گوللاندياداعى قازاقتار

استانا .قازاقپارات - وسىدان ءبىراز جىل بۇرىن بىرەۋ گوللانديا (نيدەرلاندى كورولدىگى) ەلىندە وتانداس قازاقتار بار دەسە سەنبەس ەدىم.

«تاعدىر تالكەگىمەن كەلىپ قالعان بىرەن- ساران قازاق بولسا، ولاردى كىم ەسىنە الار؟ » دەگەن ويلار دا بولدى. ال 2014 - جىلى امستەردام قالاسىنداعى حالىقارالىق الەۋمەتتىك تاريح ارحيۆىندە عىلىمي - زەرتتەۋ جۇمىسىمەن جۇرگەن كەزدە وسى ەلدە تۇراتىن، قىزمەتتە جۇرگەن قازاقتارمەن كەزدەسىپ قالدىق.

مەنىڭ گوللانديادا جۇرگەنىمدى جەرگىلىكتى قازاقتارعا ورحان تەمىرشى ەسىمدى نوعاي جەتكىزگەن ەكەن. حابارلاسىپ، سويلەسىپ، بىردەن كەزدەسۋگە كەلىستىم. مۇنداعى الاش ۇرپاقتارى وزدەرىنىڭ نيدەرلاندى، ياعني گوللانديا قازاق قاۋىمداستىعىن قۇرعان ەكەن.

 وسى ورايدا «ەۋروپا تۇكپىرىندە، اتلانت مۇحيتى جانىندا قازاق قايدان ءجۇر؟ » دەگەن سۇراق تۋادى.

 1947-1950 - جىلدارى قىتاي كومپارتياسى قىسپاعىنا تۇسكەن حالىق وسپان باتىردىڭ باستاۋىمەن كوتەرىلىسكە شىعادى. قارۋلانعان قىتاي اسكەرى ەلدى قىرا باستايدى. زور مەملەكەتكە قارسى تۇرۋ وڭاي ەمەس. سودان كەيىن قازاقتار امالسىزدان ءۇندىستان، پاكستان جەرىنە اۋىسادى. كوپتەگەن قيىنشىلىق كورىپ ازىپ- توزعان ەل 1960 - جىلدارى تۇركياعا وتەدى. تۇركيا ەلى (باسشىسى ادنان مەندەرەس) وتانداستارىمىزعا كوپ كومەك كورسەتكەن. تەك الەمدى اۋزىنا قاراتقان «كوممۋنيستىك قوعامدى» اسىعىپ قۇرىپ جاتقان ك س ر و باسشىلارى بوسقىن قازاققا ەشقانداي كومەك كورسەتپەگەن بولاتىن. تۇركياعا ورنىققاسىن، قازاق ءارتۇرلى ماماندىقتى يگەرە باستايدى. ولاردىڭ قيىن جولىن حاليفا التاي، حاسەن ورالتاي كەزىندە جاقسى جازعان بولاتىن. ەلىم- ايلاپ وتكەن ءومىر. قازىرگى ەۋروپا، ونىڭ ىشىندە گوللانديادا جۇرگەن ەل -  سول بوسقىنداردىڭ ۇرپاعى. كوپشىلىگى اباق- كەرەي، نايمان، ۋاق تايپاسىنان شىققان. شىعىس تۇركىستاننان شىققان البان، قىزايلار دا كەزدەسەدى.

 وزدەرىنىڭ ايتۋىنشا، گوللانديادا 30-40 وتباسى بار. ورتا ەسەپپەن العاندا (4*40 كوبەيتسە) -  120-160 ادام بولار. وقىپ، كەلىپ جۇرگەن قازاق از ءارى ولار ۋاقىتشا ۆيزامەن. ۇلتارالىق نەكە قۇرعان قازاقستاندىقتار ءوز جاعدايىمەن ءجۇر. ولاردىڭ تۇسىنىگى باسقاشا سياقتى. كەزىندە تۇركيادان يمميگرانت بولىپ وتكەن وتانداستارىمىز قازىرگى قازاقستان تۋرالى كوپ سۇرايدى. بارىپ- كەلگەن جەكجات ارقىلى كوپ جاڭالىققا قانىق. ەلىمىزدە بولىپ جاتقان جاقسى ىستەرگە قۋانادى، تەرىس حابار ەستىسە رەنجىپ وتىرادى.

 ولار ەلىمىزدە شىعىپ جاتقان فيلمدەردى («قىز جىبەك» ، «كوشپەندىلەر» ، «جاۋجۇرەك مىڭ بالا» ) كورىپ وتىرادى. نۇرعيسا تىلەنديەۆ، بەكبولات تىلەۋحان، ماقپال ءجۇنىسوۆا، رامازان ستامعازيەۆتەردى ءسۇيىپ تىڭدايدى.

 ءبىر جاعداي -  گوللانديانىڭ قازاقتارى نەگىزىنەن، تۇرىك تىلىندە سويلەيدى. وعان ەشقانداي رەنجۋ قاجەت ەمەس، سەبەبى ولار تۇرىك مەكتەبىندە وقىعان. تۇرىكشە جاقسى بىلەتىن ولار قازاقشانى دا يگەرىپ العان. ءارى قازىرگى جاستار بۇرىنعى قىتايدان شىققان ەلدىڭ نەمەرەلەرى، ياعني ولار قازاقستاندى كوزىمەن كورگەن ەمەس. اعىلشىن جانە گوللاند تىلىنە جەتىك جانە ءوز ماماندىقتارىن جاقسى مەڭگەرگەن. ءوندىرىستىڭ ءار سالاسىندا قىزمەت اتقارادى.

