العاشقى مەدرەسەلەر ارابتاردا ەمەس، بىزدە پايدا بولعان
بۇل تۋرالى فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، اراب ادەبيەتى (قۇرانتانۋ) بويىنشا عىلىم ماگيسترى اينۇر ءابدىراسىل قىزى بىرنەشە دەرەكتەردى العا تارتادى.
ەڭ العاشقى يسلامي ورتا وقۋ ورىندارى بولعان مەدرەسەلەردىڭ Ⅸعاسىردا تۇركىستان ولكەسىندە، ناقتىراق ايتقاندا قازىرگى وزبەكستان اۋماعىندا پايدا بولعانى تۋرالى تاريحي دەرەككوزدەرىندە ايتىلادى. مۇنىڭ باستى سەبەبى تىلدىك فاكتوردىڭ اسەرى بولىپ تابىلادى.
مۇسىلماندىقتى قابىلداعان تۇركى حالىقتارى ءۇشىن يسلام ءدىنىنىڭ نەگىزدەرىن ۇيرەنۋ، شاريعات زاڭدىلىقتارىن ءتۇسىنۋ، زەرتتەۋ، تاراتۋ تالپىنىسىن اراب تىلىندەگى قۇران كارىمدى، مۇحاممەد پايعامبار (س. ع. س) حاديستەرىن، يسلامدىق ماتىندەردى يگەرۋ ارقىلى عانا جۇزەگە اسىرۋ مۇمكىن بولىپ تابىلاتىن. مۇسىلماننىڭ پارىزى سانالاتىن ءىس-ارەكەتتەر (بەس ۋاقىت ناماز، ورازا، قاجىلىق) دە بەلگىلى ءبىر دارەجەدە اراب ءتىلدى ماتىندەرمەن بايلانىستى بولدى.
سوندىقتان يسلام ءدىنىن يگەرۋ ءبىرىنشى كەزەكتە كۇردەلى دە كوپ سالالى اراب ءتىلىن جۇيەلەپ، جىكتەپ، ەگجەي-تەگجەيلى ۇيرەنۋدى تالاپ ەتتى.
ءدىني ماتىندەردىڭ ماعىنالىق ەرەكشەلىگى مەن كوپ قاباتتىلىعى دا اراب ءتىلىن جەتىك يگەرۋدى مىندەتتەدى.
وسىعان وراي، اراب ءتىلىنىڭ فونەتيكاسىن، مورفولوگياسى مەن سينتاكسيسىن ارنايى پاندەر ارقىلى يگەرۋ قاجەتتىلىگى تۋىندادى. ءتىل يگەرۋدەن كەيىنگى قيىندىق ءدىني ماتىندەر مەن ىلىمدەردى بارلىق قوسىمشا پاندەرىمەن قوسا وقىپ-ۇيرەنۋمەن بايلانىستى بولدى.
بۇل قۇران ىلىمدەرى مەن شاريعات عىلىمدارىنىڭ ەكى ۇلكەن سالا رەتىندە قالىپتاسىپ، دەربەس وقىتىلۋىنا نەگىز قالادى. وسىنىڭ بارلىعى اراب ءتىلى مەن يسلام ءدىنىنىڭ نەگىزدەرىن تولىعىمەن قامتىپ، جۇيەلەندىرگەن ءبىلىم ورداسى - مەدرەسەلەردىڭ قالىپتاسۋىنا الىپ كەلدى.
ورتا عاسىرلاردا ءبىرىڭعاي رۋحاني مادەني كەڭىستىكتە ءومىر سۇرگەن ورتالىق ازيادا مەدرەسەلەر جۇيەسى ەرەكشە قارقىنمەن دامىدى. مەدرەسەلەر كوبىنە مەشىتتەردىڭ جانىنان سالىندى. بۇحارا، سامارقاند جەرىندە باستالعان مەدرەسە ءداستۇرى بالاساعۇن، تۇركىستان، وتىرار، سايرام، ساۋران، سىعاناق، وزكەنت سەكىلدى ۇلى جىبەك جولىنىڭ بويىندا جاتقان ءىرى مادەني ورتالىقتاردا جالعاسىن تاپتى. ورتاعاسىرلىق جازبا مالىمەتتەردە ءبىر عانا بالاساعۇن قالاسىندا 40 مەشىت، 20 مەدرەسە بولعانى ايتىلادى. قازاقستان جەرىندەگى مەدرەسەلەر جۇيەسى بويىمەن سىر بويىنداعى قالالاردا ەرەكشە ورىستەدى. بۇل قوجا احمەت ياسساۋي نەگىزىن سالعان رۋحاني ءىلىم ارقىلى تۇركىستان قالاسىنىڭ تۇركى جۇرتىنىڭ رۋحاني استاناسى دەڭگەيىنە كوتەرىلۋىمەن تىكەلەي بايلانىستى بولدى. سىردىڭ تومەنگى اعىسىمەن ارال تەڭىزىنە دەيىن، ءۇستىرت ارقىلى باتىس قازاقستان ولكەسىنە دەيىن تاراعان مەدرەسەلەر مادەنيەتى قازان حاندىعى تۇسىندا تاتار جۇرتىنا دا كەڭىنەن تارادى.
قازاق جەرىندەگى ءدىن عۇلامالارىنىڭ ورتا ازيانىڭ باسقا دا قالالارىمەن، يران ولكەسى مەن اراب جەرىندەگى ىرگەلى عىلىم ورتالىقتارىمەن تانىس بولعانى، ياساۋي حيكمەتتەرىندە ايتىلعانداي، «قوراسان، شام، يراكقا ساپار شەگىپ»، ءىلىم الماسىپ، تاجىريبە جاڭعىرتىپ، رۋحاني بايلانىستا دامىعانى بەلگىلى.
وسى ورنىقتى ءارى جان-جاقتى ءدىني ءبىلىم جۇيەسىنىڭ قازاق دالاسىندا ءابۋ ناسىر ءال- فارابي كەزەڭىنەن قالىپتاسىپ، ءۇزىلىسسىز جالعاسىپ كەلە جاتقان ءبىرتۇتاس رۋحاني ىلىمدەر، ورنىققان كوزقاراستار جۇيەسىنىڭ قالىپتاسۋىنا شەشۋشى اسەر ەتكەنى انىق. بۇل كوزقاراستاردىڭ نەگىزىن ەڭ الدىمەن ۇلتتىق قۇندىلىقتار مەن وتانشىلدىق قاعيدالاردى قورعاۋ، ەكىنشىدەن يسلام شاريعاتىنا قۇرمەتپەن قاراي وتىرىپ، ارى قاراي دامىتۋ پرينتسيپتەرى قۇرادى.
اتاپ ايتۋ كەرەك، شاريعات ىلىمدەرىن تەرەڭ يگەرتۋگە باعىتتالعان ءداستۇرلى مەدرەسەلەر جۇيەسىمەن قاتار ءدىني ءبىلىمدى رۋحاني تاجىريبەمەن ۇشتاستىرۋدى، رۋحاني كەمەلدەنۋدى ماقسات ەتكەن تاريقات ۇستازدارى قالىپتاستىرعان ريبات، تەككە، قۇجىرا، زابيا، حاناكا سەكىلدى ءبىلىم وردالارى ورتا عاسىرلاردا قازاق جەرىندە كەڭىنەن تارادى. مەدرەسەلەر ناقتى مامانداندىرۋ جۇيەسى بولسا، اتالعان رۋحاني ءبىلىم وردالارى رۋحتى كەمەلدەندىرۋ جۇيەسى رەتىندە قىزمەت ەتتى.
BAQ. KZ