بابالار ءسوزى: ءىنى كەسىرلى بولسا دا، اعا كەشىرىمدى بولۋى كەرەك - تولە ءبي
جوبانىڭ نەگىزىنە «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى اياسىندا شىققان 100 تومدىق اۋىز ادەبيەتىنىڭ جىر- تولعاۋلارى، قيسسا- داستاندار، ءسوز ۇستاعان شەشەندەر مەن بيلەرىمىزدەن قالعان ناقىلدار، تاريحي جادىگەرلىكتەر الىندى. جوبا ماتەريالدارى قازاق تىلىندە (قازاقشا جانە توتە جازۋمەن) اگەنتتىك سايتىندا جاريالانىپ وتىرادى.
***
تولە ءبيدىڭ سوزگە توقتاۋى
جازدىڭ ەل جايلاۋعا شىققان كۇندەرىنىڭ بىرىندە ارقاداعى قۇدالارىنا بارىپ، قوناقشىلاپ كەلە جاتقان تولە ءبي قايتار جولدا بۇرىس بولسا دا، قازىبەك ءبيدىڭ اۋىلىنا ات باسىن بۇرادى. جانىنداعى جولداستارىمەن ۇلكەن ءبي قازىبەكتىڭ ورداسىنا كەلىپ، «سويلەس» قىلعاندا، اۋىلداس اعايىننىڭ داۋىنا بيلىك ايتىپ وتىرعان قازىبەك «بىرەۋىڭ شىعىپ جولاۋشىنىڭ ءجونىن بىلىڭدەر» دەي قويمايدى. بۇل ءوزى ەشنارسە دەمەگەن سوڭ كۇتۋشى جىگىتتەر دە قوزعالمايدى.
سىنىققا سىلتاۋ ىزدەپ جۇرگەن قىڭىر ءبي كوپ كۇتسىن بە، اتىنىڭ باسىن بۇرىپ الىپ جونىنە جۇرە بەرىپتى. سالدەن سوڭ بيلىك ءسوزىن بايلاپ بولعان قازىبەك قىزمەتشىلەرىنىڭ بىرىنە: - جاڭاعى جولاۋشى كىم بولدى ەكەن، سىرتقا شىعىپ ءبىلشى، - دەيدى. بۇل كەزدە تولە ءبي اتىن جاي باستىرىپ، اۋىلدان داۋىس جەتەرلىك جەر عانا ۇزاپ كەتكەن ەكەن. ءبيدىڭ قىزمەتشىلەرىنىڭ ءبىرى بەلدەۋگە بايلاۋلى تۇرعان اتتاردىڭ بىرىنە مىنە سالىپ، قۋىپ جەتىپ، تولە ءبيدى تانيدى دا، الدىنان شىعىپ اتىنان تۇسە سالىپ، سالەم بەرەدى دە:
- تولە ءبي اتا، ءبىزدىڭ ءبي ۇيدە، ورداعا ءجۇرىڭىز، - دەپ شىلبىرىنا جارماسادى.
- جوق، ءبىزدىڭ جولىمىز الىس. ءبىر بارعان جەرىمىزگە قايتىپ بارىپ جۇرە المايمىز، - دەپ اتىن تەبىنىپ قالادى دا، تولە جولداستارىنا: «ال، كەتتىك» ، - دەپ جۇرە بەرەدى.
قىزمەتشى ورداعا قايتىپ كەلگەندە قازىبەك جىگىتىن سويلەتپەي- اق:
- ءبىلىپ ەدىم تولەنىڭ بۇرىلماسىن. بىزدەن قاتەلىك بولدى.
بەرگى اۋىلداردىڭ بىرەۋى مە دەپ، قاپى قالعانىم- اي! ول ەكى ايتپايتىن، ايتقانىنان قايتپايتىن تولە عوي. ەندى ول مەنىڭ بۇل قىلىعىمدى كەز كەلگەن جەردە بەتىمە باسادى- اۋ، - دەپ شىن قىنجىلىپ، وكىنىپ قالادى.
- ءوزىڭىز بارماساڭىز، ول قيقار شال ءبىزدى كىسى قۇرلى كورەتىن ەمەس، - دەدى جاڭاعى جىگىت.
- ايتتىم عوي، ول ەندى مەنىڭ وزىمە دە قايىرىلمايدى، - دەدى قازىبەك.
