وزگەجان كەسەجي: اتاجۇرتقا العىسىم شەكسىز. ءبىزدى ەش جاتسىنباي قۇشاق جايا قابىل الادى
ال الىستاعى اعايىننىڭ ءبىلىم الۋىنا جاعداي قانشالىقتى جاسالاۋدا؟
قانداستارىمىز بۇل جاعىنان قانداي قامقورلىق قانداي قيىندىق كورىپ ءجۇر؟
بۇل تۋراسىنداعى سۇحباتىمىز ميۋنحەندە تۇراتىن قانداسىمىز وزگەجان ابدۇلقايىم قىزى كەسەجيمەن جالعاسادى.
مەنىڭ ەسىمىم وزگەجان. مەن ميۋنحەندە دۇنيەگە كەلدىم. ورتا ءبىلىمدى دە وسى قالادا الدىم. ماگيستراتۋرانى بىتىرگەن سوڭ قازاقستانعا بارىپ، انا ءتىلىمدى ودان ءارى دامىتقىم كەلدى. ول ارمانىم جۇزەگە استى. استاناعا كەلىپ ءبىر جىلداي جۇمىس ىستەدىم.
ل. گۋميليەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە ماگيسترانتتارعا ساباق بەردىم. كەيىن گامبۋرگكە بارىپ، جازعى مەكتەپتىڭ جۇمىسىنا ارالاستىم. قازىر ەكى جىلدان بەرى يرلانديادا دوكتارانتۋرادا وقىپ ءجۇرمىن. ديسسەرتاتسيالىق ديپلومىمنىڭ تاقىرىبى «الاش قوزعالىسى» بولعاندىقتان، زەرتتەۋ جۇمىستارىمەن قازاقستانعا كەلىپ وتىرمىن.
- وزگەجان ءوزىڭنىڭ اتىڭ ايتىپ تۇرعانداي وزگە مەملەكەتتە دۇنيەگە كەلدىڭ. ول جاقتا ەشكىم ۇيرەتپەسە دە، انا ءتىلىڭدى جەتىك بىلەسىڭ. تۋعان حالقىڭنىڭ داستۇرىنە، سالتىنا، بۇگىنگى تىنىس-تىرشىلىگىنە قىزىعۋشىلىعىڭ قالاي باستالدى؟
- قىزىعۋشىلىعىم مەكتەپتەن باستالدى. بىزدە تاريح ساباعىندا تەك ەۋروپا ەلدەرىنىڭ تاريحىن وقىتادى. ودان قالدى وسمانلى يمپەرياسىنىڭ تاريحىن وقىتتى. ءبىراق ورتا ازيا جانە قازاقستاننىڭ تاريحىن مۇلدەم وقىعان ەمەسپىز. اكەم ءاردايىم قۇلاعىما قۇيىپ وتىراتىن.
بالا كەزدەن سول قۇلاعىمدا جاتتالىپ قالىپتى. ءبىز ءبىر ەلدەن كەلگەنبىز دەپ وتىراتىن. سونى تەرەڭىرەك بىلگىم كەلدى. اكەمنىڭ ۇيدە ۇلكەن كىتاپحاناسى بار.
سول كىتاپتاردىڭ ىشىنەن ءبىر كۇنى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى» رومانىنىڭ نەمىس تىلىنە اۋدارىلعان نۇسقاسىن تاۋىپ الدىم. قۋانىپ كەتتىم. سونى تىنباي وقىپ شىقتىم. قازاق دەپ جازىلعان جەرلەرىن قۋانا-قۋانا وقيتىنمىن. سول ۋاقىتتارى ينتەرنەتتەن مۇنداي كىتاپتى تابۋ قيىن ەدى. شىعىس تۇركىستانداعى كوش تۋرالى اعىلشىن تىلىندە فريلاەستىڭ جازعان كىتابىن وقىدىم. بۇل كىتاپ اعىلشىن تىلىندە شىققانىمەن، قازاقتىڭ باۋىرساق، دومبىرا دەگەن سوزدەرى سول قالپىندا اۋدارىلماي بەرىلىپتى. قاتتى قۋانعانىم-اي. مەن ساياساتتانۋدى دا وقىدىم.
