الەمدىك ەكونوميكاداعى كىدىرىس قازاق بيۋدجەتىنە نەندەي وزگەرىستەر ەنگىزدى؟
«قازاقستان ۇكىمەتى الداعى جىلدىڭ بيۋدجەتىن قايتا قارايدى. ويتكەنى، مۇناي باعاسى تومەندەپ، ءبىر باررەلى 80 دوللارعا ءتۇسۋى مۇمكىن دەگەن بولجامدار بار» - دەدى ۆيسە- پرەمەر باقىتجان ساعىنتايەۆ. سوسىن پارلامەنتتىڭ سۋىرماسىندا جاتقان «2015-2016 - جىلدارعا ارنالعان رەسپۋبليكالىق بيۋدجەت تۋرالى» زاڭ جوباسىن تالقىلاۋ مەرزىمىن پالاتا دەپۋتاتتارى دا ۇزارتقان.
باقساق، مۇناي باعاسىنىڭ تومەنگە قاراي قۇبىلۋى الداعى جىلعى بيۋدجەتتى عانا ەمەس، اعىمداعى 2014 - جىلدىڭ بيۋدجەتىنە دە تۇزەتۋ ەنگىزۋگە اۋرەلەپ جاتقانعا ۇقسايدى. توقتالا كەتەتىن جايت، مۇنداي وزگەرىستەر جىلدا بولىپ تۇراتىن جايت ەدى، ۇكىمەت جىل سايىن كۇز ورتاسى بيۋدجەتكە كوز جۇگىرتىپ، ونى بەكەمدەپ جاتاتىن. سونىڭ ىشىندە الدىڭعى جىلدارى بيۋدجەتكە تۇزەتۋ ەنگىزگەندە اتقارۋشى بيلىك ونداي ناقتىلاۋلاردى نەگىزىنەن «بيۋدجەتتە يگەرىلمەگەن قالدىقتار قالماسى ءۇشىن، ونى يگەرىلەتىن سالالارعا تەڭشەپ قوتارامىز» دەپ اقتالۋشى ەدى. ال بيىلعى جاعداي كەرىسىنشە بولعالى تۇرعانعا ۇقسايدى.
الەمدىك احۋالعا كوز جۇگىرتسەك، 2014 - جىلى دۇنيە ەكونوميكاسىنداعى جاڭالىقتار ەۋروايماقتاعى داعدارىستىق جاعدايلاردىڭ جالعاسۋىمەن، قارجى نارىقتارىنداعى جاعدايلاردىڭ ناشارلاۋىمەن جانە ءوندىرىستىڭ قىسقارۋىمەن سيپاتتالادى.
ماسەلەن، اعىمداعى جىلعى ماۋسىمنىڭ ورتاسىنان باستاپ الەمدىك مۇناي باعاسى 27,1 پايىزعا، ياعني باررەلىنە 115,1 دوللاردان قازىرگى تاڭدا 83,8 دوللارعا دەيىن تۇراقتى تۇردە تومەندەدى. بۇل عانا ەمەس، ۋكراينا داعدارىسى اياسىنداعى باتىس پەن رەسەيدىڭ ءوزارا سانكتسيالىق تەكەتىرەسىنەن تۋىندايتىن وقيعالار دا الەمدىك ەكونوميكانىڭ، سونىڭ ىشىندە قازاقستاننىڭ ەكونوميكاسىنا دا ءوز اسەرىن بەرىپ وتىر.
ايتالىق، ەلىمىزدىڭ سىرتقى ساۋدا اينالىمى اعىمداعى جىلدىڭ 8-ايىندا 9,1 پايىزعا، ياعني 88,5 ميلليارد دوللاردان 80,4 ميلليارد دوللارعا دەيىن ازايعان. سونىڭ ىشىندە ەكسپورت - 6,0 پايىزعا، 57,4 ميلليارد دوللاردان 53,9 ميلليارد دوللارعا دەيىن، يمپورت - 14,7 پايىزعا 31,1 ميلليارد دوللاردان 26,5 ميلليارد دوللارعا دەيىن تومەندەگەن. مۇناي مەن مەتاللدىڭ الەمدىك باعالارى تومەندەۋىمەن قاتار رەسەيگە شىعاتىن ەكسپورتىمىز 20 پايىزعا تومەندەگەن.
