ەرتىستىڭ ار جاعىنداعى قوڭىر تايلار- اي، قاشان ءۇيىرىن تابار ەكەن
اقان سەرىنىڭ «قارا تورعاي» انىنەن
ورىستار التىندى ءۇش ءتۇرلى جولمەن جينادى.
ءبىرىنشى، جەردەن مەتال رەتىندە قازىپ الدى، ەكىنشى، ساۋدامەن تاپتى، ءۇشىنشى، بۇكىل قىپشاق (قازاق) دالاسىنداعى بەيىت، قورىمداردى قازدى. ۇشى- قيىرى جوق دالامىزداعى مولانىڭ ءبارىن قازىپ، التىنىمىزدى توناپ اكەتتى. 1719 - جىلى پەتر پاتشا «سوناۋ ءسىبىر مەن مىناۋ قازاق دالاسىنداعى بەيىت، قورىمدار قازىلىپ، تابىلعان التىن، قازىنا تۇگەلدەي پەتەربورداعى مۇراجايعا وتكىزسىن» دەگەن جارلىق شىعارعان. ودان بۇرىن گاگارين دەگەن گەنارال- گۋبەرناتور بولعان. سىبىردەگى جانە قازاقستاننىڭ سولتۇستىگى مەن شىعىسىنداعى قورعانداردىڭ ءبارىن قازدىرىپ، ساقتار داۋىرىندەگى التىنداردىڭ ءبارىن جيناپ، ساتىپ، ءوز پايداسىنا جاراتقان. بۇكىل قازاقستاننىڭ تەرريتورياسىنداعى قورعانداردى قۇرتىپ، بەيىتتىڭ ىشىنەن تابىلعان جارامدى زاتتىڭ ءبارىن سىپىرىپ كەتكەن. ءبۇعان بۇكىل ءبىر پولكتىڭ سولداتتارىن جۇمىلدىرعان. ول ارتەلدە ءتورت مىڭ ادام بولعان. كەيىن قىزىل اسكەر دە وسىنداي ماقساتقا پايدالانىلعان.
وسى ارادا اقىن قاسىمحان بەگمانوۆتىڭ ەتنوگراف جاعدا بابالىقپەن بولعان اڭگىمەسىنەن ءۇزىندى كەلتىرەيىك.
ءبىز ءبىر ۇيىرىنەن اداسقان قوڭىر تايدايمىز. ءبىزدى اداستىرعانى سونداي، جەتىمدەر ۇيىندە وسكەن بالاداي بولدىق. تۋعان اكە- شەشەسىنىڭ كىم ەكەنىن بىلمەيتىن بالا سەكىلدى اتا- بابا تاريحىنان ماقۇرىم قالدىق. ەڭ اشىنىستىسى، ءبىزدىڭ تاريحىمىزدى وزگەلەر قولدان جاساپ بەردى. ادامزات تاريحىن ەمەس پارتيا تاريحىن قادىرلەيتىن، ءتىپتى سول پارتياسىنىڭ تاريحىن دا قولدان جاسايتىن ەلدە ءومىر سۇرۋگە تۋرا كەلدى. ادامزات تاريحىندا بولماعان قياناتتى باستان كەشتىك. سودان دا بولار ءوزىن كوكتەن تۇسكەندەي، كەشە عانا ۇلت بولىپ جارالعانداي سەزىنەتىن، ءتىپتى «قازاقتا مەملەكەت بولماعان» ، «قازاق ەل بولا المايدى» دەيتىندى كوشەدە كەتىپ بارا جاتقان ءۇش قازاقتىڭ ايتادى.
«ەۋروپانى كەزىپ جۇرگەن ءبىر ەلەس بار . ول- كوممۋنيزم ەلەسى» دەپ ەدى ماركستىڭ ءوزى. سول ەلەس ەلەس كۇيىندە عانا قالدى. راسىندا ماركستىڭ ءوزى مويىنداعانداي ول- ەلەس قانا ەدى. سول جالعان ەلەسكە ەلىتكەن ادامدار ادامزات تاريحىندا بولماعان قان قاساپ قىرعىن جاسادى. قۇندىلىقتاردى جويدى. تاريحتى دا قولدان جاسادى. سول ەلەس ادامزاتتىڭ ۇشتەن بىرىنە جىن بولىپ جابىستى. ءتىپتى، جيىرما جىلداي شىعىستاعى جارتى ميلليارد حالىقتىڭ ءوزى «قۇتىرىپ كەتتى» . ادامزاتتىڭ بايىرعى وركەنيەتكە يە ەلى سانالاتىن مەملەكەتتە ادامزاتقا قارسى الاپات قيمىلدار، قيراتۋلار، جوعالتۋلار ءجۇردى. جالپاق تىلمەن ايتقاندا، «جىن سوقتى» . اقىرى اللا تاعالا جاراتقان ادامزاتتىڭ بويىنداعى رۋحتىڭ ورنىن قاڭعىعان جىن باسا الماي ادالاندى. قۇلاماستاي كورىنەگەن سوۆەت وداعى ءوزى ىدىراپ تىنىش بولدى. ءار مەملەكەتتىڭ ماڭدايىنا بىتكەن الىپ تۇلعالارى بولادى. سونداي ءبىر تۇلعا شىعىستاعى جان سانى ەڭ مول ەلدىڭ بويىن جايلاعان جىندى قاعىپ الدى. ەلى وڭالدى. ەلەس جانە دە ەلەس كۇيىندە قالدى.