«سەندەردىڭ ستاتۋستارىڭ «يمميگرانت» رەتىندە، سوندىقتان بولاشاقتارىڭ قالاي بولادى؟ » دەگەنمىن. «ءبىزدىڭ ءۇي- جايىمىز تۇركيادا، اۋىلىمىز دا ەل اراسىندا بار. قاجەت بولسا ءبىز وندا ءجيى بارىپ تۇرامىز» دەپ جاۋاپ بەردى ولار. بۇل وتە ورىندى جاۋاپ، ياعني ولار بوتەن ەلگە ءسىڭىپ كەتۋدى ارمانداپ وتىرعان جوق، قايتا ولار وزدەرىن الاش ۇرپاعى دەپ سانايدى.

قازىرگى گوللانديانىڭ حالقىنىڭ جارتىسىن ازيا، افريكا، سۋرينام ەلدەرىنىڭ ازاماتتارى قۇرايدى. وسى ايىرماشىلىعى كوشەدە دە انىق كورىنىپ تۇرادى. كوپ ازاماتتار بىلمەۋى مۇمكىن، قازىرگى گوللانديا، گەرمانيا، فرانتسيا سياقتى ەلدەر - كوپ ۇلتتى مەملەكەت. قالالارىنا بارساڭ، ازيا، افريكا، كاۆكازدان كەلگەن ازاماتتار ءجيى كەزدەسەدى.

17 - تامىز

 بۇگىن امستەردامدا كۇن سۋىق. ال قازاقستاندا تامىز ناعىز جاز ايى عوي. مۇنداعى كۇننىڭ تەز سۋىپ كەتەتىن سەبەبى -  قالا مۇحيتتىڭ جاعاسىندا تۇر. سوندىقتان مۇحيت اكەلگەن جەل وتە كۇشتى بولادى.

سونى بىلگەن گوللاندىقتار ۇيلەرىن قامال قىلىپ سالادى. 4-5 قاباتتى ۇيلەر تەڭىزدەن كەلگەن جەلدەن قورعاپ تۇرادى. ارحيتەكتورلار قالانى جىلىتۋ ماقساتىمەن ارنايى سالعان. ال تەڭىزدەن كوپتەگەن كانالدار كىرەدى.

گوللانديالىقتار ۇنەمى ۆەلوسيپەدپەن جۇرەدى. ول ءۇشىن ارنايى جولدار جاسالعان. كىشكەنتاي بالا العان زاتتارىن ۆەلوسيپەدتىڭ الدىنا سالىپ الىپ ايداپ جۇرگەنىن تالاي كوردىم. كۇنىنە امستەردام قالاسىنىڭ كوشەلەرىنە 1 ميلليوننان استام ۆەلوسيپەد شىعاتىن كورىنەدى. ول ەلدىڭ ءجۇرىس زاڭدارىن بىلمەي قالساڭ، قيىن جاعدايعا تۇسۋگە بولادى. مىسالى، مەن گوللاندياعا جاڭا كەلگەن كۇندەرى بايقاماي ۆەلوسيپەد جولىنا ءتۇسىپ كەتكەن ەدىم. ۆەلوسيپەدكە مىنگەن جاسى 70 تەن اسقان اپاي مەنى سوعىپ كەتكەنى! ايتەۋىر ول قۇلاماي امان قالدى. كەشىرىم سۇرادىم. شىنىندا دا، كىنا مەنەن بولاتىن، سەبەبى جاياۋ ادام جولى باسقاشا سالىنعان.

ۆەلوسيپەدپەن ءجۇرۋ ەرمەك ەمەس. كوپ قوزعالعاننان شىعار، گوللانديالىق ازاماتتاردىڭ اياعى ۇزىن، بويى تىك بولىپ كەلەدى. قازىر قازاق ازاماتتارىنىڭ اراسىندا تىم تولىپ كەتكەن ادامدى ءجيى كورەسىڭ. سونداي كەزدە «شىركىن- اي، بۇل قازاقتى ۆەلوسيپەد، نە بولماسا اتقا وتىرعىزۋ كەرەك، سوندا سىمباتتى دا سۇڭعاق بولار ەدى» دەپ ارماندايسىڭ.

18 - تامىز

 كۇن سايىن ارحيۆ ماتەريالدارىن قارايمىن. ءبىزدىڭ تاقىرىپ -  ⅩⅩعاسىردىڭ ساياسي تاريحى، ۆ. لەنين باستاعان بولشەۆيزمنىڭ 1917 - جىلى بيلىك باسىنا كەلۋى؛ ونىڭ قازاقستانعا بولعان اسەرى. وتكەن جۇمادا ۆ. شۋلگين دەگەن قايراتكەردىڭ قۇجاتتارىن قارادىم. ول ازامات 1878 - جىلى كييەۆتە تۋعان. ال 1976 - جىلى، ياعني جۇزگە جەتپەي قايتىس بولعان.

