قاسيەتتى ۇلىتاۋ ەل تاريحىندا تالاي ماڭىزدى شەشىمدەر قابىلداعان جەر - جاسان زەكەي ۇلى، مەديتسينا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور

استانا. قازاقپارات - مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ  ۇلىتاۋ تورىندە بەرگەن سۇحباتىندا بۇگىنگى قوعامنىڭ ەڭ وزەكتى، ماڭىزدى تۇيتكىلدەرىنە توقتالا وتىرىپ، ەلدىڭ وتكەنى مەن   بۇگىنىن سارالاپ، ۇرپاققا ۇلاعاتتى وي تاستاپ، مەملەكەتتىڭ ەرتەڭگى نۇرلى بولاشاعىنا جول نۇسقادى.

 بۇل ساليقالى سۇحباتتان وتانىمىزدىڭ ءاربىر ۇلتجاندى ازاماتتارى تەرەڭ اسەر الىپ، رۋحاني سەرپىلىس جاساعانى انىق. سونداي ازاماتتاردىڭ ءبىرى،   «جاس- اي» شىعىس- تيبەت مەديتسينالىق ورتالىعىنىڭ باس ديرەكتورى، مەديتسينا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور جاسان زەكەي ۇلىمەن وي بولىسكەن ەدىك.

 -  قازاق ۇلتىنىڭ دەربەس تاۋەلسىز مەملەكەتى قۇرىلىپ، بوداندىق قامىتىن سىپىرعان ۋاقىتتان باستاپ، الەمنىڭ ءار تۇكپىرىندە تۇرىپ جاتقان قانداستارىمىز ەلگە قوسىلۋعا اسىقتى. ولاردىڭ وتانعا قاۋىشۋىمەن بىرگە ۇلتتىق سالت- ءداستۇر، ءتىل، مادەنيەتىمىز تولىعىپ، كۇشەيە ءتۇستى. سونداي- اق، قوعامعا اسا قاجەت ءتۇرلى ماماندىق يەلەرى دە ەلگە كەلىپ ناتيجەلى جۇمىس اتقارىپ جاتىر. ال ءسىز وتانىڭىزعا شىعىس- تيبەت مەديتسيناسى تاجىريبەسىن الىپ كەلگەن العاشقى ادامسىز...

 -  شىعىس- تيبەت مەديتسيناسىندا شىعىس حالىقتارىنىڭ ءبارىنىڭ دە ورتاق ۇلەسى بار دەپ ايتۋىمىزعا نەگىز بار. سول حالىقتاردىڭ قاتارىنا الدىمەن ءبىز جاتامىز. ەندەشە ۇلتىمىزدىڭ قوسقان ۇلەسى بار شىعىس مەديتسيناسىن نە ءۇشىن قاجەتىمىزگە پايدالانباۋىمىز كەرەك. وسى مەديتسينانى تەرەڭ مەڭگەرگەن قىتاي مەملەكەتى بۇگىنگى كۇنى ونىڭ يگىلىگىن مولىنان كورىپ وتىر.

 ءبىزدىڭ اتا- بابالارىمىزدىڭ دا پايىم- پاراساتىنىڭ، كۇش- قۋاتىنىڭ ارقاسىندا شىعىس ءىلىمى مەن مەديتسيناسىنا كوپ جاڭالىق ەنگىزگەنى تاريح بەتتەرىندە انىق جازىلعان. ءال- فارابي، يبن سينا، وتەبويداق سياقتى عۇلامالارىمىزدىڭ قۇندى ەڭبەكتەرى بۇگىنگە جەتىپ، ساقتالىپ وتىر. سولاردىڭ ءبىرى قىتايدا تابىلعان وتەيبويداقتىڭ «شيپاگەرلىك بايان» كىتابى. وتەيبويداقتىڭ سول ەڭبەكتەرىن بۇگىندە قىتاي حالقىنىڭ ءوزى مويىنداپ وتىر.

