حرۋشەۆ سالىپ، گورباچەۆ بۇزعان قامال
رەسەي تاريحشىلارىنىڭ مالىمەتتەرى بويىنشا، 40 جىلدىڭ ىشىندە بەرليننىڭ باتىس بولىگىنە جاسىرىن وتۋگە ارەكەت جاساعان 192 ادام قازا تاۋىپ، 200 ى جاراقات العان، شەكاراشىلاردىڭ قولىنا تۇسكەن 3 مىڭنان استام ادام قاماۋعا الىنىپتى.
وسىلايشا، ءبىر ۇلتتى ەكىگە ءبولىپ، ءبىر-بىرىنە قارسى قويعان بەرلين قورعانى الەمدىك ەكى ساياسي لاگەردىڭ اراسىنداعى قىرعي-قاباق سوعىستىڭ ەڭ قۇبىجىق سيمۆولى بولدى. ءبىراق ول بەيبىتشىلىك پەن ءۇمىت نىشانى رەتىندە تاريحتا قالدى.
1940-1960 - جىلدارداعى كەڭەستىك ديپلوماتيانىڭ نەگىزگى ماقساتتارىنىڭ ءبىرى ەۋروپاداعى ساياسي جاعدايدى تۇراقتاندىرۋ بولدى. سوعىستان كەيىن قاق جارىلعان بەرلين 1958-1961 - جىلدار ارالىعىندا الەمدەگى ەڭ ۋشىعىپ تۇرعان جەرگە اينالدى. وسىلايشا، 1961 - جىلى 13 -تامىزدا نيكيتا حرۋشەۆتىڭ شەشىمىمەن باتىس بەرليندى قورشاي قورعان سالىناتىن بولدى. ەرتەسىندە ونداعان مىڭ تۇرعىندار ۇيىنە جەتە الماي، شەكارانىڭ ارعى، بەرگى بەتتەرىندە قالدى. قىرىق جىل بويى نەمىس حالقىن ەكى جىككە جارىپ، ارالارىن الشاقتاتقان بەرلين قورعانى شىن مانىندە ولار ءۇشىن ۇلتتىق تراگەديا بولدى.
بەرلين قورعانىنىڭ قۇرىلىسى ۆارشاۆا كەلىسىمى ەلدەرىنىڭ كوممۋنيستىك جانە جۇمىسشىلار پارتياسى جيىنىنىڭ ۇسىنىسىمەن جانە گەرمانيا دەموكراتيالىق رەسپۋبليكاسى (گ د ر) حالىقتىق پالاتاسىنىڭ شەشىمى نەگىزىندە 1961 - جىلدىڭ تامىزىندا باستالدى. سول جىلى 28 - قازاندا امەريكالىقتار شەكارا بەكەتتەرىن جويىپ جىبەرۋگە ارەكەت جاسادى.
ك س ر و اسكەري بارلاۋشىلارى وپەراتسيانىڭ قاي جەردە، قاشان باستالاتىندىعى تۋرالى دەر كەزىندە بەرگەن اقپاراتىنىڭ ارقاسىندا ك س ر و جاعى ونىڭ بەتىن قايتارۋعا دايىن تۇردى. براندەنبۋرگ قاقپاسى الدىندا كەڭەستىك جانە امەريكالىق تانكتەر ءبىر-بىرىنە زەڭبىرەكتەرىن كەزەپ تاڭ اتقانشا تۇردى. تاڭ قىلاڭ بەرە ماسكەۋدىڭ بۇيرىعى بويىنشا، ءبىزدىڭ تانكتەر كەيىن شەگىندى، ارتىنان 20 مينۋتتان سوڭ امەريكالىقتار ارتقا كەتتى. سونىمەن، شيەلەنىس اياقتالدى، باتىس گ د ر شەكاراسىن مويىندادى.
