التاي ءۇشىن ايقاسىپ، ساۋىر ءۇشىن شايقاسقان - نۇرالى باتىر

استانا. قازاقپارات - «قازاقتاردىڭ ەرلىگى مەن سەرىلىگىنىڭ عاسىرى بولعان» دەپ سيپاتتالعان ابىلاي حان داۋىرىندە جاساعان باتىرلاردىڭ ءبىرى اباق كەرەيدىڭ جاستابان اتاسىنان تارايتىن نۇرالى ەسىركەپ ۇلى ەدى.

باتىردىڭ سوڭعى ۇرپاقتارى مەن ارتىندا قالعان حالقى باتىر اتانىڭ ەرلىگى مەن ەڭبەگىن جىرعا قوسقان كەزدە:

التاي ءۇشىن ايقاسىپ،

ساۋىر ءۇشىن شايقاسىپ.

ون قالماقتى ولتىرگەن،

نۇرالى باتىر قوبدا اسىپ.

جانىبەك باتىر قۇرداسى،

جانتاي باتىر سىرلاسى.

باسىن كەسكەن تايشىنىڭ،

نۇرالى ەدى مىڭ باسى.

باتىر تايشىڭ ءولدى دەپ،

قالماق قاشتى تىراقاي.

نۇرالى باتىر كەلدى دەپ،

قاناس ءۇشىن قانداسىپ، - دەگەن جىر جولدارى نۇرالى باتىردىڭ كىم بولعانىن بايانداپ بەرگەن.

نۇرالى ەسىركەپ ۇلى 1714 - جىلى دۇنيەگە كەلىپ، 1787 - جىلى دۇنيەدەن وزعان. مولشەرمەن جوڭعارلارمەن سوعىستىڭ سوڭعى نەشە ونجىلدىق كەزەڭىندە اتقا قونىپ، جەكە باسىنىڭ ەرلىگىمەن تانىلعان. بۇل تۇستاعى نۇرالى باتىردى ءبىز ەل مەن جەرىمىزدى جات جاۋدان تازارتۋ جولىندا ەرەكشە ەرلىكتەرىمەن كوزگە ءتۇسىپ، اتى ەل اراسىنا جايىلعان داڭقتى باتىر بولعانىن كورە الامىز.

اڭىزداردا نۇرالى باتىردىڭ العاش رەت ەرلىك كورسەتۋى مەن «جاس جولبارىس» دەگەن اتاققا يە بولۋىن قازاقتىڭ قارت قولباسشىسى قاراكەرەي قابانباي باتىرعا قاتىستى ايتىلادى. «نۇرالىنى قابانبايدىڭ سىناۋى»، ەندى بىردە «نۇرالىنىڭ قابانبايدان باتا الۋى» دەپ اتالعان اڭىزدا باياندالۋى بويىنشا: بىردە ەر جانىبەك كوپ قولمەن توقتا-بارلىقتا بەكىنىس جاساپ جاتقان قاراكەرەي قابانباي باتىردىڭ قولىنا كەلىپ قوسىلادى.

بۇلار ورماندى، شاتقالدى قۇلديلاپ كەلە جاتادى. سول تۇستا قوسىننىڭ الدى جۇرمەي، توقتاپ قالادى. اتتار دىرىلدەپ-قالشىلداپ العا قاراي باسپايدى. سوندا قابانباي: «جانۋارلاردا ءتىل جوق، الدىمىزدا قاۋىپ بار ەكەن. سول قاۋىپكە قارسى شىعاتىن كىم بار؟» دەيدى.

سوندا ورتاعا جاس جىگىت شىعىپ، قابانبايدىڭ الدىنا كەلىپ ءوزىن تانىستىرىپ: «ون ەكى اباق كەرەي جاستابانمىن. اتىم نۇرالى، اكەم اتى ەسىركەپ، جاسىم ون سەگىزدە» دەيدى. سوندا قابانباي: «جورتقاندا جولىڭ بولسىن، كۇش-جىگەرىڭ بولسا كورسەت!» دەيدى. سودان نۇرالى سامساپ وسكەن تەرەكتىڭ ىشىنە كىرىپ، ءوسىپ تۇرعان اققايىڭنىڭ ءبىرىن جەر وشاقتاي تامىرىمەن جۇلىپ الىپ، «كەلدەن سويىل» ازىرلەيدى. ودان سوڭ اتتانىپ بارىپ قاراتوبەنىڭ كۇنگەي بەتىندە كۇنشۋاقتا جاتقان ءداۋ جولبارىس قارسى اتىلعاندا، ءدال باسىنان ۇرىپ ولتىرەدى. سوندا نۇرالىنىڭ ەرلىگىنە رازى بولعان باتىرلار: «جاس جولبارىس» دەپ اتاپتى. سودان باستاپ اتى شىعىپ، «جاس جولبارىس» نۇرالى باتىر اتالا باستاعان ەكەن.