 قازاق ەمشىلىگىنىڭ دە شىعىس- تيبەت مەديتسيناسىمەن ۇقساستىقتار وتە كوپ. ماسەلەن، جوعارى قان قىسىمى بارلاردىڭ باسىنان قان الدىرۋى، مەرتىككەن ادامداردىڭ پارشالانىپ كەتكەن سۇيەكتەرىن وتاشىلىق شەبەرلىكپەن قيۋلاستىرىپ، مۇلتىكسىز ەمدەپ جازۋى بۇرىننان بار قالپتاسقان ءۇردىس. وكپە اۋرۋىنا شالدىققانداردى قىمىز، شۇباتپەن قۋاتتاندىرىپ ەمدەۋ ۇزىن ۋاقىت ءومىر تاجىريبەسىندە دالەلدەنگەن. يبن سينانىڭ ءوزى ەمدەۋدە نۇكتەلىك ۋقالاۋدى كوپ پايدالانعان ەكەن.

 ال، قىتايدىڭ ايگىلى عالىم ۆان بەن ادامنىڭ قولادان جاسالعان مۇسىنىنە 600 ەمدەۋ نۇكتەسىن 12 سىزىققا ورنالاستىرىپ، حاتقا تۇسىرگەن. التىن ينەنىڭ ەمدەۋ قاعيداسى -  ادامنىڭ تابيعي قۋات كوزدەرىن اشۋ. ارەكەتسىز جاتقان نۇكتەلەرگە قوزعاۋ سالىپ، وياتۋ. مۇنىڭ تاعى ءبىر قاسيەتى -  دەرتتى زالالسىز ەمدەيتىندىگىندە. ادام بالاسىنىڭ بۇكىل مۇشەسى اعزامەن تۇتاستاي قوسىلىپ، تابانمەن تىعىز بايلانىسقان. قاي جەر اۋىرعان بولسا، سول جەردىڭ نۇكتەسىن تاباننان ءدال تاۋىپ ينە قويسا نەمەسە ۋقالاسا، اۋىرعانى سول زاماتتا باسىلادى.

وسى ارادا ەلباسىمىزدىڭ سالاماتتى ءومىر سالتىن قالىپتاستىرۋعا، ادامنىڭ ورتاشا ءومىر ءسۇرۋ جاسىن ۇزارتۋعا بايلانىستى قابىلداعان باعدارلاماسىنىڭ كوكەيكەستىلىگى وتە جوعارى ەكەنىن ايتا كەتكىم كەلەدى. ءبىز وسىعان اسا ءمان بەرمەي ءجۇرمىز.

- ەلباسىنىڭ ۇلىتاۋ تورىندەگى سۇحباتى قوعامدا ۇلكەن اڭىس تۋدىرىپ، حالىقتىڭ ىقىلاسىنا بولەنىپ، قولداۋ تاۋىپ وتىر. ۇلتتىق تۇرعىدا اسا ماڭىزدى  دەگەن ماسەلەلەر قاۋزالعان  بۇل سۇحبات  سىزگە  قالاي اسەر ەتتى؟

 -  شاپقان تۇلپاردىڭ تۇياعى توزاتىن، ۇشقان قۇستىڭ قاناتى تالاتىن، ءتىپتى، شىعىستان تاراعان كۇن ساۋلەسىنىڭ ءوزى شىعىستان باتىسقا جەتۋ ءۇشىن 1 ساعات ۋاقىت جۇمسايتىن بايتاق دالانىڭ بىردەن ءبىر يەسى، تالاسسىز قوجاسى   - قازاق. الەمگە تانىلعان، ەگەمەن ەلى بار، حالقى سۇيگەن   جانە حالقىن سۇيگەن ەلباسىسى بار قازاعىمنىڭ قازىرگى باقىتىن جاراتقان يەم كوپ كورمەسىن. ماعان مۇنداي وي ەلباسىمىزدىڭ ۇلىتاۋدا بەرگەن ۇلاعاتتى سۇحباتىنان كەيىن تۋدى.

