شىمكەنتتىڭ تاريحى تاشكەنتتەن دە ۇزاق
بۇل تۋرالى ارحەولوگتاردىڭ حالىقارالىق عىلىمي كونفەرەنسياسى بارىسىندا ايتىلدى.
كانادا، فرانسيا، بەلگيا، انگليا، رەسەي، ءازىربايجان، وزبەكستان مەملەكەتتەرىنەن كەلگەن عالىمدار شىمكەنتتىڭ 2200 جىلدىق تاريحى بارىن ءبىر اۋىزدان راستادى.
ءبىراق داتانى اتاپ ءوتۋ ءۇشىن، يۋنەسكو ماقۇلداۋى كەرەك.
شاھاردىڭ جاسى يۋنەسكو دەڭگەيىندە اتالىپ ءوتىلۋى ءۇشىن بۇل عىلىمي تۇجىرىم دۇنيەجۇزى تاريحشى-عالىمدارىنىڭ الدىندا مويىندالۋى ءتيىس. ەندى ول كۇن دە الىس ەمەس. 2200 جىلدىق قالا اتانىپ، ونى تويلاۋ 2017 - جىلدىڭ ەنشىسىندە ەكەن.
بۇل تاريحي دەرەكتى ءابىش بايتانايەۆ باستاعان زەرتتەۋشىلەر ون جىل بۇرىن دالەلدەدى. كونە شاھاردىڭ تاريحى تۋرالى كىتاپ شىعاردى.
جۋىردا شىمكەنتتە وتكەن «شىمكەنت - 2200 جىلدىق تاريح» تاقىرىبىندا حالىقارالىق عىلىمي كونفەرەنسيادا شىمكەنتتىڭ وتكەنى مەن قازىرگى دامۋ دەڭگەيى، ەكونوميكالىق-الەۋمەتتىك جاعدايى تۋرالى اڭگىمە قوزعالدى.
يۋنەسكو-نىڭ الماتىداعى كلاستەرلى كەڭسەسىنىڭ وكىلى يۋري پەشكوۆ كونە شاھار ورىندارىنىڭ تاريحي قۇندىلىق رەتىندە ساقتالۋى كەلەر ۇرپاق ءۇشىن ماڭىزدى ەكەنىن جەتكىزدى. يۋنەسكو ناقتى دەرەكتەرمەن، ارحەولوگيالىق قازبا جادىگەرلەرى ارقىلى جاسى دالەلدەنگەن شىمكەنتتى دە الەمدەگى تاريحى تەرەڭدە جاتقان قالالاردىڭ قاتارىنا قوسا الاتىنىن مالىمدەدى.
ليوننەت بەرتي، فرانسيا ەلىنەن كەلگەن زەرتتەۋشى:
- ارحەولوگتار وتە جاقسى جۇمىس ىستەگەن. ماعان جىبەرگەن مالىممەتتەرىمەن تولىقتاي تانىسىپ شىققانمىن. كىتاپتاردى دا وقىدىم. سوندىقتان 2200 جىل دەگەنمەن كەلىسەمىن. ۇلى جىبەك جولىنىڭ بويىندا ورنالاسقان كونە قالانىڭ تاريحى تەرەڭ.
«شىمكەنت - 2200 جىلدىق تاريح» تاقىرىبىندا وتكىزىلگەن حالىقارالىق عىلىمي-كونفەرەنسياعا جينالعاندار كونە شاھاردىڭ جاسىن بەكىتىپ، يۋنەسكو كولەمىندە اتاپ ءوتۋدى ۇسىندى. ول ءۇشىن ۇلتتىق كوميسسيا قاجەتتى دەرەكتەردىڭ سارالاپ، ۇسىنىس بەرۋ كەرەك ەكەن. يۋنەسكو جانە يسەكو ىستەرى جونىندەگى قر ۇلتتىق كوميتەتىنىڭ اتىنان كەلگەن يۋري پەشكوۆ دايەكتەردىڭ جەتكىلىكتى ەكەنىن جەتكىزدى.
