ەلباسىنىڭ ەل تاريحىنا قاتىستى ايتقان ويلارى - دۇنيەجۇزىندەگى قازاقتىڭ بارىنە ورتاق - س. بالعابايەۆ
بۇدان كەيىن، قاسيەتتى ۇلىتاۋدىڭ باۋرايىندا، اۋليەبۇلاقتىڭ جانىندا وتىرىپ، قازاق حالقىنىڭ وتكەنى مەن بۇگىنى جانە بولاشاعى جايىندا وي قوزعادى. وسىعان بايلانىستى « قازاقپارات» ءتىلشىسى دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعى ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى، جازۋشى، دراماتۋرگ سۇلتانالى بالعابايەۆتى اڭگىمەگە تارتقان ەدى.
- سۇلتانالى اعا، ەلباسى قازاق حالقىنىڭ تاريحىندا ۇلىتاۋ جەرىنىڭ الاتىن ورنى ەرەكشە ەكەندىگىن اتاپ ءوتتى. وسى جونىندە ءوز پىكىرىڭىزبەن بولىسسەڭىز.
- جالپى، بۇل قوزعالىپ وتىرعان ماسەلە تەك قازاقستان حالقىنا عانا ەمەس، شەت ەلدەردە جۇرگەن 5 ميلليون قازاققا دا قاتىستى. ولار دا قازاق حالقىنىڭ قۇرامداس بولىگى دەپ بىلەم.
ولار دا پرەزيدەنت ن. ءا. نازاربايەۆتىڭ ۇلىتاۋ جەرىندە ايتقان اڭگىمەسىنە ۇلكەن قىزىعۋشىلىق تانىتىپ وتىر. سوندىقتان، مەملەكەت باسشىسىنىڭ قازاق حالقىنىڭ تاريحىنا قاتىستى ايتقان ويلارى، دۇنيەجۇزىندەگى بارلىق قازاق جۇرتشىلىعىنا ورتاق.
تاۋەلسىزدىك العالى بەرى قازاق حالقىنىڭ تاريحىنا ەرەكشە كوڭىل ءبولىنىپ كەلەدى. بۇل - قۋانتارلىق جاعداي. ءبىزدىڭ رۋحاني استانامىز تۇركىستان بولسا، تاريحي استانامىز - ۇلىتاۋ بوكتەرى. وسى تۇرعىدان كەلگەندە، ۇلىتاۋدا تەمىر جول جەلىلەرىنىڭ سالىنۋى - بۇل ءوڭىردىڭ دامۋىنا زور ىقپال ەتەتىندىگى ءسوزسىز. ۇلىتاۋ شىنىندا دا كەزىندە جالپى قازاقتىڭ باسىن قوسقان ۇلكەن ورتالىق بولعان. ال ەلباسىنىڭ تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن قولعا العان يگى ىستەرىنىڭ ءبىرى - تارىداي شاشىراعان بار قازاقتىڭ باسىن قوسۋ. وسىعان بايلانىستى 1992 - جىلى العاشقى قۇرىلتاي ءوتتى. ودان كەيىن ءتورت قۇرىلتاي ۇيىمداستىرىلدى. مىنە، كۇنى بۇگىنگە دەيىن قازاقستانعا 1 ميلليونعا جۋىق قانداسىمىز قونىس اۋدارىپتى. ال تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارى شىنىندا دا ەلىمىزدە قازاقتاردىڭ ۇلەس سالماعى 40 پايىز عانا بولعان. ەندى 65 پايىزعا جەتىپ وتىر. بۇل - تاۋەلسىزدىگىمىزدى نىعايتا تۇسەتىن باستى فاكتور.
تاۋەلسىزدىك العالى بەرى قازاقستاندا قازاقتاردىڭ سانى جىلىنا 1 پايىزعا ارتىپ كەلەدى. سوندىقتان، 2020 - جىلعا قازاقتاردىڭ ۇلەس سالماعىن 70 پايىزدان اسىرۋ كەرەك. ەگەر اسسا، تاۋەلسىزدىگىمىز بارىنشا نىعايا تۇسەر ەدى. بۇل جەردە مەنىڭ ايتارىم، قارعا تامىرلى، كيىز تۋىرلىقتى قازاقتىڭ، بۇرىنعى اتا-بابالارىمىزدىڭ و باستا حالىقتىق، مەملەكەتتىك قۇرىلىمى بولعانى داۋسىز. ايقىن شەكاراسى بولماعانىمەن قونىستانۋ ايماقتارى بولعان. بۇل - داۋسىز اڭگىمە. ءبىراق، ءدال قازىرگى تاڭدا ءبىز ءبىرىنشى كەزەكتە مەملەكەتىمىزدى نىعايتۋ ماسەلەسىنە بارىنشا كوپ كوڭىل ءبولۋىمىز كەرەك.