ورتا ازيا جانە قازاقستان تۋرالى قاندايدا ءبىر ساباق بولسا، وندايدان ءبىر رەت تە قالعان ەمەسپىن. ءوزىم وسىندا جۇرگەندە اتامەكەن تۋرالى ەسسە جازدىم. وسىلايشا ءتىلدى دامىتۋدىڭ جاڭا قۇرالىن پايدالاندىم دەسەم دە بولادى.
- قانشا ءتىل بىلەسىڭ؟
- قازىر بەس ءتىل بىلەمىن. انا تىلىمنەن بولەك اعىلشىن، تۇرىك، نەمىس، فرانسۋز جانە ورىس ءتىلىن ۇيرەنىپ ءجۇرمىن.
- قاي ەلدەردە ءبىلىم الدىڭ؟
- گەرمانيانىڭ ميۋنحەن قالاسىندا وقىدىم. ءبىر جىل فرانسيادا ءبىلىمىمدى جەتىلدىردىم. ەرازمۋس باعدارلاماسىمەن پاريجدە بولدىم. دوكتورلىق جاعىن يرلانديادا كەيىن تاجىريبە الماسۋ ءۇشىن شۆەتسياعا دا باردىم.
- قازىر قازاق جاستارى كىتاپ وقىمايدى دەگەن سىندى پىكىرلەردى ءجيى ەستيمىز. ءبارى تەك ينتەرنەتكە بايلانىپ الدى دەيدى. ال وسى جاستار جاعى كوپ بارا بەرمەيتىن الاش تاقىرىبىن الىپ وتىر ەكەنسىڭ. ىزدەنىس جۇمىستارى قالاي بوپ جاتىر جانە قاي تىلدە قورعايسىڭ؟
- بۇل ديسسەرتاتسيامدى اعىلشىن تىلىندە جازىپ ءجۇرمىن. بالا كەزىمنەن وسى تىلدە سويلەگەندىكتەن ماعان وڭاي بولۋدا. ءبىراق ءبىر قيىندىعى بار. ول قۇجاتتاردىڭ كوبىسى ورىس جانە قازاق تىلدەرىندە. ورىس ءتىلىن جەتە بىلمەگەندىكتەن كەي قۇجاتتارعا كوپ ۋاقىتىم كەتەدى. مەديا الەمىندە دە كوپ وزگەرىستەر بار. بارلىعى ينتەرنەتكە اۋىسىپ جاتىر. قازىر ينتەرنەتتەن ەشكىم 2-3 ساعات وتىرىپ ماقالا وقىمايدى. بۇرىن عوي گازەتتەن وقي بەرەتىن ەدى. جاستار اقپاراتتى ينتەرتتەن وقيتىن بولسا، بولاشاقتا بىزدە وسى سالاعا قاراي بەت الۋىمىز كەرەك.
- قاي كىتاپحانادان ىزدەنىپ جاتىرسىڭ؟
- الماتىداعى عىلىم اكادەمياسىنىڭ كىتاپحاناسىنا بارىپ ءجۇرمىن. ورتالىق مۇراعاتتا جانە پرەزيدەنتتىڭ مۇراعاتىنا بارسام دەگەن جوسپارىم بار. جەتەكشىم يرلانديا ازاماتى. بالقان ەلدەرىنە قاتىستى زەرتتەۋ جۇمىستارىن جاساعان. ونىڭ دوكتورلىق ديسسەرتاتسياسىنىڭ تاقىرىبى «قوعامدىق تەوريالار جانە ۇلتتىق قوزعالىستار» تۋرالى.
- ارمانىڭ قانداي؟
- ارمانىم قازاق ەلىنىڭ جانە شەتەلدىڭ دە تاريحىن ءبىلۋ. عىلىمي زەرتتەۋ جۇمىستارىمدى دامىتسام دەيمىن.
- قازاق جاستارىنا نە ايتاسىڭ؟
- سەندەر وزدەرىڭدى قاشاندا باقىتتىمىز دەپ ساناڭدار. قازاقتىڭ تاريحى، مادەنيەتى وتە باي. ءبىز شەتتە ءجۇرىپ سوعان جەتە المايمىز. كەيدە ادام قولىندا باردى قادىرلەمەيدى. مەن قازاق ادەبيەتىنە قاتتى قىزىعام. ءبىراق ءتىلدى تەرەڭ بىلمەگەن سوڭ، كوپ نارسەنى تۇسىنبەي جاتام. ال سىزدەر بىلەسىزدەر. سونى پايدالانىپ قالىڭىزدار. قازاقتىڭ ايتىسى شەتەلدىكتەر ءۇشىن تاڭقالارلىق ونەر. ولاردا مۇنداي ونەر ءتۇرى جوق.