كەلەسى ءبىر شايقاستا نۇرالى قاپيادا كەزدەسكەن قالماق قوسىنىنىڭ بەتىن قايتارىپ بولعاندا، قالىڭ ورماننىڭ تاساسىنان شىعا كەلگەن جوڭعاردىڭ تاعى ءبىر قوسىنىنا تاپ بولىپ، قورشاۋعا ءتۇسىپ قالادى. باتىر قالىڭ قولدى قاق جارا «اۋپىرىممەن» ارەڭ دەگەندە قورشاۋدى بۇزىپ شىعا بەرەدى. ەندى باتىر قاشا سوعىسىپ، ۇزاي بەرەدى.

ءبىراق كۇشىنە سەنگەن قالماقتىڭ بىرنەشە باتىرى سوڭىنان قالمايدى. وسى كەزدە باتىر ادام بالاسى ءجۇرىپ كورمەگەن يەن شاتقالدان جول تاۋىپ كەتە بارادى. ونىڭ قاراسىن الىستان كورىپ كەلە جاتقان قالماقتار باتىردىڭ الدىنان ءداۋ ايداھاردىڭ شىعا كەلگەنىن، ارتىنشا قازاق باتىرى ەش ويلانباستان جولدا جاتقان الگى ايداھاردىڭ ءداۋ باسىن تۇيرەپ ءولتىرىپ كەتە بارعانىن كورەدى. وسى كورىنىستى كورگەن قالماق باتىرى تايشى:

قازاقتىڭ ارىستانى ەكەن،

اقىلدىڭ دانىشپانى ەكەن،

ەلدەن اسقان ەر ەكەن،

اتى-ءجونى كىم ەكەن؟

قالماقتى قالىڭ تەڭسەلتتى،

كەرەمەتىن كورسەتتى.

جۇرەگىنىڭ تۇگى بار،

جولبارىستىڭ جونى بار،

ايۋداي الەۋەتتى.

اي بالتاسىن قارۋ ەتتى.

قىران ەكەن شابىتتى،

باتىر ەكەن باقىتتى.

ونى قۋۋ قالماققا،

ەندى بولار قاۋىپتى، -  دەپ قاسىنداعى قالماق باتىرلارىن توقتاتىپ، نۇرالى باتىردى ودان ءارى قۋا بەرۋدەن قورقىپ، كەرى قايتىپ كەتكەن كورىنەدى.

باتىردىڭ جەكە ءومىرى مەن ونىڭ ۇرپاقتارى تۋرالى اڭىزدار مەن شەجىرەلىك دەرەكتەر بويىنشا نۇرالىنىڭ ون ۇلى بولعان دەسەدى. وسى ون ۇل دا ءوز ءداۋىرىنىڭ باتىرلارى بولعان ەكەن. تاريحي جىرلاردا:

اتا جاۋى الىسقان،

قالماقتى كەرەي قيراتتى.

قيمىلدى جىلدام شيراتتى،

جاستابان دەگەن ەل ەكەن،

التاي دەگەن جەر ەكەن،

نۇرالىنىڭ ون ۇلىنىڭ سەگىزى،

سوعىستا ولگەن ەر ەكەن، - دەپ باياندالادى.

باتىرعا قاتىستى ەل اراسىندا ساقتالعان اڭىزدا باتىردىڭ قازاسى دا قان مايداندا العان اۋىر جاراقاتىنىڭ اسقىنىپ كەتۋىنە بايلانىستى قايتىس بولعانى باياندالادى. وندا ايتىلۋىنشا قالماقتار سوڭعى كەزگە دەيىن تارباعاتاي تاۋ قويناۋلارىن قونىستانعان نايمان، كەرەي رۋلارىنا ءجيى سوعىس اشىپ وتىرعان. وسىنداي سوعىستىڭ ءبىرى تارباعاتايداعى اقشاتاۋ ماڭىندا بولعان. كونەكوز قاريالاردىڭ بايانداۋى نەگىزىندە حاتقا تۇسكەن دەرەك بويىنشا، تارباعاتاي تاۋلارىن مەكەندەگەن نايماندارعا قالماقتار شابۋىل جاساپ، شاپقىنشىلىققا تاپ بولعان نايماندار جاعى شۇبارتاۋ كەرەيلەرىنە حابار بەرەدى. بۇل سوعىسقا جوبالاي بي بارماي، قولدى نۇرالى باتىر باسقارىپ، ءوز بالالارى مەن ىنىلەرىن ەرتىپ بارعان ەكەن.