«الەمدىك ەكونوميكانىڭ ءوسىم قارقىنىنىڭ كۇتىلگەننەن دە تومەن بولۋى جانە سىرتقى نارىقتارداعى قازاقستاندىق ونىمدەرگە سۇرانىستىڭ تومەندەۋى اياسىندا قازاقستانداعى ەكونوميكالىق ءوسۋ قارقىنى باياۋلادى. ناتيجەسىندە، اعىمداعى جىلعى قاڭتار-قىركۇيەكتەگى الدىن-الا باعالاۋ بويىنشا ج ءى ءو ءوسۋى 4 پايىزدى قۇرادى، وتكەن جىلعى ۇقساس كەزەڭدە ج ءى ءو ءوسىمى 5,7 پايىز دەڭگەيىندە بولعان ەدى. ەكونوميكالىق ءوسۋ قارقىنى تومەندەۋىنىڭ نەگىزگى فاكتورلارى ەكونوميكانىڭ شيكى مۇناي ءوندىرۋ، ءتۇستى مەتالۋرگياداعى ءوندىرىس جانە ماشينا جاساۋ سياقتى ءۇش سالاسىندا ءوندىرىس كولەمىنىڭ تومەندەۋى، سونداي-اق سىرتقى ساۋدا اينالىمىنىڭ باياۋلاۋى بولدى»، - دەيدى ۇلتتىق ەكونوميكا ءمينيسترى ەربولات دوسايەۆ.
ونىڭ ايتۋىنشا، بيىلعى جىل باسىنان بەرى ونەركاسىپ ءوندىرىسى 0,2 پايىزعا قىسقارسا، نەگىزگى كاپيتالعا ينۆەستيتسيالاردىڭ ءوسىمى 5,5 پايىزعا تومەندەگەن. نەگىزگى سەبەپ وڭدەۋ ونەركاسىبىنە ينۆەستيتسيالاردىڭ ازايۋىمەن بايلانىستى، بۇل وڭدەۋ سالالارىندا ءونىمى شىعارۋدىڭ ءوسۋىنىڭ باياۋلاۋىنا دا اسەر ەتكەن.
دەگەنمەن، ءبىر باعىتتا تومەندەۋ بولسا، كەيبىر سالالار قارقىندى ساقتاپ وتىر، ماسەلەن، ەكونوميكانىڭ وسۋىنە نەگىزگى ۇلەس قوسىپ وتىرعان قىزمەت كورسەتۋلەر سالاسى بولسا، ونىڭ ءوسۋى 5,4 پايىزعا جەتىپ وتىر. سونىمەن قاتار، اۋىل شارۋشىلىعى جالپى ءونىمىنىڭ كولەمى 2013 -جىلعى ۇقساس كەزەڭمەن سالىستىرعاندا 1,5 پايىزعا ارتقان. بۇل رەتتە مال شارۋاشىلىعىنداعى ءوسىم ەتتىڭ بارلىق تۇرلەرىنىڭ 3,0 پايىزعا، ءسۇتتىڭ - 2,2 پايىزعا، جۇمىرتقانىڭ - 8,4 پايىزعا ۇلعايۋىنا نەگىزدەلگەن.
ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ۇلتتىق ەكونوميكا ءمينيسترى اعىمداعى جىلعى بيۋدجەتتى ناقتىلاۋعا نەگىز بولعان باستى ءۇش فاكتوردىڭ ىقپالىن دا العا تارتادى. «بىرىنشىدەن، بيۋدجەتتى ناقتىلاۋعا 2014 -جىلعى قاڭتار-قىركۇيەكتەگى ەكونوميكا سالالارى دامۋىنىڭ جانە ەكونوميكا سالالارى ءوسۋىنىڭ ناقتىلانعان نىسانالى ينديكاتورلارىنىڭ الدىن-الا كورسەتكىشتەرىندەگى وزگەرىستەر ىقپال ەتتى. ەكىنشىدەن، تاۋار نارىقتارىنداعى الەمدىك باعالاردىڭ وزگەرۋ ۇردىستەرى دە ىقپال ەتىپ وتىر.
ويتكەنى، مۇنايدىڭ الەمدىك باعاسى باررەلىنە 95 ا ق ش دوللارى دەڭگەيىندە ساقتالعانىمەن، سوڭعى ۋاقىتتا قۇلدىرادى، ال مەتاللدار باعاسىنىڭ بولجامدى دەڭگەيى وتكەن جىلعى دەڭگەيگە قاتىستى % 104,1- دان % 93,7 عا دەيىن تومەندەگەن. ۇشىنشىدەن، 2013 -جىلعى ج ءى و كولەمى بويىنشا ناقتىلانعان ەسەپتىك دەرەكتەر. ماسەلەن، ج ءى ءو كولەمى 35 تريلليون 275,2 ميلليارد تەڭگەنى قۇرادى، بۇل بۇرىن بولجانعان كولەمىنەن 1754,0 ميلليارد تەڭگەگە جوعارى»، - دەيدى مينيستر ەربولات دوسايەۆ.