ۆ. شۋلگين مەملەكەتتىك دۋمانىڭ دەپۋتاتى، ال 1917 - جىلى نيكولاي رومانوۆتىڭ تاقتان باس تارتىپ، سامودەرجاۆيەنىڭ قۇلاعانىن ءوز كوزىمەن كورگەن. 1918-1920 - جىلدارى ازامات سوعىسى كەزىندە دەنيكين، ۆرانگەل سياقتى گەنەرالدارمەن «اق گۆارديا» قولىن قۇرعان، سولاردىڭ يدەولوگى بولعان. 1924-25 - جىلدارى «ترەست» قوعامىنىڭ شاقىرۋىمەن ك س ر و- عا كەلگەن. (ول «ترەست» وداعىن قۇرعان وگپۋ بولاتىن، ⅩⅩع. 70 - جىلدارى «ترەست وپەراتسياسى» دەگەن اتىشۋلى فيلمنىڭ كەڭەسشىسى) . 1944 - جىلى يۋگوسلاۆيادا تۇرعان كەزدە ۇستالىپ، ونى ماسكەۋگە ۇشاقپەن اكەلىپ سوتتاعان. ون جىلدان استام وتىرىپ، كەيىن جالعىز ءوزى گورلوۆسك قالاسىندا مۇگەدەكتەر ۇيىندە تۇرعان بولاتىن. «تاريح سوتىنىڭ الدىندا» دەگەن يدەولوگيالىق فيلمگە تۇسكەن. كوپ ەستەلىك قالدىرعان. كوزقاراسى بويىنشا - مونارحيست. رەسەيدى جاقتاپ وتكەن.

 بىزگە ۆاسيلي شۋلگيننىڭ كەرەگى -  ول مەملەكەتتىك دۋمادا قازاق دالاسىنان كەلگەن دەپۋتاتتارمەن ارالاسقان، ەميگراتسيادا بولعاندا م. شوقايمەن بىرلەسكەن. مۇستافا شوقاي قايتىس بولعاندا ەستەلىك جازىپ بەرگەن وسى ۆ. شۋلگين. ХХІІ سەزگە قاتىسقان. ا. حرۋشيەۆ ونى بۇل سەزگە ادەيى اكەلگەن بولاتىن. سول ەستەلىكتەرى اراسىندا ءاليحان بوكەيحان، م. شوقايعا جالپى قازاق دالاسىنا قاتىستى اقپارات كەزدەسىپ قالدى.

 سونىمەن قوسا، شەتەلگە الىپ كەتكەن قۇجاتتار اراسىندا ەلىمىزگە قاتىستى دەرەكتەر كەزدەسەدى. ونى ءبىز عىلىمي اينالىمعا ءتۇسىرۋىمىز قاجەت. تۋراسىن ايتساق، ⅩⅩعاسىرداعى قازاق تاعدىرى وسىنداي ادامداردىڭ، ۆ. شۋلگين، ا. كەرەنسكي، ۆ. لەنين، ي. ستالين باسقارعان ساياسي پارتيالاردىڭ قولىندا بولعان -  سونى ۇمىتپاۋ كەرەك. ال ءبىزدىڭ جاستار شەت تىلدەرىن ايانباي ۇيرەنۋى قاجەت. ورىس ءتىلىن دە بىلگەن دۇرىس، ءبىراق بار الەم اعىلشىن، يسپان تىلىندە سويلەيدى. عىلىمي جاڭالىقتار دا اعىلشىن تىلىندە، ءتىپتى كوشەدە ءجۇرۋ ءۇشىن دە اعىلشىن ءتىلى قاجەت.

 ال عىلىمي جوبا العان تاريحشى، ساياساتتانۋشى، قوعامتانۋشىلار ناقتى تاقىرىبىن تاڭداپ، الەمدىك ورتالىقتارعا شىققانى دۇرىس. ءبىراق جاڭا ايتقانداي، عالىم، بيزنەسمەن، ساياساتشىلارعا الەم تىلدەرىن تەزىرەك ۇيرەنۋ كەرەك. قازىرگى زاماندا الەم ۇدەرىسىنەن قالىسپاۋىمىز كەرەك. جالپى گوللانديالىقتار وتە ەڭبەكقور. جانە بۇلاردىڭ ەڭبەكقورلىعى بالا كەزىنەن تاربيەلەنەدى. ولاردىڭ بار بايلىعى -  ەڭبەكقورلىعى مەن ونەرتاپقىشتىعىنان. ولار ونەر مەن بىلىمگە اۋەس.

ەكىنشىدەن، بۇل وتە ماڭىزدى ماسەلە - ولار ك س ر و حالىقتارى سياقتى، قازاق سياقتى ريەۆوليۋتسيا، ۇيىمداستىرۋ (كوللەكتيۆتەندىرۋ) سياقتى ەكسپەريمەنت ارقىلى جەكە مەنشىگىنەن ايىرىلعان ەمەس. بىزدە عوي «زاۋىت، كولحوز، سوۆحوز» دەپ مەنشىكتەن ايىرىلىپ، كەدەيلەنىپ كەتكەنىمىز. مەنىڭ ءسوزىم كەيبىر كەڭەس ءداۋىرىن اڭسايتىندارعا ۇناي ما، ۇناماي ما، ءبىراق ايتارىم، كەڭەس وكىمەتى «اشتان ولتىرمەس» دەپ كەدەيشىلىككە، جالقاۋلىققا حالىقتى جامان ۇيرەتىپ جىبەردى. ال جەكەمەنشىك ادامدى تۇلعا قىلادى، ونى اقشا تاۋىپ، بايۋعا ۇيرەتەدى. وسى جاعدايدى ءبىز ەلگە ۇيرەتە بەرۋىمىز كەرەك. ايتپەسە اۋىل جاعدايى قۇلدىراي بەرمەك.