باۋىرلارى مەن بالالارىنىڭ ەرەكشە ەرلىك كورسەتۋىندە جاۋدى تارباعاتاي تاۋىنان اسىرا قۋىپ، سوعىسىپ جۇرگەندە، قاپەلىمدە جاۋدىڭ اراسىندا قالعان نۇرالى باتىردىڭ قارا سانىنان وق ءتيىپ، سۇيەگى زاقىمدالىپ، اۋىر جاراقات الادى. كەيىن كەلە وق دارىعان اياعى ءشىرىپ، ۇيىنە جەتە الماي، باتىردىڭ قازىرگى كەسەنەسى تۇرعان جەردە قايتىس بولىپ، وسيەتى بويىنشا سوندا جەرلەنىپتى.

كوپ جىل ەل باسقارعان ءارى ەل اراسىنداعى كونەكوز قاريالاردان ەستىگەن-بىلگەنى كوپ شۇبارتاۋ اۋدانىنىڭ تۋماسى، بۇگىندە شەجىرەلى قارت ءبىلىس كارىمبەك ۇلىنىڭ ايتۋى بويىنشا: نۇرالى باتىر 1739، 1740 جانە 1742 - جىلدارى جوڭعار قونتايشىسى عالدەن-سەرەننىڭ شابۋىلىنا قارسى ەسىل، ور، ىرعىز، ەلەك وزەندەرىنىڭ بويىندا ابىلاي باستاعان قازاق قوسىنىنىڭ ساپىندا ەر جانىبەك باستاعان كەرەي قوسىندارىندا مىڭ باسى بولىپ قاتىسقان.

1741 - جىلى شىڭعىستاۋداعى شاعان شايقاسىندا ەرلىك كورسەتكەن. 1751 - جىلعى 80 كۇندىك شورعا شايقاسىندا ەر جانىبەكتىڭ قاسىندا مايداندا سەنىمدى سەرىگى بولعان. 1751 -جىلى وڭتۇستىك ايماقتاردى تاشكەنت، ساۋران قالالارىن تارتىپ الۋ جورىعىنا قاتىسقان. 1752- 1754 -جىلدارى ەر جانىبەك باستاعان كەرەي ساربازدارىنىڭ ساپىندا جەتىسۋ، تارباعاتاي، التاي ولكەلەرىن جوڭعار باسقىنشىلارىنان تازارتۋعا قاتىسىپ وتىرعان. 1765- 1770 قىرعىزدارمەن اراداعى سوعىستاردا، 1771 -جىلى ەدىل قالماقتارىنىڭ، ياعني تورعاۋىتتاردىڭ شىعىسقا اۋعان كەزدەگى ورىن العان تاريحتا «شاڭدى جورىق» دەگەن اتپەن بەلگىلى بولعان سوعىستارعا قاتىسقان.

باتىردىڭ وسىنداي تولىپ جاتقان ەرلىكتەرىنەن وزگە «باتىردىڭ ايتقانى ەكەن» دەگەن كوپتەگەن جىراۋلىق ۇلگىدەگى ناقىل سوزدەرى دە حالىق جادىندا ساقتالىپ، ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە كەلىپ جەتكەن.

نۇرالى باتىر بۇكىل سانالى عۇمىرىندا تۋعان وتانىن جاتجۇرتتىقتاردىڭ شابۋىلىنان قورعاۋ مەن قازاقتىڭ مەملەكەتتىلىگىن امان ساقتاۋ جولىندا ءوزىنىڭ قارا تەرىن توكتى، قىزىل قانىن اعىزدى. سوندىقتان بۇگىنگى بۋىننىڭ تاريحتا وتكەن ءوز ەرلەرىنىڭ باتىرلىعى مەن ىزگىلىگىن ۇلىقتاۋعا ارنالعان كەز كەلگەن قادامى ولاردىڭ وشپەس ونەگەسىن تاريح بەتىنە ماڭگىلىككە قالدىرۋ، سول ارقىلى وسكەلەڭ ۇرپاقتى وتانشىلدىققا باۋلۋ جولىندا جاسالعان ىزگى قادام رەتىندە باعالانۋى كەرەك.

جانىمحان وشان ۇلى

«ايقىن»