سوعىس كەزىندە جەكە قارجىسىنا ۇشاق ساتىپ العان قازاقتىڭ اتاقتى بايى

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - كەڭەس بيلىگى ۇلت باسىنا تەمىر نوقتاسىن كيگىزىپ، ءوز ءامىرىن جۇرگىزگەن تۇستان باستاپ، بۇرىن قازاق قوعامىندا جاقسى، قادىرلى ادامدار سانالاتىن باي مەن ءبي، مولدا مەن وقىمىستى جامان ادامدار بولىپ دارىپتەلدى. ۇلتتىڭ ساناسى، تۇسىنىك كوزقاراسى، تىرشىلىك داعدىسى الابوتەن وزگەرىستەرگە ۇشىرادى.

وندا ولار قازاققا سورلى ەدىڭ، قاراڭعى ەدىڭ، كوزىڭدى اشتىق، باي-كەدەي بوپ ءبولىنىپ ءبىر-ءبىرىڭدى قاناۋشى ەدىڭ، بارلىعىڭدى باقىتتى ەتتىك دەدى. وسىعان سەندىك. بۇرىن جاقسى اتاپ جۇرگەنىمىز جامان بولعان سوڭ، قالعان قارا حالىقتىڭ نە قادىرى قالسىن. الاش قايراتكەرى ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلى ايتقانداي: «حالىقتىڭ ەندى باي- كەدەي، جاس- كارى، جاقسى-جاماننىڭ ايىرماسى ءبىتىپ، ءبارى بىردەي سورلى بولدى، ءبارى بىردەي مۇڭلى بولدى».

ال شىنايى ومىردە قازاق قوعامىنداعى داۋلەتى تاسىعان بايلار اناۋ ايتقانداي وزبىر، حالىقتى بيلەپ- توستەپ، قانايتىن توپتار ەمەس ەدى. قازاق اۋەلدەن ورنىمەن ايتىلعان ءبىر اۋىز سوزگە توقتايتىن، ونەرلى مەن ءبىلىمدىنى باعالايتىن، رۋحاني بايلىقتى زاتتىق بايلىقتان ارتىق سانايتىن حالىق. تاريحتا قازاق جۇرتى حاندىق مەملەكەت ورناتىپ، ۇلكەن ۇلىستار مەن رۋلارعا ءبولىنىپ باسقارىلىپ وتىرعان. سول داۋىردە ۇلىستىق مارتەبە الۋ نەمەسە ءبىر رۋلى ەل اتانىپ تانىلۋى ءۇشىن ولاردى باسقاراتىن اقىلى كەمەل، پاراساتتى ءبيى، جاۋ شاپسا قورعايتىن اتاعى شىققان باتىرى، ەلىن اش- ارىق، كەدەيلىك كۇيگە تۇسىرمەيتىن باق قونعان بايى بولۋى كەرەك دەيتىن شارتتارى بولعان.

قازاقتىڭ «باي» دەگەن ءسوزى بايلىقتى عانا تۋرا ماعىنالاعان ۇعىم ەمەس، سوندىقتان وزگە حالىقتىڭ «داۋلەتتى» دەگەن سوزىمەن دە سايكەس كەلمەيدى. 1840 - جىلى قازاق ءتىلىن جاقسى بىلەتىن برونيەۆسكيي دەگەن گەنەرال قازاق جەرىن زەرتتەي وتىرىپ مىناداي بايلام جاساعان. «قازاقتىڭ «باي» دەگەن ۇعىمى ورىستىڭ «بوگاتىي» دەگەن ءسوزىنىڭ بالاماسى ەمەس. باي بولۋ ءۇشىن اتاعىنان ات ۇركەتىن ۇلكەن تۇلعا بولۋ كەرەك. ماتەريالدىق يگىلىكتەرگە يەلىك ەتۋمەن بىرگە، اقىل- ويى تولىسقان ادام بولۋى كەرەك»، - دەيدى برونيەۆسكيي.

قازاق بايلارىنىڭ وتكەن قوعامداعى ورنى مەن مارتەبەسى، ەلگە سىڭىرگەن ەڭبەگى ءوز الدىنا ءبىر بولەك اڭگىمە. قازاقتىڭ قۇت دارىعان، بايتاق جاتقان ىرىستى دالاسىندا نەبىر داۋلەتى تاسىعان اتاقتى بايلاردىڭ بولعانى دا بەلگىلى. سول بايلار كەشەگى كۇنگە دەيىن كوشپەلى حالىقتىڭ ورتاق جيعان قورى مەن قازىناسى بولىپ كەلدى. ءبىز وسى ايتىلعان پايىمدارىمىزدىڭ دالەلى رەتىندە قازاقتىڭ مىڭعىرتىپ مال ايداعان جومارت بايلارىنىڭ سوڭعىلارىنىڭ ءبىرى باسباي شولاق ۇلى باپين تۋرالى بايان ەتپەكپىز.