ايتپاقشى، مۇندا دا قاڭعىباس، تۇرمىسى ناشار ادامدار كوپ. ەسىرتكىگە ەلتىپ جۇرگەندەردى كورەسىڭ. مەملەكەت ولارعا كوپ كومەك كورسەتەدى، ءبىراق ادامنىڭ تاعدىرى ءوز قولىندا ەكەنى بەلگىلى.

قازاق ءداستۇرى مەن گوللاند ءداستۇرىنىڭ ۇيلەسپەيتىن جەرى دە بار. مىسالى، مۇندا قىز بالاعا قىلجاقتاپ سويلەي بەرسەڭ، انەكدوت ايتساڭ، كوفە- شاي ءۇشىن اقشا تولەسەڭ، بالەگە قالۋىڭ مۇمكىن. «گەندەرلىك ساياسات» دەگەن وسىندا.

سوسىن با، مۇنداعى جاستار ۇزاققا دەيىن ۇيلەنبەيدى، اجىراسۋ كوپ. زاڭ بويىنشا، مۇنداعى «كوگىلدىرلەرگە» (گەيلەرگە) ۇيلەنۋگە رۇقسات. بىزگە سوندىقتان ءوز ۇلتتىق ءداستۇرىمىزدى دامىتىپ، باسقا ەلگە ەلىكتەي بەرۋدىڭ ەش قاجەتى جوق.

19 تامىز

بۇگىن ازامات سوعىسى، ستالين زامانىنا قاتىستى قۇجاتتاردى قاراپ بىتىرەتىندەي بولدىم.

ۆ. شۋلگين، ا. كەرەنسكي، ت. ب. اقىرىنا دەيىن «بولىنبەيتىن، قاسيەتتى» رەسەيىن اڭساپ وتكەن ەكەن! باسقا ۇلتتاردىڭ دا ارمانى بولۋى مۇمكىن، ولار دا ادام عوي، رەسەيدى دەموكراتيا جولىمەن دامىتۋ تۋرالى جاق اشپايدى. ۆ. شۋلگين كيەۆتە تۋعان، سونىڭ وزىندە ۋكرايندەردى «حوحول» ، «مالوروس» دەپ مازاقتاپ وتىرادى.

ۆ. لەنين جاقتاستارىمەن بىرىگىپ پارتيا بيلىگىن ورناتتى. اقىرى بولشيەۆيزم ءوزىن- ءوزى قىرىپ- جويىپ ءبىتتى. ونىڭ بارلىعىن كوزىمىزبەن كورىپ وتىرمىز.

ال سارى دالادا وسكەن الەكەڭ، احمەت، ەلدوستاردىڭ ويلارى كەرەمەت وزىق بولعان. تاڭعالارلىق جاعداي، كەرەمەت ۋنيۆەرسيتەت بىتىرمەسە دە، ەۋروپا تورىندە تۇرماسا دا، ولار 1916-1917 - جىلدارى جەكەمەنشىكتى ساقتاۋ، دەموكراتيانى دامىتۋ، ءتىل مەن ءداستۇردى ايالاۋ، كوپپارتيالىق جۇيە، پرەزيدەنت پەن پارلامەنت بيلىگىن ورناتۋ تۋرالى ءارى ايتىپ، ءارى «الاش وردا» پارتياسىنىڭ باعدارلاماسىن ەنگىزگەن ەدى. سەنبەگەن ادام الاش وردا پارتياسى باعدارلاماسىن قاراپ شىعۋىنا بولادى.

20 - تامىز

 كەشە پروفەسسور تۋراش اتاباكي ىزدەپ كەلدى. ول جاڭا عانا كانادادان كەلگەن ەكەن. 1 - دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ باستالۋى تۋرالى لەكتسيا وقىپ، ءبىراز ەلدە بولىپتى. تاماشا عالىم نەمىس، اعىلشىن، گوللاند، پارسى، تۇرىك، ت. ب. تىلدەردە ەركىن لەكتسيا وقي الادى. جانە لەكتسيالارى جوعارى دەڭگەيدە. ەكەۋىمىز جەكە وتىرىپ بولاشاق كەلىسىم تۋرالى سويلەستىك. مەملەكەت تاريحى ينستيتۋتى حالىقارالىق قاتىناستى دامىتا تۇسەدى. ءبىزدىڭ عالىمدار ءۇشىن شەتەلمەن بايلانىس وتە ماڭىزدى. ايتپەسە، باياعى زامان بيۋروكراتياسى شىعارعان نۇسقاۋدان شىعا المايتىن سياقتىمىز.

 ت. اتاباكيمەن ءبىزدىڭ عالىمداردى ەۋروپاعا تاجىريبە جيناۋعا جىبەرۋگە كەلىستىك.