قورعاننىڭ قۇرىلىسى 13 جىل بويى بىرنەشە رەت وزگەرتىپ، جەتىلدىرىلىپ قايتا سالىندى. ەڭ سوڭعى رەكونسترۋكسيا 1975 - جىلى جۇرگىزىلدى. سول كەزدەردە ۇزىندىعى 106 شاقىرىم، بيىكتىگى 3,7 دەن 4,6 مەترگە دەيىن جەتەتىن قالىڭ بەتوننان قۇيىلعان بيىك قورعان نەمىس حالقى ءۇشىن ماڭگىلىككە قالا بەرەتىندەي بولىپ كورىنگەن. 1989 - جىلى بۇل كۇردەلى كەشەن بەتون قابىرعادان باسقا 66,5 شاقىرىمدىق تەمىر توردان جاسالعان قورشاۋدان، ەلەكتر قۋاتىمەن كۇشەيتىلگەن 127,5 شاقىرىمدىق قورشاۋدان، 105,5 شاقىرىمعا سوزىلاتىن قازىلعان ور، كەيبىر بولىكتەرىندەگى تانككە قارسى بەكىنىستەردەن، 302 كۇزەت مۇنارالارى مەن شەكارا بەكەتتەرىنەن تۇراتىن بولعان.
1989 -جىلدىڭ 9 - قاراشاسىندا ساياسي داعدارىس كۇشەيىپ، حالىقتىڭ جاپپاي كوتەرىلۋىنە بايلانىستى گ د ر ۇكىمەتى باتىس بەرلينمەن بايلانىس شەكتەۋلەرىن، ال كەلەسى جىلى 1 - شىلدەدەن باستاپ شەكارالىق باقىلاۋدى تولىقتاي الىپ تاستادى. 1990 -جىلدىڭ قاڭتار - قاراشا ايلارى اراسىندا بارلىق شەكارا عيماراتتارى بۇزىلدى. تەك قىرعي-قاباق سوعىستىڭ الەمگە تانىمال سيمۆولى رەتىندە ءبىر جارىم شاقىرىمداي جەردى ەستەلىك رەتىندە قالدىردى. سول جىلى 3 - قاراشادا گەرمانيا بىرىگىپ، بەرلين بىرىككەن جاڭا فەدەرالدىق گەرمانيا رەسپۋبليكاسىنىڭ استاناسى بولىپ قايتادان بەكىتىلدى.
وتكەن دەمالىس كۇندەرى گەرمانيا حالقى بەرلين قورعانىنىڭ قۇلاۋىنا 25 جىل تولعان كۇنىن كەڭ اۋقىمدا سالتاناتپەن اتاپ ءوتتى. مەرەكەنىڭ شارىقتاۋ شەگى جەكسەنبى كۇنى بولدى. بۇرىنعى گ د ر شەكاراشىلارى تۇرعان بەكىنىستىڭ بويىمەن سەگىز مىڭ شاردان جاسالعان قورعاننىڭ جارقىراعان بەينەسىن اسپانعا شىعاردى.
ەڭ باستىسى، بۇگىنگى گەرمانيانى باسقارىپ وتىرعان بيلىك بۇل مەرەكەگە ۇلكەن ساياسي ءمان بەرىپ وتىر. «بەرلين قورعانىنىڭ قۇلاۋى بىزگە ارماننىڭ ءتۇبى ءبىر ورىندالاتىنىن دالەلدەپ وتىر. قانداي دا كەدەرگىلەر بولماسىن، ەگەر شىن مانىندە ءبىر نارسەنىڭ ونداي بولۋى ءتيىس ەمەس بولسا، وندا ەشتەڭە دە سولاي بولىپ قالماۋى كەرەك. بۇل تاريحي وقيعا بىزدە كۇش بار ەكەنىن، ءوز تاعدىرىمىزدى ءوزىمىز قولعا الىپ، جاقسارتا الاتىنىمىزدى كورسەتتى...
بۇل - بوستاندىقتىڭ قۇلدىقتى جەڭۋى بولدى جانە قورعاندى - ديكتاتورلاردىڭ، وزبىرلىق پەن يدەولوگيانىڭ قورعانىن قۇلاتاتىن بولاشاق ۇرپاققا سەنىم ۇيالاتاتىن ۇندەۋ بولدى» دەدى فەدەراتيۆتىك گەرمانيا رەسپۋبليكاسىنىڭ بۇگىنگى باسشىسى، توي يەسى انگەلا مەركەل.
