كەرەي مەن جانىبەك حان قايدا جەرلەنگەن؟
وسىعان وراي، «قازاق حاندىعىنىڭ نەگىزىن قالاعان قوس تۇلعا - جانىبەك پەن كەرەيدىڭ قابىرلەرى قايدا؟ » دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەگەن ارحەولوگتار ەندى حاندار مولاسىن ەلدىك تۇرعىدا شىنداپ ىزدەۋگە كىرىسكەلى جاتىر.
تاريحتا اتاقتى ەكى جانىبەك حان بار. ونىڭ ءبىرى - ءاز- جانىبەك حاننىڭ التىن وردانىڭ استاناسى سارايشىقتا جەرلەنگەنى بەلگىلى. ال ەكىنشى حان - قازاق حاندىعىنىڭ ءتۇپ باستاۋىندا تۇرعان جانىبەكتىڭ قايدا جەرلەنگەنى بەلگىسىز. كەرەي مەن جانىبەكتىڭ ءابىلقايىردان ءبولىنىپ، شۋ بويىندا قازاق حاندىعىنىڭ العاشقى ىرگەسىن قالاعانى تاريحتان بەلگىلى. ال قازاق حاندىعىنىڭ قالىپتاسىپ، نىعايىپ، ەل بولۋىنا تىرەك بولعان شاھارلاردىڭ ىشىندە سوزاق شاھارىنىڭ ورنى ەرەكشە بولعانىنا دالەل- دەرەك جەتەرلىك.
اتاقتى عۇلاما عالىم الكەي مارعۇلان: «قاراتاۋدىڭ سولتۇستىك بوكتەرىندە، سوزاق پوسەلكەسىنىڭ جانىندا سول اتتاس قامال قالا بار، ول قازاق جەرلەرىن بىرىكتىرۋدىڭ باستاپقى كەزەڭىندە قازاق حاندىعىنىڭ تىرەگى بولعان. سوزاق ءاردايىم- اق دالالىق اۋدانداردا بيلىك جۇرگىزۋى ءۇشىن دە، سونىمەن بىرگە، تۇركىستانداعى قالالار ءۇشىن دە قازاق حاندىعى اكىمدەرىنىڭ سىرتقى جاۋمەن كۇرەسىندەگى باستى تايانىشى، ستراتەگيالىق تۇعىرى بولدى» دەپ جازادى.
ال جازۋشى- عالىم مۇحتار ماعاۋين ءوزىنىڭ اتاقتى «الاساپىران» رومانىن ءا دەگەننەن «تاريحتىڭ توعىز ءجۇز توقسان التىنشى، تىشقان جىلى ناۋرىز تۋىپ، قار سوگىلە شىعىس دەشتى- قىپشاقتىڭ پاديشاحى تاۋەكەلدىڭ ساۋىن ايتىپ، شۇعىل شاقىرۋىمەن، كيىز تۋىرلىقتى قازاق ۇلىنا ۇكىم جۇرگىزۋشى قاسقا- جايساڭ اتاۋلى قاراتاۋدىڭ تەرىستىگىندەگى سوزاق قالاسىنا قۇرىلتايعا جينالدى» دەپ باستايدى.
كەرەي مەن جانىبەك حاننىڭ جانە ولاردىڭ بالالارىنىڭ سوزاقتا بولعاندىعىن تاريحي دەرەك تە راستايدى. 1470 - جىلى كەرەي حاننىڭ تۇركىستانعا شابۋىل جاساعانى جازبا دەرەكتەن بەلگىلى. وسى سوعىستا سوزاق پەن ساۋران قالالارى قازاق حاندىعىنىڭ قۇرامىنا كىرەدى. قامال- قالانىڭ سارىارقاعا شىعاتىن قاقپا ءتارىزدى ماڭىزىن تۇسىنگەن جانىبەك حان ءوزىنىڭ ۇلكەن بالاسى ماحمۇت سۇلتاندى سوزاققا ءامىرشى ەتىپ قويادى.
ول وسى شاھاردى ۇزاق ۋاقىت بيلەگەن. وسى ورايداعى ءبىر دەرەك بويىنشا، جانىبەك حان ۇرىس كەزىندە قارت قاراتاۋدىڭ سۋىندىق اسۋىندا قازا تابادى. ەندەشە، جانىبەك حاننىڭ ءوز بالاسى بيلەپ وتىرعان سوزاقتا جەرلەنۋى ابدەن قيسىنعا كەلەدى. ال قاراتاۋدىڭ اتاقتى سۋىندىق اسۋىندا كەرەي حاننىڭ ۇلى بۇرىندىق پەن ماحمۇتتىڭ بىرىككەن اسكەرىنىڭ مۇحاممەد شايبانيدىڭ اسكەرىن تاس- تالقان ەتىپ جەڭگەنى تاريحتان بەلگىلى.
