ۇلىتاۋ تورىندەگى تولعانىس - تاريحي ماڭىزى زور سۇحبات - ا. باقتىگەرەيەۆا، اقىن

ورال. قازاقپارات - ەلباسىمىزدىڭ ۇلىتاۋ تورىندەگى تولعانىسى شىن مانىندەگى تاريحي ماڭىزى زور سۇحبات دەر ەدىم. بۇل - ساياسي بايانداما ەمەس، ەلىم دەگەن ۇلت كوشباسشىسىنىڭ شىن جۇرەگىمەن حالقىنا اقتارىلا ايتقان سىرى.

ەندىگى مىندەت وسى تاريحي ءسوزدى نەگىزگە الا وتىرىپ، ەلگە قىزمەت ەتۋ بولماق. وسى جايىندا بەلگىلى اقىن، حالىقارالىق «الاش» ادەبي سىيلىعىنىڭ، «قۇرمەت» وردەنىنىڭ يەگەرى، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى اقۇشتاپ باقتىگەرەيەۆا ءوز وي-تولعانىسىن بىلايشا ءبىلدىردى.

ونىڭ ايتۋىنشا، ۇلىتاۋ ونشا ۇلكەن تاۋ بولماعانىمەن، قازاق ءۇشىن قاسيەتتى جەر. ونىڭ ۇلىتاۋ اتالۋىنىڭ وزىندە تەرەڭ ءمان بار. وندا قانشا حانىمىز، باتىر-بيلەرىمىز جاتىر، ءبىز ونى ءالى تۇگەل ءبىلىپ بولعانىمىز جوق. وسىنداي قاسيەتتى جەرگە بارىپ، ەلباسىمىزدىڭ تولعانا سىر شەرتۋى دە تەگىن ەمەس. قازاق حالقىنىڭ تاريحى تىم ارىدە باستالاتىنىن، تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ قادىر-قاسيەتى، جان-جاقتان تونگەن جاھاندىق قاتەردىڭ الدىن الۋ، ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى، ەگەمەندىگىمىزدى ساقتاپ، ماڭگىلىك ەتە ءبىلۋ - مىنە، وسىنىڭ ءبارىن پرەزيدەنتىمىز جىلىكتەپ ايتىپ بەردى. تۇسىنە بىلگەن ادامعا تالاي نارسە ايتىلدى. ەڭ باستىسى، تاۋەلسىزدىكتى نىعايتۋعا ەل باستاعان ازاماتتاردان باستاپ قاراپايىم ادامدارعا دەيىن ۇلەس قوسۋى كەرەك. وكىنىشكە قاراي، ەگەمەندىك العانىمىزعا جيىرما جىلدان اسسا دا، تاۋەلسىزدىكتىڭ نە ەكەنىن ۇعىنباي جۇرگەندەر ءالى دە بار. مىنە، سولارعا ءبىز ەلدىكتىڭ نە ەكەنىن ۇعىندىرا ءبىلۋىمىز كەرەك.

- اقۇشتاپ اپا، ەلباسىمىز ءتىل جونىندە دە جەرىنە جەتكىزە ايتتى. «ءبىز، جالپى، دىننەن دە، تىلدەن دە ايىرىلا جازداعان ەلمىز. كەڭەس وداعى كەزىندە تىكەلەي ورىستاندىرۋ ساياساتى جۇرگىزىلدى. قازاقتىڭ ءتىلى ءبىر شوعىر قازاقتاردىڭ ءتىلى بولىپ قالدى. ول قايدا شىعادى؟ كىمگە كەرەك بولادى؟ قازاقتىڭ شەكاراسىنان اسىپ شىقساڭ، بۇل ءتىلدىڭ كەرەگى بار ما، جوق پا؟ ءبىر جاعىنان الىپ قاراعاندا، ونىڭ ءجونى بار. ءبىز ەلىمىز ءۇشىن، جۇرتىمىز ءۇشىن تاريحىمىزدى، سانامىزدى، عۇرپىمىزدى ءوزىمىزدىڭ ءتىلىمىز ارقىلى عانا جەتكىزە الامىز»، دەدى. كەڭەس ءداۋىرىن باستان كەشىرگەن جان رەتىندە بۇعان نە ايتار ەدىڭىز؟