اكەسىنىڭ تىزەسىنە باسىن سۇيەپ بارلىق اڭگىمەنى ءۇنسىز تىڭداپ جاتقان سەگىز جاسار جولجاقسى بالا ءۇي ىشىندەگىلەر ءبىر ءسات داعدارىپ قالعاندا باسىن كوتەرىپ الىپ:
- وسى ۇيدەگى اتامنىڭ اساۋ الا تايىن ءدال قازىر ۇستاپ ەرتتەپ بەرىڭدەرشى، مەن ول قيسىق شالدى الدىما سالىپ، ساتىرلاتىپ قۋىپ كەلەيىن، - دەيدى.
- قوي، قاراعىم، ول سەنىڭ قولىڭنان كەلمەيدى. اتاڭ ءوزىم بارسام دا تولە قايىرىلماس دەپ وتىر عوي، - دەيدى ۇلكەندەردىڭ ءبىرى.
- ءيا، سولاي، توكەڭ ايتقان بەتىنەن قايتپايتىن قاتال ادام عوي، - دەسەدى ءۇي ىشىندەگىلەر. بالا بارامىن دەپ بولمايدى. مانادان بەرى ەڭسەسى ءتۇسىپ، ەكى يىعى سالبىراپ كەتكەن قازىبەك بالا سوزىنە سەلك ەتىپ:
- بالانىڭ بەتىن قاقپاڭدار! بارىڭدار دا قالاعان تايىن ۇستاپ بەرىڭدەر، - دەيدى.
الا تارتقان الا تايدىڭ باسىن تولە ءبي كەتكەن جاققا باعىتتاعان بالا ساي- سايدى ورلەپ، قىرات- قىرلاردىڭ تاساسىمەن الا تايىن قۇيعىتىپ كەلىپ، تولە ءبي توبىنىڭ قارسى الدىنان شىعا كەلەدى. ۇلى ءبيدىڭ الدىنا تاقاپ كەلىپ تىزگىن تارتقان بالا سالەم بەرگەن سوڭ:
- مەن مىنا اۋىلدىڭ قوزى باققان بالاسى ەدىم، قۇرىپ قويعان قاقپاندارىمدى قاراپ جۇرگەنىمدە ايىرىلىپ قالدىم.
جول جونەكەي كوزىڭىزگە قوزى تۇسكەن جوق پا، اتا؟ - دەيدى. كورمەي قالدىم با دەگەندەي جان- جاعىنا مويىنىن سوزا ءبىر قاراپ العان تولە ءبي:
- قاراعىم، بىزگە قوزىلار كەزدەسكەن جوق، - دەدى تىزگىنىن جيناپ جۇرۋگە ىڭعايلانىپ.
- اتا، وسى ءسىز تولە ءبي اتام ەمەسسىز بە؟ - دەيدى بالا تايىن تەبىنە ءتۇسىپ جاقىنداپ.
- بولساق بولارمىز، - دەيدى تولەءبي.
- قوزىسى قۇرسىن، كەشكە دەيىن ءبىر تاۋىپ الارمىن. ءسىز كەزدەسە قالساڭىز، سۇراپ الارمىن دەپ جۇرگەن ءۇش سۇراعىم بار ەدى. سۇراسام جاۋاپ بەرەسىز بە؟ - دەيدى بالا.
- سۇراي عوي، - دەيدى بي.
- ءبىرىنشى سۇراعىم اعايىن اراسىنىڭ الاسى تۋرالى. اعايىن ادامدار ارازداسىپ، ءبىر- بىرىنە رەنجىسىپ جۇرەدى. ولاردىڭ وكپەسى نەمەن تارايدى، - دەيدى.
- دۇرىس ايتاسىڭ، بالام. اعايىن اراسىندا ارازدىق بولىپ تۇرادى. ءوزىڭ كۇندە كورىپ جۇرگەن اۋىلىڭدى الايىق، اۋىلىڭدا ادامداردىڭ پەيىلى كەڭ، داستارقانى مول، ساباسى قىمىزعا يىندەپ تۇراتىن ءبىر ءۇي بولادى. سول ۇيگە قىمىز ىشە سەن دە باراسىڭ، مەن دە بارامىن. ءسويتىپ ءجۇرىپ ءتىل تابىسىپ، تاتۋلاسىپ كەتكەندەرىن ادامداردىڭ وزدەرى دە بىلمەي قالادى، - دەيدى تولە.