 كەشكە ۇيگە گوللاندياداعى نوعاي قوعامىنىڭ جەتەكشىسى ورحان تەمىرشى كەلدى. بۇل نوعايلار -  XVIII عاسىردا رەسەي اسكەرىنەن شەگىنىپ، تۇركياعا وتكەن نوعاي (ۇلى نوعايلاردىڭ) باۋىرلارىمىزدىڭ ۇرپاقتارى. نوعايلار (تاتار ەمەس) قازاققا ەڭ جاقىن حالىق -  ەگىزىمىز ەدى. «قازاق ادەبيەتىندە» (14 - شىلدە، 2014) ولار تۋرالى مەنىڭ كولەمدى ماقالام شىققان. ودان وسىندا تۇراتىن قازاق وتباسىلارىنا باردىق. مۇنداعى نوعايلار مەن قازاقتار ارالاسىپ تۇرادى ەكەن.

 اساۋ (ارىستان) سۇلتانبەكتىڭ، بەكبولات تىلەۋحاننىڭ اندەرىن تىڭدادىق. اسىرەسە، قازتۋعاننىڭ «قايران ەدىلى» مەن دوسپامبەت جىراۋدىڭ كۇيلەرى (قوبىزداعى) قاتتى اسەر ەتتى.

 تۇركيادان شىققان نوعاي، قازاقتار ەل تاريحىن ونشا بىلە بەرمەيدى. ايتالىق، «نوعاي ورداسى دەگەن نە، قازاق قايدان شىققان، نە كوردى؟ » دەگەندەي. ولارعا كىنا تاعۋعا تاعى بولمايدى، سەبەبى ولار تۇركيادا وسكەن، تىلدەرى دە تۇرىكشە. كەيبىرى ءتىپتى ءوزىن قازاق ەمەس، تۇرىك دەپ سانايدى. ونىڭ ءبىر سەبەبى، تۇركيادا ءبىر ۇلت -  تۇرىكتەر عانا تۇرادى دەگەن تاعىلىم بار. مەن ولارعا اتالارىنىڭ قايدان شىققانىن، ۇلى باتىرلار مەن بيلەر، جىراۋلار مەن اقىندار تۋرالى ايتتىم.

24 - تامىز

 بۇگىن ەلگە قاتىستى دەگەسىن، فيلم كورۋگە باردىق. اتى -  The Owners. زالدا 40-50 ادام بولدى. ءبىز كۇنجاي ەكەۋىمىز، سوسىن ءۇش قىز، ەكى ۇل. قالعاندارى سول جاق. سويتسەك، فيلمدى شىعارعان ەۋروپا ازاماتتارى، ويناعان قازاق جاستارى. فيلمنىڭ مازمۇنى مىناداي: شەشەسىز جەتىم قالعان بالالار اۋىلىنا قايتادى. ۇلدار ەرەسەك، بىرەۋى تۇرمەدە وتىرىپ شىققان. ويلارى -  دۇرىس ادام بولۋ. ءبىراق وعان تالاسقان بىرەۋلەر اراسىندا كيكىلجىڭ باستالىپ كەتەدى. وعان ميليتسيا ارالاسادى. اياعىندا ۇلدىڭ ۇلكەنى تۇرمەدە ولەدى، كىشكەنتاي قارىنداسى جامان اۋرۋدان قايتىس بولادى. ەكىنشى ۇل بارلىعىن قىرىپ سالىپ، ءوزى دە كوز جۇمادى.

ارينە، اۋىر تاعدىر، مەنشىككە تالاسۋ ءار ەلدە بولسىن، قازاقستاندا دا ءجيى كەزدەسەدى. ءبىراق فيلمنىڭ نوبايى.. . ادامدار دا، تۇرمىسى دا تىم تۇرپايى. ادامداردىڭ كوبى ەسالاڭ، تۇرلەرىنەن ادام شوشيدى. يسلام ءدىنىن مازاقتاۋ، قازاق داستۇرىنەن ماقۇرىم رەجيسسەر. نانىمسىز سيۋجەت. جالپى، رەجيسسۋراسى وتە ناشار. يدەياسى جوق شىعارما. ەڭ قىزىعى فيلم اياقتالعاسىن بولدى. شىققان سەمىز بىرەۋ، پروديۋسەر مە، دەمەۋشى مە، ەلگە بۇل فيلم جالپى ادامزاتتىڭ قۇندىلىقتارى بار شىعارما، گۋمانيزم تۋرالى بىردەڭە دەپ جاتتى. سۇراقتار دا قويىلدى. «ەگەر ادامزات پروبلەماسىن كورسەتكىڭ كەلسە، نەگە قازاقتى سونداي قۇبىجىق قىلىپ كورسەتەسىڭ؟ » دەسەك باسىن قاسيدى.

 مەن ول كىسىگە ايتقانىم: «مۇنداي فيلمدى ءبىز قابىلداي المايمىز. سەبەبى سىزدەر قازاقتى بىلمەيسىزدەر، فيلمنىڭ يدەياسى اشىلماعان، شاتاستىرعان جەر كوپ» دەدىم. كەيىن ەل تارقاعاسىن وسى ويلاردى ورتاعا قايتا سالدىم. ءسوز جەتپەگەن جەردى سوندا وقىپ جۇرگەن جاستار تولىقتىردى.

 سول كەزدە كۇنجايدىڭ ماعان ايتقانى: «بۇلار مۇنداي فيلمدى قازاقستان ءۇشىن ەمەس، وسىنداعى ەل ءۇشىن شىعاردى» دەيدى. ونىڭ باستى سەبەبى -  ورتا ازيا، كاۆكاز حالىقتارىن قۇبىجىق قىلىپ كورسەتۋ. بىلايشا ايتقاندا، «يميدج» جاساۋ عوي.