- ەستىپ جاتىرمىز بىلتىر عانا ءوزىڭ دانيادا تۇراتىن ايات ەسىمدى قانداسىمىزعا تۇرمىسقا شىقتىڭ. اتا-اناڭ قازاقتىڭ داستۇرىمەن ۇزاتۋ تويىن جاساپتى. قازىر ءوزىڭ كەلىن بوپ تۇسكەن دانياداعى قازاقتاردىڭ ۇيدەگى ۇستانىمى قانداي؟ كەلىن بولىپ ءشاي قۇيىپ ءجۇرسىڭ بە؟ تۇرمىستىق جاعدايىڭ ءبىلىم الۋىڭا كەدەرگى كەلتىرىپ جاتقان جوق پا؟
- ەندى ءبىز ەۋروپالىق قازاق بولعان وسى جاعىنان العاندا ءبىر-ءبىرىمىزدى جاقىن تۇسىنەتىن سىڭايلىمىز. وزىڭىزدە بىلەسىز ەۋروپادا ءبىر ۇيدە ەكى ادام جۇمىس ىستەمەسە ءومىر ءسۇرۋ قيىنداۋ. مەنىڭ اتا-انامدا، اتا-ەنەمدە جۇمىس ىستەپ، ءبىلىم العانىمدى قولدايدى. توي بولاردىڭ الدىندا مەن قاتتى قوبالجىدىم. دانيا قازاقتارىنىڭ توي وتكىزۋدەگى ەرەكشەلىگىن بىلمەگەن سوڭ، وزىمشە ءتۇرلى بولجام جاسادىم. بولاشاق جارىممەن كوپ سويلەسىپ، اقىلداستىم. سول ارقىلى ءبىر شەشىمگە كەلە الدىق دەپ ويلايمىن.
- سەنىڭ اقىندىعىڭ دا بار ەكەن. ولەڭدى قانشا جاسىڭنان باستاپ جازدىڭ؟
- مەن 16 جاسىمنان باستاپ ولەڭ شۋماقتارىن جازا باستادىم. يرلانديانى اقىندار ەلى دەسەم دە بولاتىن شىعار. ەۋروپا ادەبيەتىندەگى ايشىقتى ورنى بار اقىندار وسى ەلدەن كوبىرەك شىققان. كىتاپحانالاردا وتىرىپ ىزدەنەم. قازاقستان تۋرالى جازام. اتامەكەن، كوش تۋرالى جازعان ولەڭدەرىمدە بار. قازاق اقىندارىنىڭ ىشىنەن ماعجان جۇمابايەۆتىڭ شىعارمالارىن ۇناتىپ وقيمىن. «جان سىرى» دەگەن ولەڭىن اعىلشىن تىلىنە اۋدارعام. 27 جاسقا تولعان تۋعان كۇنىمە تارتۋ جاساعانداي بولدىم. اباي اتامىزدى، ماعجاندى، ءمىرجاقىپتىڭ شىعارمالارىن وقيمىن. قازاق ءتىلى تاماشا ءتىل عوي. ولەڭ جازساڭ اقتارىلىپ شىعا بەرەدى. ولەڭدەرىمدى اعىلشىن تىلىندە شىعارامىن. بولاشاقتا قازاق تىلىندە دە جازسام دەپ ءجۇرمىن. قازاق تىلىندەگى ينتەرنەت باسىلىمدارى قازىر ءبىرشاما دامىعان. سول جاعى مەنى قۋانتادى. ويتكەنى سىرتتا جۇرگەن ءبىز سەكىلدى اعايىن عالامتور ارقىلى اقپارات الماسىپ وتىر. اتاجۇرتقا العىسىم شەكسىز. ءبىز الىستا جۇرسەكتە ەش جاتسىنباي ءبىزدى قۇشاق جايا قابىل الادى. ەلگە كەلىپ تۇرامىز.
سۇحباتتاسقان ج. امانتاي قىزى
سۋرەتتە: ج. امانتاي قىزى، اكەسى ابدۇلقايىم كەسەجي جانە وزگەجان كەسەجي
Baq.kz