ۇلىتاۋدا تۋعان ۇلى ويلار كەمەل كەلەشەگىمىز ءۇشىن قىزمەت اتقارىپ، ۇرپاق ساناسىنا ۇيالاي بەرەرى اقيقات
« ۇلىتاۋ! ۇلىتاۋ!» دەيدى قازاقستاننىڭ كىندىك نۇكتەسىن الىپ جاتقان جوتالى جون، شۇيگىندى دالا، شەجىرەلى ءوڭىردى. « ۇلىتاۋ!» دەيمىز سارىارقا توسىندەگى اڭىزبەن استاسقان شىندىعى كوپ تالاي تاريحتى ىشىنە بۇككەن تىلسىم ولكەنى.
ۇلىتاۋ ءوڭىرى - قازاقستاننىڭ بارلىق وڭىرلەرىمەن بايلانىساتىن، كەزىندە ساياسي ورتالىق رەتىندە تانىلعان، تابيعي- گەوگرافيالىق جاعدايىمەن ەرەكشەلەنەتىن ايماق. جوشى حاننان باستاپ ۇلىس ورتالىعى بولۋى ۇلىتاۋدىڭ وتكەن داۋىرلەردەگى گەوساياسي ءمانىنىڭ اسا زور بولعانىن بىلدىرەدى. «تاڭبالى تاس» تا وسى ۇلىتاۋ وڭىرىندە. ۇلىتاۋدىڭ كەنەسارى قاسىم ۇلى باستاعان ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىنىڭ نەگىزگى ورتالىقتارىنىڭ ءبىرى بولۋى دا ونىڭ گەوگرافيالىق ورنالاسۋ ەرەكشەلىگىنە بايلانىستى.
شەجىرەلى دەيتىنىمىز، وتكەن زاماننىڭ ءتىلسىز كۋاسىندەي بولىپ ويدى قۇپيا سىرلارعا جەتەلەيتىن، ءارقايسىسى بەلگىلى ءبىر تاريحي كەزەڭ وقيعالارىنان سىر شەرتەتىن الاشا حان مازارى، جوشى حان مازارى، التىنشوقى، دۇزەن مازارى، دومباۋىل كەسەنەسى، باتىر ساندىباي ۇلى ەردەن مازارى، ابدىكارىم مازارى، تەڭباي كەسەنەسى، مالشىباي ماۆزولەيى، جاقسىلىق ماۆزولەيى، شوتقارا مازارى، ەلۋباي كەسەنەسى، اساناي-بورساناي كەسەنەسى، بەكقوجا مازارى، ت. ب. تاريحي ەسكەرتكىشتەر وسى ايماقتىڭ جادىگەرلەرى. قازاق دالاسىنداعى تالاي تاريحي وقيعالار، جويقىن سوعىس، قاندى قىرعىندار دا بولعان، التىن وردا داۋىرىنەن باستاپ حانداردى ۇلىقتاۋ ءراسىمى دە وتكەن، تالاي تاريحي تۇلعالاردىڭ سۇيەگى جاتقان كيەلى جەر دە - وسى ۇلىتاۋ.
بۇل - شىڭعىس حان مەن ونىڭ ۇرپاقتارى ارقىلى ومىرگە كەلگەن، ەۋرازيا كەڭىستىگىن قاتار قامتىعان التىن وردا مەملەكەتىنىڭ قالىپتاسۋى مەن دامۋىنا، داۋىرلەۋى مەن قۇلدىراۋىنا كۋا بولعان، قازاق حاندىعىنىڭ جەكە شاڭىراق كوتەرۋىنە دە سەبەپكەر بولعان، باستاۋ باسىندا تۇرعان ۇلىتاۋ. ۇلىتاۋدىڭ ۇلىلىعى تاعدىرلارىمەن ساباقتاسا ورىلە باياندالىپ ساناعا سىڭگەنى، ۇرپاقتان ۇرپاققا اۋىسىپ بىزگە جەتكەنى ايان.
ۇلىتاۋ - بۇل قازاق عىلىمىنىڭ كوشباسشىلارى، عۇلاما عالىمدار، «جەراستى ەپوپەياسىنىڭ اۆتورى» (ر. نۇرعالي) قازاق دالاسى جەراستى بايلىعىن يگەرۋدىڭ ءىزاشارى قانىش ساتبايەۆ پەن كونە تاريحتىڭ بىلگىرى، بەساسپاپ ءبىلىمپاز الكەي مارعۇلاننىڭ ءىزى قالعان جەر. ءا. مارعۇلاننىڭ تاريح، ارحەولوگيا، ەتنوگرافيا، ونەر، فولكلوريستيكا، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ تىزگىنىن قاتار ۇستاپ، ءبىر-بىرىمەن ساباقتاستىرا زەرتتەۋ جۇرگىزگەن عالىمنىڭ ۇلىتاۋ وڭىرىندەگى ىقىلىم زاماننان جەتكەن جادىگەرلەردىڭ سىرىن اشۋداعى ەڭبەگى ۇشان-تەڭىز. سونىڭ ەڭ قوماقتىلارىنىڭ ءبىرى - «ورتالىق قازاقستانداعى بەعازى-ءداندىباي مادەنيەتى» (ب. د. ب. IX - VIII عاسىرلار) اتتى ەڭبەگى. ارحەولوگيالىق ماتەريالداردىڭ نەگىزىندە جازىلعان زەرتتەۋدە ۇلىتاۋ ايماعىنداعى مادەني وشاقتار، كونە جادىگەرلەر تۋرالى دا قۇندى پىكىرلەر مەن تۇجىرىمدار كورىنىس تابادى.