- ءيا، نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى وتە ءجون ايتادى. انا ءتىلىمىز - ۇلتتىق تاربيەنىڭ نەگىزى. قىلىشىنان قان تامعان كەڭەستىك زاماندا وزگە ءتىلدىڭ تورگە وزىپ، قازاق ءتىلىنىڭ بوساعادا قالعانى - تاريحي شىندىق. مەن ءوزىم ورال قالاسىنداعى قازىرگى دارىندى بالالارعا ارنالعان س. سەيفۋللين اتىنداعى 11№ وبلىستىق مەكتەپ-ينتەرناتى كەشەنىندە ءبىلىم الدىم. سەنەسىز بە، سول كەزدە قازاق تىلىندە ساباق بەرەتىن ورالداعى جالعىز مەكتەپ سول بولاتىن. ونىڭ ۇستىنە وندا قالادان ەشكىم وقىمايتىن، نەگىزىنەن اۋىلدارداعى مالشى-شوپان، ەڭبەك ادامدارىنىڭ بالالارى ءبىلىم الاتىن. ەگەر 1923 -جىلى ورالعا قازاكسر حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى ساكەن سەيفۋللين كەلمەگەندە، كىم بىلەدى، بۇل مەكتەپ تە اشىلماس پا ەدى. قازاق ەلى جاڭا-جاڭا اۆتونومياعا قول جەتكىزىپ جاتقان مەزگىلدە حالىقتىڭ «قىرعىز» اتىن جويعىزۋعا ۇيىتقى بولعان ۇلتجاندى ازامات «كەڭسە ءتىلى بولماي، قازاق ءتىلىنىڭ كوسەگەسى كوگەرمەيدى» دەپ، ءتىل تۋرالى دا تۋراسىن ايتقان بولاتىن.

سول ساكەن ورالعا كەلگەندە، جەرگىلىكتى گازەتكە بەرگەن سۇحباتىندا قازاق مەكتەبىن اشۋ جونىندە ۇسىنىس جاسايدى. مىنە، سونىڭ نەگىزىندە 1924 -جىلى جارتىلاي پاناسىز بالالارعا ارنالعان اتالمىش مەكتەپ اشىلدى. بىلايعى جۇرت پانسيون دەپ اتايتىن، اكادەميك اسان تايمانوۆتىڭ ءىزى قالعان ءبىلىم ورداسىنان تالاي تالانت تۇلەپ ۇشتى. ول كەزدە قالاداعى جالعىز قازاق مەكتەبىنە كوزقاراس تا باسقاشا بولاتىن. اسىرەسە، كوشەگە شىققان مەزگىلدە وزگە ۇلت وكىلدەرى تاراپىنان سۋىق كوزقاراستى، بالا بولساق تا، سەزەتىنبىز. كەيىن بىلگەنىمىزدەي، الماتىداعى جاعداي دا ورالدان اسىپ كەتە قويعان جوق. ورالدا ون ءبىرىنشى ورتا مەكتەپ بولسا، الماتىدا 12№ ورتا مەكتەپ قانا قازاق تىلىندە ساباق بەردى.

ساتيريك شونا سماحان ۇلى سىندى ۇلت زيالىلارىمەن بىرلەسىپ تىزە قوسۋدىڭ ارقاسىندا قازاق سىنىپتارىن اشۋ جولىندا ايانباي كۇرەستىك. ول ءوز ناتيجەسىن بەردى دە. سونداي تالاس-تارتىسپەن 11№ مەكتەپكە دە قالا بالالارى بارا باستادى. ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن عانا بۇل جاپپاي ۇردىسكە اينالدى. قازىر، شۇكىر، ورالداعى قازاق مەكتەپتەرىنىڭ سانى كوبەيدى، قاتارى قالىڭدادى. ءتىپتى وزگە ۇلت بالالارى ەندى قازاق تىلىندە وقيتىن بولدى. بۇل، مىنە - بابالار تالاي عاسىر بويى اڭساعان ەگەمەندىكتىڭ جەمىسى.