- سۇلتانالى اعا، پرەزيدەنت سوزىندە كەدەن جانە ەۋرازيالىق وداقتىڭ قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنە نۇقسان كەلتىرە المايتىندىعىن جەتكىزدى. ءبىراق، قوعامدا ءالى دە بولسا مۇنداي وداقتارعا كۇمانمەن قاراۋشىلار بار. وسى ماسەلە جونىندە نە ايتار ەدىڭىز؟
- ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداققا قوسىلعانىمىزدى ءوز باسىم قۇپتايمىن. ويتكەنى، مەن شەت ەلدەرگە كوپ شىققان اداممىن. ءار ەلدىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعدايىن، دامۋ جولدارىن، دامۋ باعىتتارىن كورىپ ءجۇرمىز. وسى تۇرعىدا قازاقستاندى باسقا مەملەكەتتەرمەن سالىستىرار بولساق، ءبىزدىڭ ەلىمىز ەۋرازيا قۇرلىعىنىڭ ورتالىعىندا ورنالاسقان. تەڭىزگە، مۇحيتقا شىعار جولى جوق. مۇنىڭ ءوزى باسقا ەلدەرمەن ساۋدا-ساتتىق جاساسۋعا ءبىر جاعىنان قولبايلاۋ ەكەنى داۋسىز. سوندىقتان، ءبىز شەكارامىزدى بەكىتىپ قويىپ، جاپادان-جالعىز وتىرا المايمىز. قازىرگى زاماندا بۇل مۇمكىن دە ەمەس.
سوندىقتان، ءوز مۇددەمىزدى تولىعىمەن ساقتاي وتىرىپ، باسقا ەلدەرمەن بايلانىستىراتىن تەمىر جولدار سالىپ، ەكونوميكالىق وداقتارعا بىرىگۋگە بولادى دەپ ەسەپتەيمىن. ارينە، ۋكرايناداعىداي جاعداي بولىپ قالماس پا ەكەن دەپ قاۋىپ بىلدىرەتىندەر دە بار. ءبىراق، بارلىعى وزىمىزگە بايلانىستى! ۋكراينادا ءا دەگەننەن، « ورىس ءتىلى قۇرىسىن» دەگەن سەكىلدى ساياسات جۇرگىزىلدى. ال بىزدە قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى قۇرىلدى. ۇلتارالىق تاتۋلىق ساياساتى جۇرگىزىلىپ كەلەدى. حالىق بۇل ۇلكەن ساياساتتى ءتۇسىنىپ قانا قويماي، تاتۋلىق پەن بەيبىتشىلىك جولىنا ءوز ۇلەسىن قوسىپ وتىر.
- ءتىل دەمەكشى، ەلباسى قازاق ءتىلىنىڭ مارتەبەسى مەن ونىڭ مەملەكەتتىك دەڭگەيدە قولدانىلۋىنا بارلىق جاعدايدىڭ جاسالعانىن ءمالىم ەتتى. ءبىراق، سوندا دا قوعامدا قازاق ءتىلىنىڭ جاعدايى قوعامدا ءجيى كوتەرىلەدى. بۇعان نە دەر ەدىڭىز؟
- ءيا، قازىر ءتىل جونىندە كوپ ايتىلادى. مەن قازاق ءتىلى جونىندە بۇدان 25-30 جىل بۇرىن وتە كوپ جازدىم. نەگە؟ ويتكەنى، باسقا وڭىرلەردى ايتپاعاندا، ءبىر الماتىنىڭ وزىندە ول كەزدە ءبىر عانا قازاق مەكتەبى بولدى. الماتىنىڭ اينالاسىندا دا جاعداي ءماز بولمادى. مىسالى، سول كەزدەگى سەلينوگرادقا بارا قالساڭ، كوشەدە قازاقشا سويلەگەن ءبىر ادامدى كورمەيتىنسىڭ. ال قازىر شە؟ قازىر مەن ءتىل تۋرالى ەشتەڭە جازبايمىن. قويدىم. نەگە؟ قازىر جىلىنا قازاق مەكتەپتەرىن بىتىرەتىن تۇلەكتەردىڭ سانى ورىس ءتىلدى مەكتەپتەردى بىتىرگەن تۇلەكتەردەن بىرنەشە ەسە ارتىق. بۇل - مەنىڭ تۇسىمە دە كىرمەگەن قۇبىلىس. جەر جەرلەردە قانشاما قازاق مەكتەپتەرى اشىلىپ جاتىر. بۇعان شۇكىرشىلىك جاساۋ كەرەك. سول ءۇشىن قازاق ءتىلىنىڭ ءحالى مۇشكىل دەپ زارلاي بەرۋدىڭ قاجەتى جوق. ەڭ باستىسى قازاقتىڭ سانىن ارتتىرۋ كەرەك. ەگەر قازاقتىڭ سانى ارتار بولسا، وندا تىلگە بايلانىستى ماسەلەلەر دە شەشىلەدى، ەلىمىزدىڭ تۇراقتىلىعى دا ارتادى، تاۋەلسىزدىگىمىز دە نىعايا تۇسەدى. ونىڭ ءبىر جولى - تاعى دا قايتالاپ ايتام، شەتتە جۇرگەن قازاقتاردى بىرتىندەپ ەلگە قونىستاندىرۋ. ەگەر ولاردى تاريحي استانامىز ۇلىتاۋ وڭىرىنە شوعىرلاندىرسا نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى. ويتكەنى، ول جاقتا ءشوبى شۇيگىن، سۋى مول وزەن القاپتارى كوپ. بارلىعى اتا-بابالارىمىزدىڭ قىس قىستاپ، جاز جايلاعان جەرلەرى. قازىر بوس جاتىر. سوندىقتان، قورىتا كەلە ايتقاندا، ەلباسىنىڭ قاسيەتتى ۇلىتاۋ جەرىندە ايتقان وي-تۇجىرىمدارى جاڭا يگى ىستەردىڭ باستاماسى بولار دەگەن ۇمىتتەمىن.
- ۋاقىت تاۋىپ، سۇحباتتاسقانىڭىزعا راحمەت، اعا.
اۆتور: جاپپاربەرگەن ايبوتا