باسباي شولاق ۇلى 1889 - جىلى قازىرگى قىتاي جەرىندەگى تارباعاتاي ايماعىنىڭ شاعانتوعاي اۋدانىندا تۋعان. باسباي بايلىعى تاسىعان داۋلەتتى وتباسىدان شىقپاعان. ءبىراق ات جالىن تارتىپ ءمىنىپ، ازامات بولعان سوڭ، اكەسى ەنشىگە بەرگەن 150 قوي، ءبىر ءۇيىر جىلقىنىڭ بابىن تاۋىپ، كۇيىنە كوڭىل ءبولىپ ءوسىرىپ، ەرىنبەي ىستەگەن ەڭبەكقورلىعىمەن بايلىعىن ەسەلەي تۇسەدى. جىلدار وتە كەلە ونىڭ بايلىعى لىقسىپ، اتاعى الىسقا كەتەدى. ەندىگى جەردە داۋلەتى تاسىعان، مول بايلىقتىڭ يەسى عانا ەمەس، قوعامنىڭ بەدەلدى، قادىرلى ازاماتتارىنىڭ بىرىنە اينالىپ، اتىمتاي جومارتتىعىمەن جۇرت كوزىنە تۇسەدى. اينالاسىنداعى حالىقتىڭ كەم- كەتىگىن بۇتىندەپ عانا قويماي، ەلدىڭ، مەملەكەتتىڭ اۋىرتپالىعىن جەڭىلدەتۋگە اتسالىساتىن ءىرى قايراتكەر تۇلعا دارەجەسىنە جەتەدى.

باسباي شولاق ۇلىنىڭ جەكە ادامدارعا جاساعان جاقسىلىقتارى مەن زاتتىق كومەكتەرى كۇندەلىكتى ومىردە سان مارتە قايتالانىپ جاتاتىن قۇبىلىس ىسپەتتى ەدى. سوندىقتان دا، ءبىز باسباي بايدىڭ ەل اتتاعان ءىرى ىستەرگە كومەك قولىن سوزعان جومارتتىعىن ءسوز ەتپەكپىز. 1941 - جىلى ول شەتەلدە تۇرىپ- اق، قازاق باۋىرلارى قان كەشىپ جاتقان ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس مايدانىنا 500 اتتى ەر- تۇرمانىمەن جىبەرەدى. بۇل تۋرالى جازۋشى زەينولا سانىك زەرتتەۋ ماقالاسىندا دايەكتى دەرەكتەر كەلتىرگەن. «سوۆەت ۇكىمەتىنە بەس ءجۇز اتتى ەر- تۇرمانىمەن جەتكىزىپ بەرۋگە جاۋاپتى بولعان قالدىباي دەگەن اقساقالمەن جولىقتىم. قالدەكەڭ: «ەي، زەينوللا! لەنينگرادتاعى ءبىر مۇراجايدا باسباي تۋرالى قۇجاتتار بار. سونىڭ سۋرەتتەرىن الدىرساڭشى» ، - دەپ ءوتىنىش ايتىپ ەدى.. .» - دەپ جازادى جازۋشى اعامىز. وسى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە، 1940 - جىلى جاپونيامەن سوعىسىپ جاتقان قىتاي ارمياسىنا دا 200 اتتى كومەككە اتاعان.

باسباي اتامىزدىڭ مارتتىگىن الەمگە ايگىلەپ، داڭقىن شىعارعان تاعى ءبىر وقيعا جەكە ءوزى اقشا شىعارىپ سوعىس ۇشاعىن ساتىپ الۋى ەدى. كەڭەس وداعى جانە قىتاي ەلىنىڭ ارالاسۋىمەن كورەيا تۇبەگىندە تۇتانعان سوعىسقا (1950-1953) قىتايدا بۇكىل ەل بويىنشا كومەك اتاۋ ناۋقانى باستالادى. اتاقتى بايعا قول جايا كەلگەن ۇكىمەت ادامدارىنا اسقان جومارتتىعىن تانىتىپ سوعىس ۇشاعىن الىپ بەرۋگە ۋادەسىن بەرىپ قايتارادى. مىنە، سول 1951 -جىلى سولتۇستىك كورەياعا كومەككە اتاعان ۇشاققا كەتكەن باسباي بايدىڭ مالىنىڭ ءتىزىمى ساقتالعان. وعان 4 مىڭ قوي، 100 جىلقى، 100 سيىر، 100 تۇيە، 100 ءسارى التىن اتاعان ەكەن. ىرىسى شالقىعان بايدىڭ سول ۇشاق ساتىپ الۋعا كەتكەن شىعىنىنىڭ ورنى ءۇش جىلدىڭ ىشىندە قايتا تولىپتى. باسباي كورەياعا ۇشاقتى سىيلايتىن كەزدە، سوعىس ۇشاعى دەگەن نارسەنى ءوزى كوزىمەن كورمەكشى بولىپ اۋەجايعا كەلگەن سوڭ: «اتتەگەن- اي، مىناداي ەكەنىن بىلگەندە ەكەۋىن سىيلاسام بولعانداي ەكەن، قوس اققۋداي بىرگە ۇشىپ، بىرگە قوناتىن»، - دەپتى. سول جولى ميللياردتار ەلىنەن تەك ەكى ادام عانا ۇشاق اتاعان. ءبىرى - قازاقتىڭ بايى باسباي بولسا، ەكىنشىسى قىتايلىق باي كاسپكەر چاڭ شياڭيۋ.

