ازايۋدا جانە كوپتەگەن پاندەر وزبەك تىلىندە جۇرگىزىلۋدە. شەت ەلدەگى قازاقتاردىڭ ەلگە بەت قويۋى - اشتان ءولىپ، كوشتەن قالعاندىقتان ەمەس، ۇرپاعىنىڭ ەلگە جات بولىپ قالۋىنان ساقتانۋدان، ۇلتتىق تامىرىنان اجىراپ قالۋ قاۋپىن سەزىنگەسىن «كوپپەن كورگەن ۇلى تويعا» توبىمەن ارالاسۋ نيەتىنەن، ۇلتتىق بىرەگەيلەنۋگە، اتاجۇرتتا توپتاسۋعا ۇمتىلىستان تۋىنداپ وتىر»، - دەيدى.
كونفەرەنسيا اراسىنداعى ۇزىلىستە ءبىز موڭعوليا عىلىم اكادەمياسى حالىقارالىق عىلىمي زەرتتەۋلەر ينستيتۋتىنىڭ جەتەكشى عىلىمي قىزمەتكەرى قۇرمەتحان مۇحامەدي ۇلىن سوزگە تارتقان ەدىك.
- 150 مىڭداي قازاق بار قازىر موڭعوليادا. ەڭ ءبىر وكىنىشتىسى، عىلىمي قازاق ءتىلى جەتىكسىز. قازىر ول جاقتىڭ جاستارى وڭتۇستىك كورەياعا ءبىلىم، جۇمىس ىزدەپ كەتىپ جاتىر. ءبىرازى امەريكادا، ەندى ءبىرازى گەرمانيادا تۇرادى. مەنىڭ بالالارىم گەرمانيادا. ەلگە كەلگەندە، ەڭ باستىسى، باسپانا جانە قۇجات ماسەلەسى شەشىلسە بولدى بىزگە.
موڭعولياداعى قازاق جاستارى وتە ەركىن. ەركىن ويلايدى. ويتكەنى، ساياسي، ەكونوميكالىق قىسىم كورمەگەن. ءبىزدىڭ قازاقتار قازاقستاننىڭ ءدىني ساياساتىن ۇستانادى. ياعني، يسلام ءدىنىنىڭ حانافي مازحابىن، قازاقستاننىڭ باعىتىن ۇستانامىز. بار جاڭالىقتان حاباردار بولىپ وتىرامىز.
كەزىندە وزبەكستاننىڭ ۇ ق ك-ندە قىزمەت ەتكەن اقىن جۇمامۇرات ءشامشىنىڭ ەلگە ورالعانىنا ون جىل بولعان.
- ەڭ كوپ شوعىرلانعان قازاقتاردىڭ ايماعى - وزبەكستان. رەسمي دەرەكتەر 1,5 ميلليون دەپ ايتادى. ءبىراق، ودان الدەقايدا كوپ. ول وزبەكستاننىڭ جۇرگىزىپ وتىرعان ساياساتى. كەڭەس وداعى كەزىندە قازاقستان مەن وزبەكستاننىڭ حالىق سانى تەڭ بولاتىن. ءقازىر وزبەكتەر 30 ميلليوننان استى. ويتكەنى، ولاردا تۋۋ كورسەتكىشى جوعارى. ونداعى قازاقتاردىڭ كوبى قۇجات بويىنشا وزبەك اتالىپ كەتتى. ال قاراقالپاقستانداعى قازاقتاردىڭ ءوزى ءبىر ميلليونعا تايادى. سەنىمدى ايتاتىنىم، ءوزىم سول ەلدە قىزمەت ەتكەنمىن.
بىزدە 100 پايىز قازاقتار باراتىن مەكتەپ ارالاس مەكتەپ بولىپ اتالىپ ءجۇر. ءتىپتى، ەدەن جۋاتىن قىزمەتكەرلەر دە قازاق، ءبىر ورىس جوق بولسا دا، ءالى كۇنگە دەيىن ارالاس مەكتەپ ءومىر سۇرەدى.
ال، وزبەكستان ولاي ەتپەيدى. قىرىق پايىزدان ءسال اسسا بولدى، وزبەك مەكتەبى اتالادى. وندا ارالاس مەكتەپ، دۇنيەتانىم دەگەن مۇلدە جوق. تۇسىنبەيدى. ءتىپتى، عىلىمي كونفەرەنسيادا وزبەكشە بىلمەسەڭ، قاتىسپاق تۇگىلى، مۇلدە ماڭىنا جولامايسىڭ.
تەمىرتاۋ قالاسىندا مەنىڭ دوستارىم بار، كوشىپ كەلگەندەرىنە ءۇش جىل بولدى. ءالى ازاماتتىق الا الماي، شىرىلداپ ءجۇر. ازاماتتىق تەز ارادا بەرىلمەسە، ولار كەرى كوشىپ كەتۋگە ءماجبۇر. ويتكەنى، قولدامايدى. ءبىر ادامنىڭ جاعدايىن كورگەن باسقالارى ءتىپتى كوشپەيدى، - دەيدى اقىن جۇمامۇرات ءشامشى.
قىتاي، رەسەي، موڭعوليا، قىرعىزستان، تاجىكستان جانە قازاقستاننىڭ عىلىمي قاۋىمداستىقتارىنىڭ وكىلدەرى باس قوسقان عىلىمي كونفەرەنسيا مينيسترلىكتەر تاراپىنا بىرنەشە ۇسىنىستار دا جاسادى. ولاردىڭ ەڭ نەگىزگىلەرى مىنالار:
* قازاقستاندا قىتايدان، موڭعوليادان، وزبەكستاننان كەلگەن ورالمان- ميگرانتتاردىڭ تۋريستىك جانە اگروبيزنەس سالالارىنداعى تاجىريبەلەرىن پايدالانۋ؛
* قازاقستانعا قازاق جاستارىنىڭ كەلۋىنە ۆيزالىق كەدەرگىلەردىڭ سالدارىن بولدىرماۋ، ق ر وقۋ ورىندارىنا ءتۇسۋ كەزىندە (جىل سايىن ماۋسىم - قىركۇيەك) قازاق جاستارىنا ۆيزانى ءبىرىنشى كەزەكتە بەرۋگە (ۇزارتۋعا) نازار اۋدارتۋ قاجەت. اسىرەسە، بۇل قىتاي قازاقتارىنا قاتىستى.
* قىتاي، تۇركىمەنستان تەرريتورياسىندا ەتنوگرافيالىق، ەتنومادەني تاريحي زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋگە جوعارى ديپلوماتيالىق دارەجەدە وتە بەلسەندى ىقپال جاساۋ، ويتكەنى، بۇل ماسەلەدە قازىردە قيىندىقتار تۋىنداۋدا؛
* قىتاي، موڭعوليا، وزبەكستان، تۇركيا قازاقتارى اراسىندا كەڭ تاراعان ۇلتتىق قولونەردى (قىز بالالارعا ايەلدەر ۇلتتىق قولونەرىنىڭ تۇرلەرىنە بايلانىستى) وقۋشىلارعا ەڭبەك- تەحنولوگيا ساباقتارىندا ۇيرەتۋدىڭ تاربيەلىك ماڭىزى زور؛
* قازاق جاستارىنا قازاقستاندىق جوعارى وقۋ ورىندارىندا باكالاۆر، ماگيستر، PhD دوكتورى اكادەميالىق دارەجەلەرى بويىنشا ءبىلىم كۆوتالارىن 2 پايىزدان 5 پايىزعا دەيىن كوبەيتۋ.
اسەل داعجان
«الماتى اقشامى»