- ەندى ءدىن تاقىرىبىنا ويىسساق. ۇلىتاۋ تورىندەگى تولعانىستا بۇل ماسەلە دە اشىق ايتىلدى. «وتاندى، ەلدى قورعاۋ، بىرلىككە شاقىرۋ ارقىلى ءدىندى وركەندەتكەن ءجون» دەگەن ەلباسى سوزىنە نەندەي الىپ-قوسارىڭىز بار؟

- پرەزيدەنت ايتقانداي، كەڭەستىك داۋىردە ءبىز دىنىمىزدەن دە ايىرىلىپ قالا جازدادىق. ءدىندى اپيىن دەپ، ءدىنباسىلارىن قۋعىندادىق، مەشىتتەردى قيراتتىق، ءتىپتى حاتشىلار اس قايىرعاندا، بەت سيپاتپاۋعا دەيىن باردى. الىسقا بارماي-اق، ءوزىمنىڭ تۋعان جەرىمدە سونداي ماسقارا جاعدايلار ورىن الدى. قازىرگى ەڭبەك، بوزاي، شالقار اۋىلدارى ماڭىندا مەشىت ۇستاعان شىنعالي قازىرەت بولدى. مىنە، سونىڭ اق مەشىتىنە نە ىستەمەدى!؟ ادامدار تۇرا الماعاننان كەيىن مەشىتكە شوشقا قاماتتى، ءسويتىپ قاسيەتىنەن ايىردى.

«اتاڭا نە ىستەسەڭ، الدىڭا سول كەلەدى» دەگەن، سونداي باسسىزدىققا بارعانداردىڭ ۇرپاقتارى كەيىن وڭعان جوق. كەرىسىنشە شىنعالي قازىرەتكە تۋىستىعى بار، زەلەنوۆ اۋدانى ۇلكەن شاعان اۋىلىندا تۇراتىن كۇلاش دەگەن حالىق ەمشىسىنە قاسيەت قونسا كەرەك، قازىر ونىڭ الدىنان ادام ارىلمايدى. سول شىنعاليدىڭ ۇلى عالىمجان اكەسى مەشىت ۇستاعانى ءۇشىن ءبىراز جىل ايداۋدا بولىپ، تۇرمەگە وتىرىپ كەلدى.

الماتىداعى بۇرىنعى كالينين مەن دزەرجينسكي كوشەلەرىنىڭ قيىلىسىنداعى ن ك ۆ د-نىڭ سۇر ۇيىندە ساكەن سەيفۋللينمەن بىرگە وتىرعان. «ساكەندەي سۇلۋ ادامدى كورگەنىم جوق. سول ساكەندى تەرگەۋشى كەلىپ، جاۋاپتاعانىن كوردىك. مويىنداتا الماعان سوڭ، تالداپ، مۇرتىن جۇلدى. سونداي كەزدە «ساكەنگە تيمەڭدەر، ونىڭ ورنىنا ءبىزدى قيناڭدار» دەگەن قازاق جىگىتتەرى دە بولدى. ءبىراق وعان قاراعان جوق زۇلىمدار» ، دەپ وتىراتىن كەيدە. بالالارىنان وتىز جەتىنشى جىلداردىڭ زۇلماتى كەزىندە ايىرىلعان ول زايىبى ەكەۋى الماتىدا قوڭىرتوبەل كۇي كەشتى. كوپ سىر اشا قويمايتىن. ءبىر كۇنى سول كىسى قاتتى تۇتىگىپ كەلدى. سويتسە، كوشەدەن ساكەندى ازاپتاعان تەرگەۋشىنى كورگەن ەكەن. سول تەرگەۋشىنىڭ اتى-ءجونىن سۇراپ الماعانىما ءالى كۇنگە دەيىن وكىنەمىن. مىنە، ءتىلىمىز بەن ءدىنىمىز ءوز الدىنا، ۇلتىمىزدىڭ قانشاما ۇلى تۇلعالارىنان ايىرىلدىق سول داۋىردە. بۇرىنعىنىڭ اقساقالدارى دا وزگەشە ەدى. مىسالى، اتا-انامىز مولاسىنىڭ تۇسىنان تاعزىم ەتىپ وتەتىن مۇقاش مولدا ارابشا وقىعان زيالى ادام بولىپتى. ءوزى شۇيكەدەي بولسا دا، كوزى ويلى، كوكىرەگى زەرەك، مىنەزى سابىرلى جان بۇكىل اۋىل-ايماقتى تاربيەلەپتى. شاعىن كىتاپحاناسى بولعان مۇقاشتىڭ ايتقان ءسوزىن جۇرت جينالىپ، الدىن كەسپەي سىيلاعان. وسىنداي مولدالاردى «قويداي قۋعان» زاماندا كەيىن تاربيە دە وزگەردى، دۇرىس ءسوزىن ايتاتىن قاريا دا ازايدى.