قازاقتىڭ تاريحى مەن تاعدىرىنان، مادەنيەتى مەن سالت- داستۇرىنەن تەرەڭ سۋسىنداعان ەلباسىمىزدىڭ   سۇحباتىن وقىپ وتىرىپ، كوپ نارسەگە كوز جەتكىزۋگە بولادى. الدىمەن، باسشىمىز قازاقتىڭ ءبىرتۇتاس بولىپ قالىپتاسۋى تۋرالى تاماشا ايتىپ ءوتتى. راسىندا، كوشپەندى حالقىمىزدىڭ تاعدىرىنان تەرەڭ حاباردار ەلباسىمىز، بىزدەگى ديالەكتىڭ جوق بولۋ سەبەبىن ءبىر- اق اۋىز سوزبەن   ءتۇسىندىرىپ ءوتتى. جاز جايلاۋعا شىعىس پەن باتىستان، وڭتۇستىك پەن سولتۇستىكتەن ۇدەرە كوشكەن ەل ۇلىتاۋ ءوڭىرىن جايلايدى. اتىراۋ مەن التايدىڭ اراسىنا تارىداي شاشىراپ كەتكەن قازاقتىڭ ەڭ ءبىر قىزىقتى، ءساندى- سالتاناتتى شاعى جايلاۋداعى ءۇش ايى بولىپ ەسەپتەلەدى. ۇلىتاۋ باۋرايىنا بارشا حالىق جينالىپ، توسەكتە باسى، توسكەيدە مالى قوسىلادى. وسى كەزدە ءبىر بىرىمەن قىز الىسىپ، قىز بەرىسىپ، تۋىس بولىپ تارقاسادى. بۇل قازاق حالقىنىڭ رۋحاني جاقتان تۇتاستىعىن ساقتاپ قالۋعا بىردەن ءبىر ىقپال ەتكەن كۇش.

شىنىندا دا، قازاقتىڭ عاسىرلارعا جالعاسقان سوعىستاردان، ءار ءتۇرلى الاپات اپاتتاردان امان قالۋىنىڭ بىردەن ءبىر سەبەبى وسىندا جاتقان سياقتى. بۇلتارتپاس تاريحي دايەكتەردى العا تارتۋى ارقىلى ەلباسىمىز ەلدىڭ بىرلىگىن كوكسەگەن ۇلى مۇراتىن ايقىن اڭعارتتى. بارلىق قاجىر- قايراتىن قازاقتىڭ قازاق بولىپ قالۋ جولىندا جۇمساپ، ىشكى- سىرتقى كۇشتەرگە دەس بەرمەي، قاسقىردىڭ كۇشىنەن، تۇلكىنىڭ ايلاسىنان امان ءوتىپ، قازاق دەيتىن حالىقتى ۇلى باقىتقا جەتەلەپ كەلە جاتقان ۇلى تۇلعانىڭ ۇلىتاۋدا ايتقان وسىناۋ سوزدەرى الپىس ەكى تامىردى تۋلاتىپ، جۇرەكتەردى ماقتانىش سەزىمىنە تولتىردى.

سونىمەن بىرگە، ەلباسىمىز بۇل سۇحباتىندا جاستارعا ۇلكەن ساباق بەرىپ كەتتى. وتاندى قالاي ءسۇيۋ كەرەكتىگىن، وتان ءۇشىن قالاي تەر توگۋگە بولاتىنىن بايىپپەن بايانداپ، ءاربىر قازاقتىڭ جۇرەگىن شىمىرلاتاتىنداي وي قوزعادى. مەن سۇحباتتى تىڭداپ وتىرىپ، مىنا ءبىر سوزدەردى جازىپ الدىم. «وتان دەگەن ۇلكەن ۇعىم. وتاندى قورعاۋ دەگەندە، ارينە، ادام بالاسى الدىمەن ءوزىنىڭ شاڭىراعىن ويلايدى. اكەڭدى، شەشەڭدى، باۋىرلارىڭدى، بالالارىڭدى، نەمەرەلەرىڭدى ويلايسىڭ. سول جۇرەكپەن، سول تىلەكپەن وتانىڭدى قورعايسىڭ. سوندىقتان تاريحىڭدى بىلگەن ءجون بولادى. مىسالى، كەرەمەت ۇلكەن ەمەننىڭ تامىرى تەرەڭ بولماسا، ول داۋىلعا شىداپ تۇرا المايدى. سوندىقتان تاريحىمىزدى تانىتۋ ءۇشىن قازىر كوپ نارسە جاساپ جاتىرمىز. سونداي تاريحتىڭ كۋاگەرى   - ۇلىتاۋ. ونى ءبىلۋىمىز كەرەك» دەگەن ەلباسىنىڭ ءسوزى كەز- كەلگەن قازاقتىڭ ساناسىندا سايراپ تۇرۋ كەرەك. ات ۇستىندە جۇرگەن ءاربىر شەندى ازاماتتا ءدال وسىنداي رۋح بولسا، قازاقتىڭ بولاشاعى نۇرلى بولارى حاق. بۇل سوزدەر، تەك قازاقستانداعى قازاقتاردىڭ عانا ەمەس، الەمنىڭ ءار تۇكپىرىندە جۇرگەن بارشا قازاققا ايتىلعان ۇندەۋ دەپ بىلەمىز  .