گوللانديادا وقىپ، جۇمىس ىستەپ جۇرگەن ءبىرشاما قىز- جىگىتتەرمەن تانىستىم. پروفەسسور، بيولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى مۇرات نۇرىشيەۆتىڭ بالاسى بار. انا تىلىندە سايراپ، ەلىن ويلايتىن جاستاردى كورىپ قۋاناسىڭ. ءبىراق تىلگە شورقاق، ەلدەن بەزگەندەردى كورىپ رەنجيسىڭ. قايتىپ كەلە جاتقاندا كۇنجاي: «ءبىز قازاقستاندى كورمەسەك تە، مىڭداعان شاقىرىم الىس جۇرسەك تە، انا ءتىلىمىزدى ۇمىتپاي ءجۇرمىز، مىنالارعا نە دەيسىڭ؟ » دەگەندە قىزارىپ تومەن قارادىم.

 حالىق، مەملەكەت اتانۋدا كينونىڭ ماڭىزى وتە زور. ءبىر جولى تەمىرجول ورتالىعىنا ءبىر ىسىممەن بارعام. ءبىر گوللانديالىق ازامات، ءوزى ءتۇبى سۋرينامنان ەكەن: «قاي جەردەنسىڭ؟ » -  دەپ سۇرادى. «قازاقستاننان» دەدىم. سويتسەم، ول: «مەن سەندەردى بوراتتىڭ فيلمدەرىنەن بىلەمىن» دەپ كۇلەدى. مەن اقىرى وعان: «قازاقستان تاماشا جەر، حالقى كوپ، قيىنشىلىق كورگەن، پاراساتى مول وتانشىل ەل» دەدىم.

كەيبىر ءبىزدىڭ ۇرانشىل ازاماتتار «ەۋروپالىق قازاقتار نەگە ەلگە كەلمەيدى، جات ەلدە نە عىپ ءجۇر. قايتارۋ كەرەك!» دەپ بايبالام سالادى. ونداي اڭگىمەنى بايقاپ ايتۋ كەرەك. سەبەبى، بۇلار جاقسى ماماندىق العان، ورنالاسقان، ءۇي- جاعدايى بار. ەۋروپا، الەم تىلدەرىن جاتقا بىلەدى. ەلگە كەلىپ، نە ءۇي تاپپاي، نە جۇمىس تاپپاي، ورىس ءتىلى باسقان قالالاردا ءجۇرۋ ولارعا وتە قيىن تيەدى.

الىستا جۇرسە دە ولاردىڭ جۇرەگى «قازاقستان» دەپ سوعىپ تۇرعانىن ءوز كوزىمىزبەن كوردىك. ولار ەلدى كوپ ويلايدى ءارى ساعىنادى. مىسالى، فۋتبولشى مۇرات وڭال تۇركيا، فينليانديا، گوللانديادا فۋتبول ويناسا دا، ەلىم دەپ شىمكەنتتىڭ «قىران» كومانداسىنا بارعان. سول كوماندادا ويناپ ءجۇر. ماعان ۇناعانى - مۇنداعى قازاقتار سالاۋاتتى ءومىر سۇرەدى. ساياسات، ونەر، تاريح تۋرالى اڭگىمەنى ۇناتادى.

وسى ورايدا قيت ەتسە قوناققا شيشا ۇستاپ جۇگىرەتىن باۋىرلارىم ەسكە تۇسەدى. «اۋرۋ قالسا دا، ادەت قالماس!» دەپ اتام قازاق ايتقانداي، ورىستار زامانىندا سىڭگەن داستۇردەن قاشان ارىلاتىنىمىزدى ءبىر قۇداي بىلەدى.

كەيبىر كەلەڭسىز جاقتار دا بايقالىپ قالدى. مىسالى، كەيبىر تۇركيا نەمەسە اۋعانستان قازاعى رۋىن بىلە تۇرا، شىققان تەگىن بىلە تۇرا، ءوزىن «تۇرىكپىن» ، ءيا «اۋعانمىن» دەيتىن كورىنەدى.

كەزىندە مارقۇم اقسەلەۋ سەيدىمبەك اعامىز قازاق تارام- تارام بولىپ بارادى دەپ نالۋشى ەدى. « ءبىرى - كيريليتسا، ءبىرى - توتە جازۋ، ال ءبىرى لاتىن قارپىمەن جازىپ ءجۇر، ءتىل، تۇسىنىك، دۇنيەتانىمى وزگەرەدى» دەپ رەنجۋشى ەدى.

راس، ونداي قاۋىپ بىزدە دە بار. ءبىراق ءالى دە بولسا كەش ەمەس. بار كۇشىمىزدى سالىپ، تارىداي شاشىلعان قازاقتىڭ باسىن قوسۋ جولدارىن ۇيىمداستىرۋ قاجەت. بۇل ارادا الىستاعى الاش ازاماتتارىنا كومەك كورسەتۋگە قازاقستان رەسپۋبليكاسى ەلشىلىگى ەڭبەك اتقارۋى ءتيىس. وسى مىندەتتەردى اتقارۋ ءۇشىن دياسپورا جۇمىسىمەن اينالىساتىن دەپارتامەنت كەرەك. ءدال ءقازىر الەمدە 17 ميلليون قازاق بولسا، سونىڭ 11 ميلليونى اتاجۇرتىندا تۇرىپ جاتىر. ال قالعان 6 ميلليون وتانداسىمىز شەتەلدەردە تۇرىپ جاتىر دەگەن ءسوز.