سۇيەگى سول ۇلىتاۋدىڭ توبەسىندە جاتقان، كەزىندە التىن وردانى بيلەۋشىلەردىڭ قاتارىنداعى تاريحي تۇلعالاردىڭ ءبىرى - ەدىگە ءبي. قىتىمىر زاماننىڭ قيقۋىنان سەسكەنبەي ءوزىنىڭ تاريحي تاقىرىپقا جازعان روماندارىندا العاشقى بولىپ حانداردىڭ ادەبي وبرازىن سومداپ، كوركەم بەينەلەپ بەرگەن قالامگەر ءىلياس ەسەنبەرلين ەكەنى بەلگىلى.
«التىن وردا» تريلوگياسىندا جازۋشى ەدىگەنىڭ اۋەلگى «ەل قامقورى ەدىگە» اتانعانعا دەيىنگى حالىققا ءقادىرلى كەزىن دە، باتىرلىعى مەن بايىپتىلىعىن دا، ودان سوڭعى ايلاكەرلىگى مەن ساياساتكەرلىگىن، تاق پەن اتاق، بيلىك ءۇشىن قانداي زۇلىمدىققا بولسا دا باراتىن ايارلىق، وپاسىزدىق قاسيەتىن قاتار وربىتە بەينەلەيدى. روماندا ۇلىتاۋدىڭ ۇلىلىعىن سەزىنە العان پاراساتى مەن نامىسشىل قاسيەتى ونىڭ سوڭعى شايقاستان كەيىنگى ءسوزى ارقىلى بىلايشا كورىنىس تابادى: «...وتىز جەرىنەن جارالانعان ەدىگە، اتىنىڭ جالىن قۇشىپ تۇرىپ، قاسىنداعى جالعىز نەمەرەسى وقاسقا:
- جاقسى يت ولىمتىگىن كورسەتپەي ءولۋشى ەدى، ەڭ بولماسا ولىمتىگىمدى كورسەتپەي ولەيىن، ءبىر-ەكى جىگىت تاۋىپ الىپ، مەنى ۇلىتاۋدىڭ باسىنا اپارىپ تاستاڭدار، - دەدى. - ەڭ بولماسا التىن وردانىڭ اسقار تاۋىنىڭ باسىندا جان بەرەيىن...
وقاس بەس جولداسىمەن جارالانعان قارت اتاسىن ون كۇن بويى جەدەل ءجۇرىپ وتىرىپ، ۇلىتاۋدىڭ ەتەگىنە الىپ كەلدى. ءبىراق قاتار تۇرعان ەكى قۇزدىڭ شىڭ، تاستى ەڭ بيىگىنە تالدان ورىلگەن سال ۇستىندە اۋىر جاتقان اتاسىن شىعارۋ قيىن تۇسەر دەپ، جانىنداعى ءسال كىشىرەكتەۋ ەكىنشى تاۋدىڭ باسىنا كوتەرۋدى ۇيعاردى.
بۇل ۇلىتاۋمەن قاتار جاتقان كىشىتاۋ ەدى.
بەس جىگىت ازەر دەگەندە تاۋدىڭ باسىنا اپارىپ سالىنى جەرگە قويعاندا ەدىگە شىڭنىڭ ەڭ بيىگىندە جاتقان جەرىنەن كەنەت باسىن كوتەردى...
ول جان-جاعىنا ۇزاق قارادى.
ال وسى... الىپ دالانىڭ، مالى ورىستەرىنە سىيماي بىقىعان قالىڭ ەلدىڭ - التىن وردا دەگەن كوشپەندىلەردىڭ قۇدىرەتتى مەملەكەتىنىڭ كەشە عانا بەتىنە ەشكىم تىكە قاراي الماعان ايبىندى ءامىرشىسى ءوزى ەمەس پە ەدى؟ ءيا، ءامىرشىسى ەدى عوي.
ەدىگە كەنەت كوزىنە جاس الدى.
- شىركىن، وپاسىز دۇنيە! - دەدى ول داۋىسى قارلىعا.
سول ساتتە سىلق ەتىپ توسەگىنە قۇلادى».
بۇل وقيعا ۇلىتاۋعا قاتىستى سان قاتپارلى تاريحتىڭ ءبىر عانا كورىنىسى.