تاۋەلسىزدىك العاننان بەرى، تاريحي وتانىنا 1 ميلليونعا جۋىق قانداسىمىز ورالدى. تاۋەلسىزدىك العان جىلدارى قازاقستانداعى قازاقتىڭ سانى نەبارى 40 پايىز بولسا، قازىر 65 پايىزدان اسىپ وتىر. 20 -جىل ىشىندە وسكەن 25 پايىزدا شەتتەن كەلگەن اعايىنداردىڭ الاتىن ۇلەسى كوپ. بۇل ەلباسىنىڭ قازاق ءۇشىن ەتكەن ۇلكەن ەرلىگى.

- ەلباسى ەل ءۇشىن اسا سالماقتى سۇحباتىن ۇلىتاۋ تورىندە بەرۋىندە قانداي ءمان بار دەپ ويلايسىز؟

- ەلباسىنىڭ قازاق ءۇشىن قاسيەتتى جەر سانالاتىن ۇلىتاۋعا كەلۋى، سول جەردە اعىنان جارىلىپ، تەبىرەنە سۇحبات بەرۋى تەگىن ەمەس.  قازاق  ءۇشىن ورنى بولەك ۇلىتاۋ  ەل تاريحىندا تالاي ماڭىزدى شەشىمدەر قابىلدا عان جەر . وسىنداي كيەلى جەردە كەڭىنەن كوسىلىپ، حالقىنا سىر شەرتۋدى، كورەگەن باسشى كوپتەن ويلاستىرىپ جۇرسە كەرەك. تاۋ تابيعاتىنىڭ اياسىندا قازاقتىڭ باسشىسى سۇحبات بەرىپ وتىرعان كەزدە: «ءبىز وسىنداي جايساڭ حالىقپىز، ءبىزدىڭ پاتشامىز دا تاۋ سياقتى ماڭعاز، دالا سياقتى دارحان» دەپ ايعاي سالعىڭ كەلەدى.

 اسىرەسە، نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى قازاق تاريحى جايلى ايتقان كەزدە تەبىرەنىپ تۇرىپ سويلەدى. قازاقتىڭ كەشە عانا پايدا بولعان ۇلت ەمەستىگىن، مەملەكەتتىگىمىزدىڭ تاريحى تەرەڭنەن باستاۋ الاتىنا توقتالىپ، «ءبىزدىڭ ەلدىگىمىز، قازاق جۇرتىنىڭ ارعى ءتۇبى عۇنداردان باستالادى. عۇنداردان كەيىن كوك تۇرىكتەرگە جالعاسادى. ودان كەيىن التىن وردا ورنىعادى. ءسويتىپ، حاندىق داۋىرگە ۇلاسىپ، كەيىن بىرتىندەپ تاۋەلسىزدىككە كەلىپ تىرەلەدى. وسىنداي ۇلكەن تاريحىمىز بار. جاستارىمىز مۇنى ءبىلۋى كەرەك. ءبىز كەشە عانا پايدا بولا قالعان حالىق ەمەسپىز» دەپ قاداپ ايتتى. وسى ءبىر ءسوزدى بارلىق اقپارات قۇرالدارىندا قايتالاپ ايتىپ، جازىپ، ەلدىگىمىزدىڭ وتكەنىن بىلمەي، بۇگىنىن كورە الماي، دەربەستىگىمىزدى ءالى دە مويىنداعىسى كەلمەي جۇرگەندەردىڭ قۇلاعىنا قۇيا بەرۋ كەرەك.