راس، بۇگىندە جاعداي جاقساردى، مەشىتتەرىمىز كوبەيدى، جۇرت تۇگەل يماندىلىققا بەت بۇرا باستادى. دەگەنمەن مەشىتكە جاي انشەيىن، مودا ءۇشىن بارماۋ كەرەك، شىن، تازا پەيىلمەن بارۋ كەرەك. مولدا دا ءوز سوزىنە ۇيىتا ءبىلۋى قاجەت. ەلباسىنىڭ ايتۋى وتە ورىندى. ءدىننىڭ بارىنشا جاقسى جاعىن الىپ، دۇرىس جولمەن ءجۇرۋىمىز كەرەك. ءدىن دە، تۇپتەپ كەلگەندە، ەل بىرلىگى ءۇشىن قىزمەت ەتۋى قاجەت. سوندا عانا ءتورت قۇبىلاسى تۇگەل ەلگە اينالا الامىز.

- ءسوزىڭىز اۋزىڭىزدا، ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى ورنىقتىرۋ، تاريحىمىزدى تۇگەندەۋ، ۇرپاق تاربيەسى توڭىرەگىندە ءسىز دە ۇنەمى ايتىپ جۇرەسىز. وسى ورايدا ەلباسى العا قويعان ماقسات-مىندەتتەر تۋراسىندا نە ايتار ەدىڭىز؟

- بۇل باعىتتا ەلباسى تاپسىرماسىنا سايكەس مەملەكەت تاراپىنان ۇلكەن شارالار قولعا الىنىپ جاتىر عوي. وسى جۇمىس ءار وڭىردە جوسپارلى ءارى قارقىندى جۇرگىزىلۋى ءتيىس. ءبىزدىڭ تاريحىمىزدىڭ ءالى اشىلماعان بەتتەرى قانشاما! تاريحي تۇلعالاردى جاڭا قىرىنان، تاۋەلسىزدىك تۇرعىسىنان زەرتتەيتىن كەز الدەقاشان جەتتى. نوعايلى ءداۋىرىن ايتپاعاندا، سىرىم دات ۇلىنداي قول باستاعان باتىرى، ەل باستاعان كوسەمى، ماحامبەتتەي، جۇبان مەن قادىرداي اقيىق اقىندارى بار اق جايىقتىڭ دا كەيىنگى ۇرپاققا، بارشا ەلگە ۇلگى ەتەر بىرەگەي تۇلعالارى بارشىلىق.

سوڭعى كەزدە «جايىق قالاشىعى» سىندى كونە قالانىڭ ورنى تابىلىپ، ورالدىڭ تاريحى تىم ارىدە ەكەندىگى دالەلدەنىپ وتىر. سول سەكىلدى ولكەدە ءومىر سۇرگەن باتىر-بيلەردىڭ قۇلپىتاستارىن وقىپ، عىلىمي اينالىمعا قوسۋ ارقىلى كوپتەگەن سىرلار اشىلۋدا. بوكەي ورداسى اۋدانىنىڭ حان ورداسى اۋىلىنداعى تاريحي- مۋزەيلىك كەشەندە حان سارايى قالپىنا كەلتىرىلدى. قالا مەن اۋىلدا ءوز كەزەگىن كۇتىپ جاتقان ءالى قانشا تاريحي عيمارات بار. وسىنداي تاريحي ەسكەرتكىشتەردى قورعاپ قالۋ دا كۇن تارتىبىنەن تۇسپەك ەمەس. رەسەيدىڭ ماسكەۋ، سانكت-پەتەربور، قازان، ورىنبور، استراحان سىندى قالالارىنىڭ مۇراعاتتارىندا سارعايىپ جاتقان قازاق حالقىنىڭ سان عاسىرلىق تاريحىنا قاتىستى دەرەكتەردى زەرتتەۋ دە - بۇگىنگى كۇننىڭ ءىسى. سايىپ كەلگەندە، وسىنىڭ ءبارى ۇرپاق تاربيەسىنە كەلىپ تىرەلەدى.