قۇداي جولىنان تايعان ەل وڭعالعانشا وڭاي بوداۋ بەرمەدى. ءار كىمنىڭ بەرگەن بوداۋى ءار ءتۇرلى بولدى. قازاقتىڭ بەرگەن بوداۋى ەڭ اۋىر بوداۋ بولدى. سوناۋ كوشپەندىلەر زامانىنان بەرى كورمەگەن ەڭ ۇلكەن قىرعىندى كوردىك. ۇلتى ءۇشىن، جەرى ءۇشىن عانا مايداندا قان توگۋى ءتيىس ەلدىڭ ۇلانىن، كارى- جاسىن، ەر- ايەلىن بەيبىت زاماندا قىرىپ سالدى. ايلاسى جەتكەنشە دىنىڭنەن اجىراتىپ، ءتىلسىز قالدىرۋعا تىرىستى. ءدىلىمىز شالا جانسار قالدى. ادامىڭدى عانا ەمەس تاريحىڭدى دا ولتىرگىسى كەلدى. اياعىن تىك باسقان ادامڭىنان، جاساتى جاتقان باباڭنىڭ مولاسىنا دەيىن قوپاردى. جەر بەتىندەگى ادامنىڭ تامىرى جەر استىنداعى بابالارىڭ جاراتقان تاريحى ەمەس پە؟ ادامزات بالاسى سول ارحەولوگيالىق قازبالار ارقىلى دالەلىن تاۋىپ، تاريحىن تانىپ جۇرگەن جوق پا؟
وزگەنىڭ قولىنان جاسالعان تاريحي ۇزىكتەر ءبىزدى اداستىردى. سەنىمنەن اجىراتۋعا دەيىن باردى. الدىمىز اللاعا بولعان سەنىمنەن، قۇدايدىڭ بارلىعىنان تانۋعا دەيىن بارساق، بويدا قالعان بار يماندى تياناق ەتكەن سوڭعىمىزدىڭ كوبىسى ۇلتتىق سەنىمىزدەن ايرىلىپ قالا جازدادىق.
بىرەۋدىڭ قالتاڭا قول سالعانىن سەزسەڭ ءۇنسىز، قيمىلسىز قالاسىڭ با؟ ۇيىڭە بىرەۋلەر توناۋشىلىققا تۇسسە قيمىلسىز قالاسىڭ با؟ ەشكىم دە ءۇنسىز قالماسى انىق. ارامىزدا جەكە باسىنىڭ مال- مۇلكىنە، جەكە باسىنىڭ مۇددەسىنە قول سالعىزىبايتىن، نامىسىن تاپتاتپايىندار كوپ. ءتىپتى، بۇنى ءاربىر قازاق سولاي جاسايدى. تابيعي، ادامي زاڭدىلىق. ال، وسى ادامدار نەگە ۇلتىنىڭ تاريحىن، ءتىلىن، مادەنيەتىن، ءداستۇرىن، اتا- باباسىنان قالعان جەرىن، بايلىعىن ۇرلاپ، توناپ جاتسا ۇندەمەيدى، ارەكەت قىلىپ قارسىلىق تانىتپايدى؟ نەگە قورعامايدى؟ نەگە وسىنداي ادامدار كوبەيدى؟ نەگە كوپتىڭ جانى اشىمايدى؟ تاڭ قالمايتىن، بويى ۇيرەنگەن حالگە كەتىپ بارا جاتىرمىز.
ۇيىرىنەن اداسقان ايعىردىڭ قادىرى اۋلاداعى ماستەكتەن تومەن. ماستەكتىڭ يەسى بار. يەسى جوقتى اركىم پايدالانعىسى كەلەدى. اركىمنىڭ جۇمىسىنا جەگىلىپ، مۇددەسىنە جۇمىس ىستەيدى. قۇربانىنا اينالادى.
ءيا، بىزدەگى جوعالتۋلاردىڭ بارلىعىن جات جاسادى.
اللا قالاپ، ءبىز قايتادان ەل بولدىق! ەندى «ورنىندا باردى وڭالتاتىن» كەز كەلدى. ءوز جوعىڭدى ءوزىڭ تاباسىڭ! سەنىڭ دۇنيەڭە وزىڭنەن باسقا ەشكىمىنىڭ جانى اشىمايدى. سەنىڭ ۇرپاعىڭنىڭ قامىن سەنىڭ وزىڭنەن باسقا ەشكىم ويلامادى. سەنىڭ دە، سەنىڭ ۇرپاعىڭنىڭ دا ءتىلىن، ءدىنىن، ۇلتتىق قۇندىلىعىن، ادامدىق نامىسىن، تەڭدىگىن، جارقىن بولاشاعىن تەك ءوزىڭ عانا تابا الاسىڭ. ءوزىڭ عانا جاراتاسىڭ. ول ءۇشىن ارەكەت قىلۋىڭ كەرەك. ارەكەت قىلار جاقسى ورتا كەرەك. مەنىڭشە سونداي ورتا قازاق ءۇشىن ءبىر اللاعا عانا تاۋەلدى قازاق ەلى بولماق.
ءبىر ءان بار ەدى: «اداسقان ۇيىرىنەن ءبىز قوڭىر تاي» دەپ كەلەتىن. سول جىبەك ارقانىن سۇيرەتكەن ەرتىستىڭ ار جاعىنداعى قوڭىر تايلار- اي، قاشان تولىعىمەن ءۇيىرىن تابار ەكەن دەشى!؟ ءوزىمىز اداستىق، ەندى قۇلىندارىمىز اداسپاسا ەكەن.
قاناتبەك قالىمقان ۇلى
«قيان»