- قازىرگى قوعام نىڭ وتە وزەكتى، ءارى نازىك ءتۇيىنى بولىپ وتىرعان - ءدىن ماسەلەسىن دە ەلباسىمىز بارشا جۇرتتى سابىرلىق پەن ءىلىمنىڭ سارا جولىنا تۇسۋگە شاقىرۋىن قالاي باعالايسىز؟

- ءيا، كەمەل باسشىمىز دۇرمەككە ىلەسىپ، ءارتۇرلى اعىمعا ىلەسىپ كەتۋدىڭ قاۋپىن ەسكەرتتى. ءدىندى سانگە، ۋاقىتشا قىزىعۋشىلىققا اينالدىرماي، شىنايى يماندى بولۋعا شاقىردى. ادامداردىڭ اراسىنداعى بەرەكە- بىرلىك، باۋىرماشىلدىق، وتانشىلدىق دەگەن ءسوزدىڭ ءوزى قۇراندا جازىلعانىن، ادامدىقتان اينىماعان ادامنىڭ عانا دىننەن الىستاپ كەتپەيتىنىن ەسكەرتتى. ەگەر ءدىن جولىندا دۇرىس تاڭداۋ جاساپ، تۋرا جولدا جۇرسەك، ءدىننىڭ مەملەكەتتىڭ دامۋىندا، حالىقتى ۇيىمداستىرۋ جولىندا پايداسى ۇشان- تەڭىز. ال، كەرىسىنشە بولىپ، ءدىننىڭ جات اعىمىندا كەتسەك، ەلدىڭ ەرتەڭىنە تونەتىن قاۋىپ وسال ەمەس ەكەندىگىن اڭعارتتى. ەلباسىمىز، حالىقتىڭ ءدىني ساۋاتىن اشۋ توڭىرەگىندە مەملەكەت تاراپىنان كوپتەگەن شارۋالاردىڭ اتقارىلىپ جاتقانىن، مەشىتتەر سالىنىپ، ءداستۇرلى ءدىنىمىزدى ءناسيحاتتايتىن ماماندار وقىتىلىپ جاتقانىن ايتتى. راسىندا، الەمدەگى سوعىس وتى تۇتانىپ جاتقان ەلدەردى الىپ قارايتىن بولساق، ءدىن جاعدايىندا وتە ساق بولۋىمىز كەرەكتىگى ەسكە تۇسەدى. اسىرەسە، ءاربىر ازامات دۇرىس تاڭداۋ جاساي ءبىلۋى كەرەك. ول ءۇشىن كوبىرەك وقۋ نەمەسە كوپ وقىعان عالىمداردان كەڭەس الۋىمىز ءتيىس  .

-   مەديتسينا ءتىلىن قازاقشا  سويلەتۋگە كۇش سالىپ جۇرگەن ءتىل جاناشىرى رەتىندە ەلباسىنىڭ ءتىل تۋرالى ايتقانىنان نە ءتۇيدىڭىز؟

-   ەلباسى ەلدىڭ كوڭىلىندە جۇرگەن كوپتەگەن سۇراقتارعا جاۋاپ بەردى. ايتالىق، قازىرگى ۇلت جاناشىرلارىنىڭ، كەز كەلگەن قازاق ازاماتتارنىڭ كوكەيىندە جۇرگەن مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ جاعدايى تۋرالى ەلباسى كوبىرەك توقتالدى. جىل سايىن مەكتەپتى 100 مىڭ وقۋشى بىتىرسە، ولاردىڭ 80 مىڭى قازاق مەكتەپتەرىنىڭ تۇلەگى ەكەنىن ايتىپ، بولاشاق قازاقتىڭ پايداسىنا قاراي شەشىلىپ كەلە جاتقانىن ايقىنداپ ايتتى  .