مەرەيتويعا كەلگەن قۇرمەتتى قوناقتاردىڭ ىشىندە ك س ر و-نىڭ ەكس-پرەزيدەنتى ميحايل گورباچەۆ تا ءجۇردى. ءوزىنىڭ گەرمانياعا كەلۋ سەبەپتەرىنىڭ ءبىرى - قازىرگى ساياسي جاعدايدى تالقىلاۋ ەكەنىن اتاپ ءوتتى. «ءبىز قىرعي-قاباق سوعىستىڭ اياقتالۋىنا بايلانىستى پايدا بولعان بۇكىل مۇمكىندىكتەرىمىزدى جەلگە ۇشىرىپ جىبەردىك. ءبارى جاقسى-اق باستالىپ ەدى، بىرەۋلەرگە بۇل ۇناماعان سياقتى. قازىرگى كەزدە الەمدە سوعىستار ءجۇرىپ جاتىر، قايتا قارۋلانا باستادى، ال ادامدار جاڭا قورعانداردى كوتەرىپ جاتىر. بۇنى مەن ەڭ الدىمەن، تۇسىنبەۋشىلىك قورعانى دەپ سانايمىن» دەدى ميحايل گورباچيەۆ.
گ د ر-داعى كوممۋنيستىك قۇرىلىمنىڭ قۇلاۋى سول كەزدەگى ك س ر و پرەزيدەنتى ميحايل گورباچيەۆتىڭ شەشىمىنە تىكەلەي بايلانىستى بولعانى بەلگىلى. الايدا، گورباچيەۆ قايتا قۇرۋ ناۋقانىن باستاعاندا سوتسياليستىك مەملەكەتتەردەگى ساياسي جاعدايلارعا ىقپال جاسايمىن دەپ ويلاعان جوق. ءبىراق 1989 - جىلدىڭ كۇزىنە قاراي ىشكى ساياساتتى باقىلاۋدان شىعارىپ العان، ەكونوميكالىق قۇلدىراۋدى باستان كەشىپ جاتقان ك س ر و-نىڭ جاعدايىنا قاراپ، كرەمل شىعىس ەۋروپاداعى بۇرىنعى ىقپالىن ۇستاپ تۇرا المايتىنىنا كوزى جەتتى.
ونداعى كوممۋنيستىك پارتيانىڭ باسشىلارىن حالىق الىپ تاستاماي تۇرعاندا، باسقاشا، ەكى جاققا دا ءتيىمدى ساياسي قادام جاساۋ كەرەك بولدى. گورباچەۆ داعدارىسى 1989-1990 - جىلدارداعى ەلدەگى قانت، سابىن تاپشىلىعى، شاحتەرلەر كوتەرىلىسى، ەلتسيننىڭ بيلىككە قارسى شىعۋى، تاۋلى كاراباق قاقتىعىسى سياقتى ىشكى نارازىلىقتاردان باستاپ شىعىس ەۋروپانىڭ كوممۋنيستەردەن ارىلۋىنا دەيىن جەتتى. وسى كەزدە ساياسي بيۋرو مۇشەلەرىنىڭ دەنى Ⅱدۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن ەۋروپادا پايدا بولعان سوتسياليستىك رەجيمدەگى مەملەكەتتەر تۋرالى بۇرىننان قالىپتاسقان ساياسي كوزقاراستارىن وزگەرتكەن بولاتىن.
وسى تۇستا سوتسياليستىك قۇرىلىم مەن كاپيتاليستىك قوعامنىڭ اراسىن ءبولىپ تۇرعان بەرلين قورعانىنىڭ قۇلاۋى، كسرو- نىڭ ەكونوميكاسى شاتقاياقتاپ، يدەولوگياسىنىڭ السىرەۋى كوممۋنيستىك جۇيەنى ۇستاناتىن لاگەردەگى ءبىرقاتار مەملەكەتتەرگە اسەرىن تيگىزىپ، ساياسي وزگەرىستەر اكەلەدى دەگەن بولجامدار بولدى. ءبىراق ولاي بولمادى. كۋبا، سولتۇستىك كورەيا ەلدەرىنىڭ كوممۋنيستىك قۇرىلىم باسشىلارى ەشتەڭەنى وزگەرتكىسى كەلمەدى. كورەيا تۇبەگىندەگى وڭتۇستىك پەن سولتۇستىك اراسىنداعى دەماكراتسيالىق جولاق سونىڭ دالەلى. قىتايداعى رەفورما كەزىندە، 1989 - جىلى ستۋدەنتتەر قوزعالا باستاپ ەدى، تەز باسىلدى. تيانانمەن الاڭىنا جينالعان ساياسي دەمونستراتسياعا جينالعانداردى بيلىك كۇشتەپ تاراتتى. ويتكەنى دەن سياوپين جايلاپ باستالعان رەفورماعا قاۋىپ توندىرەتىن بۇلىكتى قالامادى. وسىلايشا، قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىندا بالەندەي وزگەرىستەر بولعان جوق، مىسالى، تيبەت ماسەلەسى دە وڭ شەشىلدى.