يۋري پەشكوۆ، يۋنەسكو جانە يسەكو ىستەرى جونىندەگى ق ر ۇلتتىق كوميتەتىنىڭ وكىلى:
- شىمكەنتتىڭ كونەلىگىن دالەلدەيتىن فاكتىلەر ايتىلدى. جىلدار بويى جينالعان. بۇل قالانىڭ 2200 جىلدىعىن اتاپ وتۋگە تۇرارلىق نەگىز دەپ ويلايمىن. ەندىگى جۇمىس ۇلتتىق كوميسسياعا تيەسىلى. ءوتىنىم بەرسە، كەلەر جىلى قاراۋعا دايىنبىز. 2016 نەمەسە 2017 - جىلى شىمكەنتتىكتەر تۋعان قالالارىنىڭ 2200 جىلدىعىن اتاپ وتەدى دەپ سەندىرە الامىن.
شىمكەنتكە 2200 جىل تولعانىن العاش بولىپ دالەلدەپ، كىتاپ جازعان - ءا. مارعۇلان اتىنداعى ارحەولوگيالىق ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، تاريحشى-عالىم باۋىرجان بايتانايەۆ. تۋعان جەردىڭ تاريحىن زەرتتەپ، ەلىمىزدىڭ وركەنيەتتى مەملەكەتتەردىڭ ىزباسارى ەكەنىن جاريالاپ، ەڭبەكتەنىپ جۇرگەن تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى. باۋىرجان بايتانايەۆ كونە شىمكەنت قالاشىعىنا قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزۋ ءۇشىن جۇمسالاتىن قارجىنى جەرگىلىكتى بيلىك وكىلدەرىنىڭ بولگەنىن جەتكىزدى. ناتيجەسىندە قالانىڭ ءدال ورتالىعىندا ورنالاسقان ارحەولوگيالىق ورىننان كونە داۋىرگە جاتاتىن بىرنەشە جادىگەر تابىلدى.
مىسال رەتىندە كەراميكالىق كەشەندى ايتۋعا بولادى. ونىڭ جاسىن عالىمدار افروسيابپەن، ياعني، سامارقانمەن شامالاس دەپ وتىر. ياعني، ءبىزدىڭ ەرامىزعا دەيىنگى VIII عاسىر. وسىلايشا بايتانايەۆ ۇزاق جىلدار بويى جۇرگىزگەن زەرتتەۋلەرىن قورىتا كەلە شىمكەنت - قازاقستانداعى ەڭ كونە قالا دەگەن توقتامعا كەلدى. ونىڭ بۇل تۇجىرىمداماسىن كارل بايپاقوۆ تا ، شەتەلدىك عالىمدار دا قولداپ، ەجەلگى قالالاردىڭ قاتارىنا شىمكەنتتىڭ دە كىرەتىنى جونىندە ءوز پىكىرىن ءبىلدىردى.
باۋىرجان بايتانايەۆ، ءا. مارعۇلان اتىنداعى ارحەولوگيالىق ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، تاريحشى-عالىم:
- ەجەلگى تاريحي دەرەكتەردە نۋدجيكەنت دەپ اتالىپ جۇرگەن قالا - شىمكەنت دەپ ەسەپتەيمىز. ءبىز 2003-2004 - جىلدارى شىمكەنت قالاشىعىندا 14 مەترگە دەيىن ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزىپ، كوپتەگەن قۇندى جادىگەرلەردى، بۇرىنعى قالا ورنىن تاپتىق. بۇل جادىگەرلەر ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىنگى II- III عاسىرلارعا تيەسىلى. دەمەك، شىمكەنت تە ورتا ازياداعى تاشكەنت، تاراز، سامارقان قالالارى سياقتى 20 عاسىردان استام ۋاقىت بۇرىن پايدا بولعان. وكىنىشتىسى، ءبىز ناقتى دالەل كەلتىرسەك تە شىمكەنتتىڭ جاسىن حالىقارالىق دەڭگەيدە بەكىتۋ جۇمىستارى باياۋ ءجۇردى. ال وزبەكستاندىقتار بىردەن ىسكە كىرىسىپ، تاشكەنتتىڭ 2200 -جىلدىعىن تويلاپ ۇلگەردى. بۇگىنگى كونفەرەنسيادا ءبىراز تۇيتكىلدەر تارقاتىلىپ، شىمكەنتىمىزدىڭ 2200 جىلدىعى حالىقارالىق دەڭگەيدە ناسيحاتتالۋدا. بۇل - ماڭىزدى قادام. ءاربىر ادام ءوزى تۋىپ-وسكەن قالانىڭ تاريحىن بىلسە، كەلەشەگى دە جارقىن بولادى.