ەكىنشىدەن، دۇنيەجۇزىلىك قاۋىمداستىق جۇمىسىن جاڭعىرتۋ قاجەت.

ءۇشىنشى، قازىرگى كوممۋنيكاتسيا جۇيەلەرىن پايدالانۋ ارقىلى (ينتەرنەت، فەيسبۋك) الىستاعى وتانداستارعا كومەك كورسەتۋ قاجەت. ولار ونى كۇتۋدە.

26 - تامىز

 الدىڭعى كۇنى كينودا ءجۇرىپ، «بولاشاقپەن» كەلگەن دوكتورانتپەن كەزدەسىپ قالدىق. ءبىر سوزىندە «ەلىم كوكشەتاۋدا» دەپ قالدى. ونىڭ قاي جەرى دەسەم، «داۋقارا» دەيدى.

 داۋقارا (ءداۋقارا) ءبىزدىڭ اقتاستان 20-30 شاقىرىمداي بولار. اۋىل اقساقالدارى ولاردى «كوشەي- كولدەي» دەپ، اعايىن ساناپ كەلەمەجدەپ وتىراتىن. ءداۋقارا، قاراقامىس، بىرلەستىك (قانتاي) ، ەگىندىاعاش، سىرىمبەت، ايىرتاۋ اۋدانىنىڭ ىرگەلەس جاتقان قازاق اۋىلدارى. ودان بەرى جارقىن كولى، قۇمتوككەن، جامانتاۋ (بۇركىتتى) تاۋلارى بار.

 بۇل جەر -  ايگىلى اقان سەرى، ۇكىلى ىبىراي، كاكىمبەك سالىقوۆ، شوقان ءۋاليحانوۆتاردىڭ اۋىلى.

 سولاردىڭ اراسىندا بۇلاق، اقتاس، قاراعاي بار. سول اقتاس سوڭعى كەزدە كوركەيىپ قالدى. تاماشا مەكتەپ سالىندى، جول دۇرىستالا باستادى. اۋىل بالالارى ۇلكەن قالالارعا كەتتى. اتتەڭ، ەلدە بالا تۋۋ كورسەتكىشى از، ەل قالاعا كوشىپ جاتىر. كەتەم دەگەن ادامعا «قال!» دەپ تاعى ايتا المايسىڭ. سەبەبى، اۋىلدا جۇمىس جوق. كەلگەن فيرما ءوز پايداسىن عانا ويلايلى.

 جالپى، اۋىل ماسەلەسىن قولعا الۋ قاجەت. اۋىلدارعا بار كەرەگى جۇمىس. سونى ويلاستىرىپ، ۇيىمداستىراتىن ۇكىمەت كەرەك.

 قۇداي قالاسا، ەلگە قايتقاسىن، اۋىلعا بارىپ مەكتەپ بالالارى اراسىندا فۋتبولدان جارىس وتكىزۋ كەرەك. مەكتەپتى دە قاراپ شىعۋ كەرەك. بۇل فۋتبول تۋرنيرىنە بۇلاق، قاراعاي، اقتاس بولىپ قوسىلادى.

 تۇستەن كەيىن «اياكس» ستاديونىن قاراپ كەلدىك. گوللانديادا بالالار، جاسوسپىرىمدەردى سپورتقا دايىنداۋ تاماشا جۇيەگە سالىنعان.

27 - تامىز

كەشكە قازاق قاۋىمداستىعىنا باردىق. جاقسى اڭگىمە بولدى. ونىڭ ءبىرى - «نار مويىنى ءۇزىلدى» تاقىرىبى. بۇل اتاقتى باتۋ تۇقىمىنىڭ قيراۋى، قازاق مەملەكەتى تاريحى.

ءبىر قىزىعى «وزبەكستان» ، «تۋركمەنمستان» سايتى تابىلدى. قازاقستاندى الەم ەندى عانا ءبىلىپ كەلەدى.

 كەشە ۆولوديا كروپپقا تەلەفون سوقتىم. ول گەرمانيادا تۇرادى. ءوزى جوق ەكەن، تەلەفوندى ايەلى ليۋدا الدى. ليۋدا ورىس، ال ۆولوديا نەمىس.

 1966 - جىلى باستاۋىش سىنىپتى قازاقشا ءبىتىرىپ،  قىزىلجارداعى ينتەرناتقا بەرەم دەپ ءجۇرىپ اكەمىز عەلمان جول اپاتىنان قايتىس بولدى. سودان انامىز اپكەم گۋلجيان ەكەۋمىزدى توراڭعۇلداعى ورىسشا مەكتەپ- ينتەرناتقا بەرۋگە ءماجبۇر بولدى. 5- سىنىپتا كەلدىك. سىنىپتا مەنەن باسقا قازاقتان ءبىر بالا عانا بولاتىن. قالعانى -  ورىس، ۋكراين، نەمىس، پولياك بالالارى.