الايدا، بەرلين قورعانى حالىقتىڭ كوتەرىلىسكە شىعۋىمەن الىنعان جوق، وعان الەمدەگى ساياسي جاعدايلار سەبەپ بولدى. وتكەن عاسىردىڭ سەكسەنىنشى جىلدارىندا گ د ر ساياسي جانە ۇگىت-ناسيحات باعىتىندا ءىرى قادامدار جاساپ، ۇلكەن تابىستارعا جەتتى. 1987 - جىلى گ د ر ءبىرىنشى حاتشىسى ەريح حونەككەر ف ر گ-عا ءبىرىنشى رەت رەسمي ساپارمەن باردى. بۇل ونىڭ ديپلوماتيالىق ءىرى جەڭىسى بولدى.
سول جىلى باتىس گەرمانياعا كەلگەن ا ق ش پرەزيدەنتى رونالد رەيگان بەرليندەگى براندەنبۋرگ قاقپاسى الدىندا تۇرىپ، «گورباچيەۆ مىرزا، مىنا قابىرعانى الىپ تاستاڭىز!» دەگەن تاريحي ءسوزىن ايتقان ەدى. سوعان قاراماستان، حونەككەردى كاپيتاليستىك گەرمانيا تەڭ سەرىكتەس رەتىندە، زاڭدى مەملەكەتتىڭ زاڭدى باسشىسى رەتىندە قابىلداپ، قۇرمەتپەن قارسى الدى. وسىدان كەيىن Ⅱ دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن ەكىگە جارىلىپ جاتقان نەمىس حالقىنىڭ بىرىگۋگە ىنتاسى ارتا ءتۇستى.
الايدا، ءبىر ۇلتتىڭ وكىلدەرى بولسا دا ونداعان جىلدار بويى ءبىر-بىرىنە قاراما-قايشى يدەولوگيالىق سوعىس جۇرگىزگەن كەيبىر زيالىلار بۇرىنعى ساياسي ۇستانىمدارىن وزگەرتكىسى كەلمەدى. گيۋنتەر گراسس سياقتى ۇلتتىڭ قايماقتارى گەرمانيانىڭ بىرىگۋىنە اشىق قارسى شىقتى، ءتىپتى «انتيفاشيستىك مەملەكەتتى» جويىپ جىبەرۋ كەرەك دەگەن پىكىردە بولدى. وعان قوسا، ەۋروپانىڭ باسقا استانالارىندا وتىرعان ميتتەران مەن تەتچەر دە نەمىس حالقىنىڭ بىرىگۋىنە ساقتىقپەن قارادى.
بىرىككەن گەرمانيانىڭ ورنى جانە جۇرگىزەتىن ساياساتى قانداي بولماق دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەدى. بۇگىندە باتىس ەلدەرى بۇدان شيرەك عاسىر بۇرىن بولعان وقيعانى ۇلكەن جەڭىس رەتىندە، تىكەلەي بوستاندىققا جاسالعان ءىرى قادام، كوممۋنيزمنىڭ قۇلاۋىنا اكەلگەن تاريحي فاكت رەتىندە كورسەتۋگە تىرىسادى. قالاي بولعاندا دا، بۇكىل الەم «ۇلتتى جىكتەپ، ورتاسىنا سالىنعان تەمىر شىمىلدىق» دەپ اتاعان بەرلين قورعانىنىڭ قۇلاۋى ساياسي پروبلەمانىڭ بەيبىت شەشىلۋى بولدى. سوندىقتان بۇل تاريحي وقيعا ساياسي ارەناداعى ەكى جاقتىڭ دا ۇلكەن جەتىستىگى بولىپ سانالادى.
اۆتور: تورەجان قايىرجان
«ايقىن»