قازاق حالقى ءۇشىن قازىرگى ۋاقىتتاعى ەڭ كەرەگى - توزىمدىلىك. ويتكەنى، ءاربىر وتكەن كۇنىمىز قازاقتى العا جىلجىتىپ وتىر. قازاقستانداعى قازاقتاردىڭ سانى كۇن ساناپ اسىپ كەلە جاتىر. ءبىزدىڭ كوپ بولعانىمىز جاقسى. مەملەكەتىمىزدەگى بارلىق ءىس- قاعازدار قازاق تىلىندە جۇرگىزىلەتىنىن، وعان ەشكىم كەدەرگى جاساپ جاتقان جوقتىعىن نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى قاداپ ايتتى. ەندىگى ماسەلە، ءوزىن قازاقپىن دەپ سانايتىن ادامنىڭ انا تىلىنە دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىنە قاتىستى بولىپ تۇر. ءار قازاق   كەز كەلگەن جەردە قازاقشا سويلەۋدى، قازاقشا قىزمەت كورسەتۋدى تالاپ ەتەتىن بولسا، ەكى قازاق ءبىر بىرىمەن قازاقشا سويلەيتىن بولسا، وندا ءبىزدىڭ تىلدىك ماسەلەمىز تۇبىرىمەن شەشىلەدى. ءبىراق، ەلباسى ايتقانداي، قىزبا قاندىلىققا سالماۋمىز كەرەك. ەگەر ولاي ىستەيتىن بولساق، شىنىندا دا، ۋكراينانىڭ اياعىن قۇشۋمىز مۇمكىن. ايتىڭىزشى، ءتىل ءۇشىن مەملەكەت تارابىنان بارلىق جاعداي جاسالىنىپ تۇر. ەلباسىنان نەنى تالاپ ەتپەكپىز؟ ەندىگى ماسەلە، وزىمىزگە تالاپ قويا ءبىلۋمىز كەرەك. مەيلى، دارىگەر، مەيلى فيزيك، حيميك بولسىن ەگەر قازاق بولسا ءوز ماماندىعىن بارىنشا قازاقشا جۇرگىزۋگە تىرىسسا بولعانى.

-ءسىز اشقان  مەديتسينالىق ورتالىق حالىققا ساپالى جۇمىس ىستەپ، ەل القاۋىنا بولەنۋدە، سونداي-اق، وسى سالانىڭ بىلكتى مامانى رەتىندە شەتەل جۇرتى دا مويىنداپ، كوپتەگەن مەدالدارمەن ماراپاتتاۋى تەگىن بولماسا كەرەك.

- جالپى، مەن ماراپاتتاۋدى  بەدەلدى كوتەرۋ ءۇشىن قاجەت دەپ سانامايتىن اداممىن. ول سەنىڭ حالىققا ىستەگەن پايدالى جۇمسىڭنىڭ ەلەنۋى، باعالانۋى دەپ بىلەم. ال، شەتەلدى ەلەڭدەتىپ جاتساڭ ول ۇلتىڭدى، ءوزىڭدى الەم جۇرتىنا مويىنداتۋ، تانىتۋ دەپ سانايمىن. وسىدان ءبىراز جىلدار بۇرىن ەۋروپالىق بيزنەس اسسامبلەياسى نوميناتسيالىق كوميتەتىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن وتكەن « ХХІ عاسىردىڭ كوشباسشىلارى» اتتى ۇلكەن شاراعا شاقىرتۋ الىپ، قاتىستىق. ت م د-نىڭ 13 ەلىنەن، ەۋروپانىڭ 7 مەملەكەتىنەن كەلگەن قوناقتاردىڭ سانى 200 دەي بولدى. شارانىڭ ەكىنشى كۇنگى باعدارلاماسى بويىنشا، پالاۆيچينا سارايىندا ۆەنا حالىقارالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قۇرمەتتى پروفەسسورى اتاعىن بەرۋ مەن ديپلوممەن ماراپاتتاۋ سالتاناتى ءوتتى. مەن قازاق حالقى اتىنان بارىپ، سول قۇرمەتتەرگە يە بولدىم. ال، 2010 - جىلى عىلىمدى دامىتۋعا قوسقان ۇلەسىم ءۇشىن حالىقارالىق «سوكرات» وردەنىمەن ماراپاتتالدىم. وسى جىلى رەسەي حالىقارالىق شىعارماشىلىق اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى اتاندىم. 2011 - جىلى قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ العىس حاتىن الدىم. ا ق ش- تىڭ نيۋ- يورك، بوستون قالالارىندا وتكەن «زاماناۋي مەديتسينالىق كلينيكا: باسقارۋ مەن جابدىقتاۋ» اتتى كونفەرەنتسياعا قاتىسىپ، ا ق ش دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگىنىڭ قۇرمەت مەدالى جانە سەرتيفيكاتىن الدىق. وسىلاي ەڭبەگىمىز ەلەنىپ ءجۇر.