- ەكىنشى سۇراعىم: ەرلى- بايلىلاردىڭ ارازداسىپ بارىپ تاتۋلاسۋى ەدى، - دەيدى بالا.
- ە، بالام، بۇل سۇراقتىڭ جاۋابىن ءۇيلى- باراندى بولعاندا ءومىردىڭ ءوزى بەرەدى. تاقا بىلگىڭ كەلىپ بارا جاتسا، ايتايىن، ەرلى- زايىپتىلاردىڭ ارازدىعى ءبىر جۇمادان اسپايدى، وكپەلەرى توسەكپەن تارايدى، - دەيدى ءبي.
- ەندى ءۇشىنشى سۇراعىمدى تىڭداڭىز، اتا، - دەيدى بالا، - اتا، اعا مەن ءىنى بىرىنە- ءبىرى وكپەلەپ ارازداسىپ قالادى عوي. سولاردىڭ وكپەسى نەمەن تارقايدى؟ - دەيدى بالا استىنداعى تايىن تەبىنىپ، تولەگە جاقىنداي ءتۇسىپ.
- ءيا، ولار دا ارازداسىپ تۇرادى. ءبىراق اعا- بوردان، ءىنى- زوردان بولادى. بوردىڭ اتاسى- تاس، اناسى- قۇم. تاس مۇجىلەدى، قۇم ۇگىلەدى، ءىنى كەسىرلى بولسا دا، اعا كەشىرىمدى بولۋى كەرەك، - دەيدى تولە ءبي.
- تالايدى سوزبەن تابانىنا تاپتاعان تاكاپپار ءبي، ءتۇستىڭ بە قاقپانىما. مەنىڭ دە ەستيىن دەگەنىم وسى ءسوز ەدى. جاڭا عانا ىنىڭنەن ءبىر بىلمەستىك بولىپ ەدى، سونى كەشىرمەي ءجونىڭدى سىرتقا سالىپ كەتىپ بارا جاتىرسىڭ. بۇر اتىڭنىڭ باسىن!- دەپ، بالا تولە ءبيدىڭ اتىنىڭ شىلبىرىنان شاپ بەرىپ ۇستاي الادى.
- سەن جەڭدىڭ، مەن جەڭىلدىم. شىلبىرىمدى قويا بەر، جەتەكسىز ءجۇرىپ وتىرايىن، - دەيدى ءبي اتاسى.
- ولاي بولسا، مەنىڭ ءبىر شارتىم بار، اتا، - دەيدى بالا.
- ونىڭدى دا تىڭدايىق، - دەيدى ءبي.
- باستىعى ءبي اتامنىڭ ءوزى بولىپ ءسىز قايىرىلماي وكپەلەپ كەتتى دەپ ساندارىن سوعىپ قالعاندا، مەن: «قازىر ول شالدى الدىما سالىپ ساتىرلاتىپ قۋىپ كەلەيىن» دەگەن ەدىم. الدىما ءتۇسىپ شاۋىپ وتىرساڭىز، مەن سوڭىڭىزدان ءتۇسىپ قۋىپ وتىرايىن، - دەيدى بالا.
- ول تىلەگىڭ دە بولسىن. الدىڭا ءتۇسىپ شاۋىپ وتىرايىن. قۋىپ وتىراتىن سەن عوي. اتىمدى ۇرساڭ ۇر، ءوزىمدى ۇرما، - دەيدى تولە.
سودان الا تايعا مىنگەن بالا اتاعى التى الاشقا بەلگىلى ءبيدى الدىنا سالىپ:
- ەندىگارى ىنىڭە وكپەلەپ اق وردانى اتتاپ كەتەسىڭ بە؟ ءتۇس دەگەن سوڭ، ءتۇس قازىبەك اتامنىڭ ورداسىنا، - دەپ ايعاي سالىپ كەلە جاتادى.
مۇنى ەستىگەن ۇيدەگىلەر قاز داۋىستى قازىبەك ءبيدىڭ ءوزى باستاپ دالاعا شىعىپ، تولە بيگە قۇشاقتارىن جايىپ اتتان ءتۇسىرىپ الىپتى. قازىبەك بالاعا ريزا بولىپ:
- بۇدان بىلاي سەنىڭ اتىڭ «تولە ءبيدى سوزدەن توقتاتىپ، اتتان تۇسىرگەن تاپقىر بالا» بولسىن، - دەپ باتا بەرىپتى.