كانادادا تۇراتىن تانىمال عالىم، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى رۋستام سۋلەيمانوۆ «شىمكەنت جانە ورتا ازيانىڭ ۋربانيزاتسيالانۋ كوزدەرى» اتتى بايانداماسىندا نەوليت، قولا، تەمىر داۋىرلەرىندە ورتا ازيادا كونە قونىستار بولعانىن ايتتى.
رۋستام سۋلەيمەنوۆ، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى:
- وسى قالاداعى قازبا جۇمىستارىنا ءوزىم دە قاتىستىم. شىمكەنتكە 2200 جىل تولعانىن راستايتىن ارحەولوگيالىق قازبالار تابىلىپ، وعان ليتسەنزيا الىندى. قالانىڭ جاسىن انىقتاۋ وتە ماڭىزدى. ول جاستاردىڭ وتانعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىن وياتادى. وركەنيەتتى ەلدىڭ ىزباسارلارى ەكەندىگىنە ماقتانىش سەزىمى پايدا بولادى. ۇلتتىق رۋح كوتەرىلەدى, - دەدى تاريحشى اقساقال. ونىڭ فرانسيالىق ارىپتەسى, تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ليوننەت بەرتيي شىمكەنتتەن تابىلعان كەراميكالىق زاتتار شامامەن 2200 جانە ودان دا كوپ جىلدار بۇرىن جاسالعانىن ايتتى. تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى كارل بايپاقوۆ: «ارحەولوگيالىق قازبالار شىمكەنتتىڭ جاسى 2200 دە ەكەنىن ايقىنداپ بەردى. وعان قالادان تابىلعان زەرگەرلىك بۇيىمدار، ىدىس-اياقتار جانە كەراميكالىق زاتتار دالەل بولادى.
شىمكەنتتىڭ 2200 جىلدىعى العاش رەت حالىقارالىق دەڭگەيدە تالقىلانىپ، اتاپ ءوتىلدى. دەگەنمەن، الدا ءالى دە اتقارىلار جۇمىس كوپ. شىمكەنتتىڭ جاسى حالىقارالىق دەڭگەيدە ءبىراۋىزدان مويىندالۋى ءۇشىن يۋنەسكو-نىڭ باس كونفەرەنسياسىنا ءوتىنىش بەرىلۋى كەرەك. ءالى دە زەرتتەۋ جۇمىستارى جالعاسۋى قاجەت. ال بۇل مەملەكەت تاراپىنان ءتيىستى قاراجاتتى تالاپ ەتەدى.
شىمكەنت قالاسىنىڭ اكىمى د. ساتىبالدى مەن ءماسليحات دەپۋتاتتارى وسى ماسەلە بويىنشا جۇمىس جانداناتىنىن جەتكىزدى. تاريحقا تۇنعان شىمقالانىڭ جاسى رەسمي تۇردە راستالماسا دا تاعى ءبىر جاسقا ءوستى. سان جىلدار بويى ەتكەن ەڭبەك اقتالىپ، شىمكەنتتىڭ 2200 جىلدىعى دا تويلاناتىن كۇن الىس ەمەس. حالىقارالىق كونفەرەنسياعا جينالعاندار جەرگىلىكتى ارحەولوگتاردىڭ دەرەكتەرىنە سۇيەنە وتىرىپ، وسىنداي شەشىمگە كەلدى.
اۆتور: نۇرشات توكەن
«الاش ايناسى»