ۇلت تاريحىنا قانىعىپ، ولەڭ-جىرمەن، ءداستۇرلى انمەن سۋسىنداپ وسكەن جاس ەشقاشان دا ءوز توپىراعىنان جىراقتاپ، الىس كەتپەيدى. ءوز ولكەسىنەن، ءوز وتانىنان بەزىنبەيدى. جەرىم دەپ ەلجىرەپ، ەلىم دەپ ەمىرەنىپ تۇراتىن دا وسىنداي ۇرپاق ەكەنى تالاسسىز. وتكەنى باي، بۇگىنى كەمەل، ەرتەڭى جارقىن ەلدى ەشكىم دە الا المايدى. ول ءۇشىن ەلباسى توڭىرەگىنە تىعىز توپتاسا ءبىلىپ، ءار جاققا تارتپاي، تۇتاستىعىمىزدى ساقتاپ، جان-جاعىمىزدى بۇتىندەپ، العا قاراي سەنىممەن قادام باسۋدىڭ ماڭىزى كۇن ساناپ وسپەسە، كەمىمەيدى.

- اقۇشتاپ اپا، سوڭعى ساۋال، بيىل 70 جاسىڭىزعا وراي اق جايىقتان اتىراۋعا دەيىن ءسىزدىڭ مەرەيتويىڭىزدى اتاپ وتۋدە. وسى ورايدا ەلباسى دا ءسىزدى ارنايى قۇتتىقتاپ، شىنايى ىقىلاسىن ءبىلدىردى. وسىنىڭ ءوزى كىسىلىك، اقىنعا دەگەن قۇرمەت ەمەس پە؟

- ءيا، وعان ءسوز بار ما! مەن كوپ بولسىن، از بولسىن، ەلگە سەبىم ءتيسىن دەپ، ۇل-قىزدارىمىز بەتىمەن كەتپەسە ەكەن، سولارعا اقىلىمدى ايتايىن دەگەن ويمەن وسىدان ون جىلدان استام ۋاقىت بۇرىن اق جايىققا ورالدىم. تۋعان جەر مەنىڭ تالابىمدى قايتارعان جوق، قايتا قاناتتاندىرىپ، بيىككە ۇشىردى.

ەلگە، جاس ۇرپاققا دەگەن اق-ادال ءسوزىمدى بۇدان بىلاي دا ايتا بەرەتىنىم انىق. سول ەڭبەگىمدى ەسكەرگەنى بولار، ەلباسى جاڭا جىلدا دا، ناۋرىز مەيرامىندا دا ىزگى تىلەگىن ءبىلدىرىپ، قۇتتىقتاپ تۇرادى. جەتپىس جاسىمدا دا قولداۋ كورسەتىپ، اق نيەتىن جەتكىزىپ جاتىر، ريزامىن. وبلىستىڭ، ەلدىڭ قولداۋىمەن ءۇش تومدىعىم جارىق كوردى. جەتپىس جىلدىعىم اقجايىق وڭىرىندە كەڭىنەن تويلاندى. الاتاۋ تورىندە زامانداستارىم قۇرمەت كورسەتتى، ەندى ەلورداعا دا شاقىرىپ جاتىر. وسىنىڭ ءبارى حالقىمنىڭ قۇرمەتى دەپ تۇسىنەمىن. ەڭ باستىسى، اقىندار دا ەلباسى باستاعان كوشتىڭ الدىنان تابىلۋى كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن. ويتكەنى ءبىزدىڭ ماقسات ءبىر، مۇددە ورتاق. قازاقستان ماڭگىلىك ەل بولۋى ءۇشىن وعان ءبارىمىز بىردەي ۇلەس قوسا ءبىلۋىمىز كەرەك.

اۆتور: ەلجان ەرالى