اتاقتى جازۋشى ءىلياس ەسەنبەرلين «الماس قىلىش» رومانىندا «ءابىلحايىر حان مەن ونىڭ اتا جاۋى جانىبەك حاننىڭ قابىرلەرى سوزاق مەدينەسىندە، دالىرەك ايتساق، سوزاقتىڭ «جۋانتوبەسىندە» قاتار جاتىر» دەگەن جورامال جاسايدى. وسىعان توقتاساق، سوزاق اۋدانىندا ەكى جۋانتوبە بار. ونىڭ ءبىرى - سوزاق اۋىلىنداعى «جۋانتوبە» دەگەن توبە، ەكىنشىسى - 60- جىلدارى قۇرىلعان «جۋانتوبە» دەگەن ۇجىمشار. ارينە، بۇل جەردە جازۋشى سوزاق اۋىلىنىڭ جۋانتوبەسىن ايتىپ وتىرعانى انىق.
ارينە، ادەبي شىعارما تاريح ەمەس. دەگەنمەن تاريحي دەرەكتەر ءابىلقايىر حاننىڭ سىعاناقپەن قاتار سوزاققا جەرلەنگەنىنە قارسى ەمەس. سەبەبى ءابىلقايىردىڭ 1468 - جىلى موڭعولستانعا جورىققا بارا جاتىپ ولگەنىن ەسكەرسەك، ول كەزدە سوزاقتى ونىڭ سەنىمدى ادامى باقتيار سۇلتان بيلەپ تۇرعان.
ورىس پاتشاسى، كەشەگى كەڭەستىك قىزىل قىرعىندى بىلاي قويعاندا، سوزاق دالاسىندا ويرات، ءشۇرشىت، جوڭعار، قالماق تالاي ىلاڭ سالعان. اتاقتى «ەلىم- اي» ءانى قاراتاۋدا، وندا دا وسى سوزاقتىڭ قاراتاۋىندا تۋعان دەسەدى. نەبىر ناۋبەتتى باستان كەشكەن قارا حالىق سۇيەگى الدەقاشان قۋراپ كەتكەن حاندار تۇرماق، ءوز اكە- شەشەسىنىڭ مولاسىنان كوز جازىپ قالعان جوق پا؟ ..
سوزاقتا «حان مازارى» بەرتىنگە دەيىن بولعان. ونىڭ ورنىن جاقسى بىلەتىن قارتتاردىڭ كوزى ءالى ءتىرى. ەندەشە، كەشتىك ەتپەي تۇرعاندا، قازاق حاندىعىنىڭ شاڭىراق كوتەرۋىنە بايلانىستى ايتۋلى داتاعا دايىندىق ءجۇرىپ جاتقان قازىرگىدەي تۇستا، تاريحشى، ارحەولوگ عالىمدار وسىنىڭ انىق- قانىعىنا جەتىپ جاتسا، قانەكەي!
سوزاقتىق تاريحشى سۇلەيمەن ءتابىرىز ۇلى «سوزاق اۋىلىنىڭ بايىرعى قارتتارى ءبىر اۋىزدان قامال- قالانىڭ تۇستىك جاق شەتىندەگى قازىر تەگىس جەرگە اينالىپ، بەلگى قالماعان ورىندى «حان مازارى» دەپ كورسەتەدى. ياعني 1950 -جىلدارعا دەيىن قامال- قالانىڭ سىرتقى جاعىندا دۋالعا جاپسارلاسا تۇرعان قوس قابىردى حالىق «حان مازارى» دەپ كەلگەن. قابىرلەردىڭ ۇستىندە جاسىل ءتۇستى، كۇيدىرىلگەن قۇمىرا ءتارىزدى شوشاق بەلگى بولعان. كەيىننەن قابىر قامالدىڭ قۇلاعان دۋالدارىنىڭ استىندا قالىپ، تەگىستەلىپ كەتكەن.
ايتۋعا قاراعاندا، «حان مازارىندا» كەرەي مەن جانىبەك حان جاتىر، ەندى بىرەۋلەر - جانىبەك حان مەن ونىڭ سوزاقتى بيلەگەن بالاسى ماحمۇت سۇلتان، كەيبىرى جانىبەكتىڭ نەمەرەسى اقنازار حان (حاقنازار) جەرلەنگەن دەپ ايتادى» دەيدى. ەل اۋزىنداعى تاعى ءبىر دەرەك بويىنشا، شۋ ارناسىنىڭ شىعىس جاق بەتىندەگى «حان تاۋ» اتانعان ورىنعا XV عاسىردىڭ 70- جىلدارىنىڭ باسىندا قايتىس بولعان كەرەي حان جەرلەنگەن.