بۇگىنگى كۇنى قازاق بايىنىڭ وسى ەرلىگىن ۇلاعاتتاپ، ەسكە الىپ تۇرۋ ءۇشىن باسبايدىڭ كومەككە اتاعان سوعىس ۇشاعىنا ۇقساس تيپتەگى ۇشاقتى شاعانتوعاي اۋدانىنداعى الاڭعا كورمەگە قويعان. ال قىتايدىڭ لياۋنىڭ ولكەسىنىڭ كورەيامەن شەكارالاس گاندۇڭ دەگەن قالاسىندا دا باسبايدىڭ ۇلكەن سۋرەتى قويىلعان. سۋرەتتىڭ اياق جاعىنا «كورەياعا سوعىس ۇشاعىن سىيلاعان قازاقتىڭ ۇلكەن بايى باشباي شولاق ۇلى» دەپ جازىلعان ەكەن.

باسباي شولاق ۇلى ءوزىنىڭ اۋىل- ايماعىنىڭ دا قوعامعا، حالىققا اسا زارۋلىك تۋدىرىپ وتىرعان الەۋمەتتىك سالاسىن ۇنەمى قولداپ وتىردى. 1936 - جىلى ول تۋعان اۋىلىنا اعارتۋ ءىسىن دامىتۋ ءۇشىن، مەكتەپ سالۋعا 500 قوي اتايدى. ءدال وسى جىلى تارباعاتاي ەلەكتر ستانسياسىن سالۋعا 700 قوي، 70 جىلقى، 70 سيىردىڭ قارجىسىن بەرەدى. 1941 - جىلى 5500 يۋان (ون مىڭ قويعا تەڭ) قارجى اتاپ، شاۋەشەك- شاعانتوعاي تاس جولىنداعى ەمىل وزەنىنە كوپىر سالعىزدى. 1945 - 1947- جىلدارى ول قىتايداعى قازاقتار تۇراتىن ءۇش ايماقتاعى ازاتتىق توڭكەرىسىنە 1000 قوي، 100 سيىر، 250 ات جىلۋ اتايدى.

باسباي وسىنشاما اتاق، داڭقى شىققانىنا قاراماستان ومىردە قاراپايىم، حالىقپەن ەتەنە جاقىن جۇرەتىن، استامدىعى جوق، پەيىلى كەڭ جان بولعان. سوندىقتان دا قىتاي بيلىگى حالىق اراسىنداعى زور بەدەلى مەن قوعامعا سىڭىرگەن ەلەۋلى ەڭبەگىن ەسكەرىپ، باسباي شولاق ۇلىنا 1945- 1952 -جىلدار ارالىعىنداعى وتپەلى كەزەڭدەردە تارباعاتاي ايماعىنىڭ (7 اۋدانى بار) اكىمى، سوت مەكەمەسىنىڭ باستىعى سەكىلدى جاۋاپتى قىزمەتتەردى ۇسىنادى.

(سۋرەتتە: باسباي شولاق ۇلى تارباعاتاي ايماعىنىڭ اكىمى بولىپ تۇرعان ۋاقىتتاعى قولى قويىلىپ، ءمورى باسىلعان بۇيرىق قاعازى)

باسباي شولاق ۇلى 1953 - جىلى 4 - قاراشادا قىتايدىڭ ىشكى قالالارىن ارالاپ ءجۇرىپ توسىن ناۋقاستان حاڭجۋ دەگەن قالادا قايتىس بولعان. سۇيەگى ارناۋلى ۇشاقپەن شىنجاڭعا جەتكىزىلىپ تۋعان اۋىلىنا جەرلەنەدى.

وكىنىشكە وراي كەيىنگى جىلداردا باسبايدىڭ ارتىندا قالعان ۇرپاقتارى بۇل مول بايلىقتىڭ ەشبىر يگىلىگىن كورە العان جوق. 1958 -جىلى قىتايدا بايلاردىڭ مالىن تاركىلەۋ باستالادى. 1966-1976 - جىلدار ارالىعىنداعى «مادەنيەت توڭكەرىسى» دەپ اتالعان زور ناۋقانشىلدىقتا «بايلاردى قۇرتۋ» ساياساتى تىپتەن قاتال جۇرگىزىلدى. وسى كەزدە باسباي وتباسى دا قۋعىنعا ۇشىراپ كوپ ءجابىر تارتادى. اشتىق پەن پاناسىزدىق، قاتاڭ باقىلاۋ استىنداعى اۋىر ەڭبەك دىڭكەلەتكەن ۇرپاقتارى كەدەيشىلىكتەن كۇندەرىن ارەڭ كورەدى. تەك، 1976 - جىلداردان كەيىن عانا باسبايدىڭ جازىقسىز جازالانعان ۇرپاقتارى اقتالدى.

باقىتجول كاكەش

(2014 - جىل)