سونىمەن، 10  جىلدىق مەكتەپتى ورىسشا بىتىردىك. 4 پەن 5 كە. ال وسى ۆولوديا ەكەۋمىز ءبىر كلاستا وقىدىق. نەمىستەرگە ءتان وتە ۇقىپتى، سابىرلى بولاتىن. جانە ادىلەتتى، سوزىندە تۇراتىن.

مەكتەپ ديرەكتورى ەكاتەرينا انتون قىزى ۆولكوۆا ۆولوديانى «ەلدەن كەتپەيدى، وسى جەردى كوگەرتەدى» دەپ ايتۋشى ەدى. مەكتەپ بىتىرگەسىن دە ەكەۋمىز تىعىز ارالاستىق. ال سىنىپتاستار جان- جاقا تارادى. ءتاۋىر وقيتىندار رەسەيگە (ومبى، تومسك) كەتتى.

 ءالى دە حابارلاسىپ تۇرامىز. 2000 - جىلدارى ۆولوديا مەن ليۋدا گەرمانياعا بەت الدى. ليۋدانىڭ ايتۋى بويىنشا، ۆولوديا قازاقستاننان كەتپەس ەدى، اناسى، ءىنىسى كوشىپ كەتكەسىن، مەنىڭ دوسىم دا ەلىنە قايتىپتى.

29 - تامىز

كەشە گوللانديانىڭ نوعاي باسشىسى ورحان تەمىرشىمەن ۇزاق اڭگىمەلەستىك. وزدەرى بولەك اۋىل بولىپ وتىرعاسىن، ۇلتتىق سانا، ەپتەپ ءتىل مەن تاريحىن ساقتاعان. قازىر 1950 - جىلدارى وتكەن تۇرىك حالقىمەن بىرگە قازىر ەۋروپا ەلدەرىنە ءوتىپ جايلاعان.

 نوعايلار، ورحاننىڭ ايتۋى بويىنشا، شۆەتسيا، نورۆەگيا، فرانتسيادا بارشىلىق.

 ال اڭگىمەنىڭ ارقاۋى ورحاننىڭ سۇراعانى -  نوعايلار قايدان شىققان، التىن وردا، اق وردا دەگەن نە؟ قازاق پەن نوعاي قالاي تۋىس بولىپ كەلەدى؟ ءوز تاريحىن از بىلەدى. تەك اقساقالداردىڭ ايتقانى ەسىندە.

تاپتىشتەپ تۇرىپ ايتۋعا تۋرا كەلدى، ءتىپتى ءبىزدىڭ رۋلىق جۇيەنىڭ دە وتە ۇقساس ەكەنىن ايتتىم. كوزىنە جاس كەلدى. وزدەرىنىڭ جيناعان فوتو، ۆيدەولارى بار ەكەن، ونى كورسەتتى. قالماق دەگەن كىم؟ سارايشىق قالاسى قايدا؟ جايىق وزەنى، ەدىل وزەنى قايدا؟ - ءبارىن ساراپتاپ الدىق.

ەۋروپا ەلدەرىندە تۇرىك ازاماتتارى وتە كوپ. ءبىر گەرمانيادا 3-5 ميلليون تۇركيا ازاماتى تۇرادى. فرانتسيادا - ميلليون، گوللانديانىڭ وزىندە 450-500 مىڭداي. سول 120-160 تاي قازاعىمىز، 2,5 مىڭ نوعاي سونىڭ ىشىندە.

 ءبىر توسىن وي ايتسام، سىزدەر تاڭعالماڭىزدار! ءدال وسى كەزدە پاريج، بەرلين، گوللانديا قالالارىندا قازاق تىلىندە سويلەسەڭىز، اش قالمايسىز!!! ونىڭ سەبەبى، قايدا بارساڭ تۇرىك رەستورانى، كافەسى، دونەرلەرى جانە ولار بارلىعى تۇرىكشە سويلەيدى. مۇسىلمان حالقىن كوشەدە بىردەن ايىراسىڭ -  ولاردىڭ ەرەسەك ايەلدەرى ورامال بايلاپ جۇرەدى.

اقىرىن قازاقتاردان سۇرادىم. «ال ەندى انا دۇنيەگە كەتكەن ادامدى وسىندا قالدىراسىڭدار ما؟ » دەدىم. ولار: «جوق، ونداي جاعدايدا ءبىز مارقۇمدى دەرەۋ تۇركياعا، سونداعى اتا- بابا زيراتىنا جەتكىزەمىز» دەدى.

كەتەرگە كۇن جاقىنداعان سايىن وتانداستارىم دا حالقىمىزدىڭ ءداستۇرى بويىنشا ءار قازاق وتباسى قوناققا شاقىردى. بارساق، ۇيدەگى كىشكەنتاي بالاپاندار ماڭايىمنان شىقپايدى.

قوناقتا بىرگە وتىرىپ تەلەديدار كورەمىز، نە قازاقشا ولەڭ تىڭدايمىز. ايتار اڭگىمە دە تاۋسىلمايدى. ءوزىم جاڭادان باۋىر تاپقانىما قۋانىپ ءجۇرمىن.

 ەلگە قايتار الدىندا وتانداستار اۋباكىر ۇيىندە جينالدىق. حات الماسىپ تۇراتىن بولدىق.

ەرتەڭىندە نۇرسادىق كەلىپ، اۋەجايعا كەتتىك. قوش، امستەردام!

بۇركىت اياعان، مەملەكەت تاريحى ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، پروفەسسور

«ايقىن»