سوزاق شاھارىنىڭ باتىسىنداعى «اقنازار» دەگەن ءمولدىر بۇلاقتى جەردىڭ اتىن جەرگىلىكتى حالىق قاسىم حاننىڭ بالاسى اقنازار حاننىڭ اتىمەن بايلانىستىرىپ، «اقنازار حاننىڭ اق ورداسى تىگىلگەن جەر» دەپ ايتادى. بۇل دا تاريحشى- عالىمداردىڭ ەسكەرە جۇرەر نارسەسى. اقنازار حان قازاق حاندىعىن 42 جىل بيلەگەن. 1580 - جىلى 23 - ساۋىردە تاشكەنت بيلەۋشىسى بابا سۇلتاننىڭ استىرتىن ادامدارى ولتىرگەن اقنازار حان ءوزىنىڭ وسيەتى بويىنشا، سوزاققا جەرلەنگەن دەسەدى. ەل تىلەگى بويىنشا، بەرتىندە سوزاقتاعى قارابۋرا اۋليە زيراتىندا اقنازار حانعا ارناپ قۇلپىتاس ورناتىلعان. بەرتىندە سوزاقتىڭ كوكتوبەسىندە اقنازار حانعا ارنالعان كەسەنە دە بوي كوتەردى.
حالقىمىزدىڭ «رۋح ساردارى» اتانعان دۋالى اۋىز قايراتكەرى، مارقۇم وزبەكالى جانىبەكوۆ 1994 - جىلى سوزاققا ارنايى كەلگەن ساپارىندا «تاريحي بولجامدارعا قاراعاندا، قازاق حاندارىنىڭ سوزاقتا قابىرلەرى بولۋى كەرەك» دەگەن پىكىرىن ايتىپ، دەرەك كوزدەرىن جيناۋعا كەڭەس بەرىپتى. ءوزاعاڭا ەرتەرەكتە جەرگىلىكتى اقساقالدار سوزاق دالاسىنان حانداردىڭ شوشايىپ تۇرعان قوس مولاسىن كورسەتىپ، وندا كەرەي مەن جانىبەك حاندار جاتقانىن ايتىپتى. ءبىراق وزەكەڭ جاستاۋ بولعاسىن وعان ونشا ءمان بەرمەگەنىن، كەيىننەن سول ورىندى ىزدەپ بارعانمەن، تابا الماي، سان سوعا وكىنگەنىن جازىپ قالدىرعان.
تەرىسكەي ەلى ىشىندەگى حاندار قابىرىنىڭ ورنالاسقان جەرىن بىلەتىن قۇيما قۇلاق، زەردەلى قاريالاردىڭ بىرتىندەپ «كەلمەستىڭ كەمەسىنە» ءمىنىپ جاتقانىن ەسكەرسەك، تاريحشى، ارحەولوگ عالىمدار جوعارىدا ايتقان سوزاقتاعى «حان مازارىنا» سامارقاۋلىق تانىتپاۋى كەرەك- اق. شىنىمەن زەرتتەيمىن دەگەن ماماندار بولسا، جاردەم بەرەر جاننىڭ تابىلارى انىق.
كەرەي مەن جانىبەك حانداردىڭ ءابىلقايىر حاننان ءبولىنىپ كەلىپ، شاڭىراق كوتەرگەن جەرى شۋدىڭ تومەنگى اعىسى دەلىنەدى. شۋدىڭ تومەنگى اعىسى دەگەنىمىز - سوزاقتىڭ ماڭايى. كەزىندە سوزاق اۋدانىنىڭ بۇرىنعى اكىمى سوزاقباي ءابدىقۇلوۆ مىرزانىڭ باستاماسىمەن كەرەي مەن جانىبەكتىڭ اسقارالى ەسكەرتكىشى سوزاق اۋدانىنىڭ ورتالىعى شولاققورعان، كەنتىنە كىرەبەرىستەگى «جاستار ساياباعىندا» بوي كوتەرگەن. بۇل كەرەي مەن جانىبەككە ارنالىپ سوعىلعان قازاقستانداعى تۇڭعىش ەسكەرتكىش بولۋىمەن دە قۇندى. ەگەر عالىمدارىمىز ىرگەلى ارحەولوگيالىق زەرتتەۋ جۇرگىزسە، جانىبەك پەن كەرەيدىڭ سوزاقتا جەرلەنۋى جاي عانا اڭىز ەمەس، ناقتى شىندىق بولۋى عاجاپ ەمەس!
«ايقىن»