 -   شىعىس مەديتسيناسىنا الەم ەلدەرىنىڭ كوزقاراسى قالاي؟

-  اركىم شاماسىنا قاراي شىعىس مەديتسيناسىن زەرتتەپ پايدالانۋدا. بۇل جولدا دامىعان ەلدەردىڭ ءوزى وسى سالاعا دەن قويىپ، مول مۇمكىندىكتەرىن باعالاۋدا.  ەستۋىمىزشە، بۇگىنگى كۇنى قىتايدا شىعىس مەديتسيناسىن پايدالانىپ سپورتسمەندەردىڭ بۇكىل دەنەسىندەگى قۋاتىن شىعارۋعا، جارىس الدىندا نەمەسە جارىسقا دايىندىق كەزەڭىندە بۇلشىق ەتتەردىڭ تولىق قاندى جۇمىس ىستەۋى ءۇشىن ينەنىڭ كومەگىنە جۇگىنەتىن كورىنەدى. امەريكادا بۇل سالانى تەرەڭ زەرتتەگەن عالىمدار ناركاماندار مەن اراققا سالىنىپ كەتكەن ادامداردى ينە سالىپ ەمدەۋگە بولاتىنىن ايتۋدا. تەك، جۇقپالى باۋىر اۋىرۋلارى، تۋبەركۋلەزدىڭ قوزىپ تۇرعان مەزەتى، راكتىڭ ورتا، سوڭعى مەزەتتەرىندە ينە سالماۋ كەرەك.

ادەتتە، كوپتەگەن دامىعان ەلدەردىڭ تۇرعىندارى دەرتتىڭ العاشقى كلينيكالىق بەلگىلەرى بايقالا باستاعاندا-اق الدىن الۋعا قارەكەت جاساي باستايدى. كورشىمىز قىتاي مەملەكەتىندە «شارشاماي جاتىپ  - دەمال، اۋىرماي جاتىپ  - ەمدەل»، دەگەن ماقال بار. سوندىقتان ءبىز «اۋىرىپ ەم ىزدەگەنشە، اۋىرمايتىن جول ىزدە» دەگەن قاعيدانى باستى نازاردا ۇستانعانىمىز دۇرىس. وسى ماقساتتا حالىققا قاجەت مەديتسينالىق اقپار تاراتىپ، كەڭەس بەرۋ ءۇشىن ءارى ەلباسىمىز نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆتىڭ «سالاماتتى ءومىر سالتىن قالىپتاستىرۋ» يگى باستاماسىنا قولداۋ كورسەتىپ، ءۇن قوسۋ ماقساتىندا، جەكە قارجىما «جاس-اي» مەديتسينالىق اقپاراتتىق جۋرنالىن شىعارىپ كەلەمىن. ءسويتىپ ۇلتىمىزدىڭ رۋحاني ساۋلىعى مەن فيزيكالىق تۇرعىدان دا ساۋ- سالامات بولۋىنا ايانباي ەڭبەك ەتۋدەمىز. ءبىز ءۇشىن بۇدان وتكەن باقىت جوق. ەڭبەگىمىز دە ناتيجەسىز ەمەس. سوڭعى ءبىراز جىلدىڭ وزىندە 400 گە جۋىق بالانى، دتسپ دەرتىنەن ەمدەپ، 80 پايىز  كولەمىندە اياعىنان تىك تۇرعىزدىق. الەۋمەتتىك جاعدايى تومەن وتباسىلار مەن ارداگەرلەرگە دە تەگىن ەم جۇرگىزۋ ارقىلى كومەك قولىمىزدى سوزىپ كەلەمىز. «ەل-شۋاق» قوعامدىق، قايىرىمدىلىق قورىن قۇرىپ، سول قور اياسىندا دا ءبىراز يگىلىكتى شارالار اتقاردىق. قازىر ورتالىعىمىزعا قاراپايىم تۇرعىنداردان بولەك، ءيسى قازاق بالاسىنا تانىمال كوپتەگەن تۇلعالارمىز كەلىپ، تۇراقتى تۇردە، ءوزىنىڭ كۇندەلىكتى جۇمىسقا دەگەن بەلسەندىلىگىن ارتىرۋ ءۇشىن، اۋىرماسا دا ءتۇرلى دەرت-دەربەزدەردىڭ الدىن الۋ ماقساتىندا، ءبىر جىلدا 4-5 رەت ەم قابىلداپ، دەنساۋلىعىن باقىلاتىپ وتىرادى. وسىنداي يگى ءۇردىستى جالپى حالىق تا ادەتكە اينالدىرسا نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى.

   
باقىتجول كاكەش ۇلى