ال جالپى بولجامدارعا كەلەتىن بولساق، مۇندا دا ءبىرشاما وزگەرىستەر ەنگەن. ماسەلەن، بۇعان دەيىن بيىل ەلىمىزدە مۇناي ءونىمى 83 ميلليون توننانى قۇرايدى دەپ جوسپارلانىپ كەلسە، ناقتىلانعان بيۋدجەت جوباسىنا سايكەس، بۇل كولەم 81,8 ميلليون تونناعا دەيىن تومەندەگەن. بۇدان بولەك، اۋىل شارۋاشىلىعىندا ءوسىم بۇعان دەيىن 3,9 پايىزعا بولجانسا، جاڭا بولجام بويىنشا ول 0,4 پايىز قۇراپ وتىر. ال قۇرىلىس سەكتورىنداعى ءوسۋ كولەمىنىڭ بولجامى 1,5 پايىزعا ارتىپ، 4 پايىزعا دەيىن ناقتىلانعان.
«قازاقستاندىق ەكسپورت ونىمدەرىنە سۇرانىستىڭ ازايۋى جانە الەمدىك نارىقتا مۇناي مەن مەتالل باعالارىنىڭ تومەندەۋى اياسىندا بولجامدار بويىنشا تاۋارلار ەكسپورتى 81,0 ميلليارد دوللار قۇرايدى، بۇل ماقۇلدانعان بولجاممەن سالىستىرعاندا 5,3 ملرد. دوللارعا تومەن. ال تاۋارلار يمپورتى 3,6 ميلليارد دوللارعا تومەندەپ، 48,6 ميلليارد دوللاردى قۇراماق. ەكونوميكا سالالارىنىڭ دامۋ قارقىنىنىڭ باياۋلاۋى جانە ءوندىرىستىڭ قىسقارۋى قىزمەت كورسەتۋلەر سالاسىنىڭ ءوسۋ قارقىنىنا اسەر ەتەدى دەپ كۇتىلۋدە. ال ينفلياتسيا بويىنشا پارامەترلەر جىل سوڭىندا بولجاناتىن % 6-8 دالىزىندە ساقتالادى»، - دەيدى ۇلتتىق ەكونوميكا مينيستر ەربولات دوسايەۆ.
تۇتاستاي العاندا، ۇكىمەت جالپى ىشكى ءونىم مەن يمپورت بولجامىنىڭ تومەندەۋى ەسەبىنەن 2014 -جىلعى رەسپۋبليكالىق بيۋدجەت كىرىستەرىن (ترانسفەرتتەردى ەسەپتەمەگەندە) 420,7 ميلليارد تەڭگەگە تومەندەتىپ، 3 تريلليون 940,4 ميلليارد تەڭگەگە ناقتىلاپ وتىر. بۇل رەتتە نەگىزىنەن يمپورتتالاتىن تاۋارلاردىڭ 225,3 ميلليارد تەڭگەگە جانە حالىقارالىق ساۋداعا سالىناتىن سالىقتارمەن سىرتقى وپەراتسيالاردىڭ 173,8 ميلليارد تەڭگەگە تومەندەۋى كۇتىلۋدە. «سوندىقتان دا، كىرىستەردەگى كۇتىلەتىن شىعىنداردى جارتىلاي وتەۋ ماقساتىندا بيۋدجەت تاپشىلىعىن 2014 -جىلى 164,2 ميلليارد تەڭگەگە نەمەسە ج ءى ءو- گە 2,3 پايىزدان 2,6 پايىزعا دەيىن ۇلعايتىپ وتىرمىز»، - دەيدى ەربولات دوسايەۆ. بۇدان باسقا، بيۋدجەتتىڭ تەڭگەرىمدىلىگىن قامتاماسىز ەتۋ ماقساتىندا، 259,5 ميلليارد تەڭگەنىڭ شىعىستارى قىسقارتىلادى، ەسەسىنە بيۋدجەت تاپشىلىعى 164,2 ميلليارد تەڭگەگە ۇلعايتىلماق. ال بيۋدجەت تۇسىمدەرى 98,7 ميلليارد تەڭگەگە ازايتىلىپ، 6 تريلليون 107,4 ميلليارد تەڭگەنى قۇرايتىن بولىپ وتىر.
ءسويتىپ، ۇلتتىق ەكونوميكا ءمينيسترى جىلدىڭ اياقتالۋىنا ەكى ايدان ءسال عانا اساتىن ۋاقىت قالعاندا اعىمداعى جىلدىڭ بيۋدجەتىن قايتا وزگەرتىپ وتىر. باستى قارجى قۇجاتى الدىمەن ماجىلىستە تالقىلانىپ، كەيىن سەناتتىڭ قابىلداۋىن العانشا دا ءبىراز ۋاقىت. ەندەشە، قالعان ەكى ايدا قايتا جاڭاراتىن بيۋدجەت بويىنشا جۇمىس ىستەيتىندىكتەن، ونى يگەرۋ ماسەلەسى دە وزەكتى بولا تۇسىتەنى ءسوزسىز.
اۆتور: قانات مامەتقازى ۇلى