مىنە، وسى استى-ءۇستى بىردەي بايلىققا تولى، قويناۋى تۇگەل تۇنعان تاريح ۇلىتاۋ تورىندە، اۋليەاتا تاۋىنىڭ باۋىرىنان باستاۋ الاتىن اۋليەبۇلاق باسىندا ەلىمىزدىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆ اسا ءماندى ماسەلەلەر بويىنشا سۇحبات بەردى. قازاقستاننىڭ قازىرگى دامۋ باعىتىن انىقتايتىن ەكونوميكا، تاريح، ءتىل، ءدىن توڭىرەگىندە وربىگەن سۇراقتارعا ەلباسى ناقتىلىققا قۇرىلعان دالەلمەن جاۋاپ بەرىپ، كوپشىلىكتىڭ كوڭىلىن كۇپتى ەتىپ جۇرگەن كوپ ماسەلەنىڭ بايىبىنا بارعىزدى. حالىق تاريحىنىڭ قالىڭ قاتپارلارىن جەتىك بىلۋىنە وراي پرەزيدەنت سۇراقتىڭ قاي- قايسىسىنا بولسىن، ءوڭىردىڭ وتكەنىمەن بۇگىنگىسىن سالىستىرا وتىرىپ، كونە تاريحتىڭ قويناۋىنا بارلاۋ جاساي وتىرىپ جاۋاپ بەرۋى كىم-كىمدى دا بەيجاي قالدىرماعانى، ويلانۋعا جەتەلەگەنى ايقىن. اسىرەسە، ۇلىتاۋ - جەزقازعان ايماعىنىڭ جاقسى بولاشاعى ءۇشىن بۇگىنگى اتقارىلىپ جاتقان ىستەر، كەلەر كۇندەرگە ارنالعان جوسپارلار كوڭىل-قوشىن تۋدىرماي قويمايدى.
«جەزقازعاننىڭ توڭىرەگىندەگى مىس كەنى دە تاۋسىلىپ، قالانىڭ جاعدايى ناشارلاي باستادى. بۇل - تابيعي جايت. كەڭەس وداعى تۇسىندا ءاربىر كەن ورنى، ءاربىر ەلەكتر ستانساسى توڭىرەگىنە اۋىل سالىناتىن ەدى عوي. ال ەندى مىنا جەردەگى جۇمىس اۋقىمى بىتكەننەن كەيىن حالىق نە ىستەرىن بىلمەي قالدى. جەزقازعاننىڭ تەمىرجول تۇيىعىندا تۇرعانى ءبارىمىزدى ءار ۋاقىتتا قينايتىن ەدى. ەكىنشىدەن، كەڭەس وداعى كەزىندە بارلىق تەمىرجول رەسەيگە قاراي سالىندى. ال كولدەنەڭ جۇرەتىن، ەلدى ءبىر-بىرىمەن قاتىستىراتىن جول سالىنعان جوق. ول كەڭەس وداعىنىڭ دا، رەسەيدىڭ دە ەشقانداي جوسپارىنا كىرمەدى. قازاقستاندى ەشكىم ويلامادى. ەندى، مىنە، ەلىمىزدىڭ ەكونوميكاسى ىلگەرىلەپ، 500 ميلليارد تەڭگە اقشا بولىنەتىن جاعدايعا جەتكەننەن كەيىن وسىنداي 1200 شاقىرىمدىق تەمىرجول سالىنىپ وتىر»، - دەي كەلىپ، ۇلىتاۋدىڭ ۇلتتىق تاريحىمىز ءۇشىن تاريحي ءمانى مەن كيەلى قاسيەتى جونىندە بىلايشا تولعانادى: «مىنا ءوزىمىز كەلىپ وتىرعان ۇلىتاۋ - وتە قاسيەتتى جەر. ۇلىتاۋ دەپ اتالۋىنىڭ ءوزىنىڭ تاريحي ءمانى بار. قازاقتىڭ ەن دالاسىنىڭ قاي شەتىنە بارساڭ دا، وسىنداي قاسيەتتى جەرلەر تابىلادى. شىعىسقا بارساڭ - بەرەل قورعانى بار، ورتالىققا كەلسەڭ - قالماقتارمەن سوعىسقان اڭىراقاي شايقاسى وتكەن جەر بار. باتىسقا بارساڭ - التىن وردانىڭ حاندارى تۇرعان سارايشىق سياقتى قاسيەتتى مەكەن بار، وڭتۇستىككە بارساڭ - تۇركىستان تۇر. قازاقستاندا وسىنداي قاسيەتتى جەرلەر كوپ. دەگەنمەن، ۇلىتاۋدىڭ ورنى ءبىر باسقا. ءبىزدىڭ جاستارىمىز ونى بىلە بەرمەيدى. ءبىز - ءوز تاريحىمىزدى جاڭادان يگەرىپ، ءبىلىپ جاتقان ەلمىز. قازاقتىڭ تاريحى وتە باي. ونى ءبىلۋىمىز كەرەك، قولعا الىپ تا ءجۇرمىز. تاريح جىلى دەگەن جىلدى جاريالادىق. دۇنيەجۇزىنەن - قىتايدان، يراننان قازاق تاريحىنىڭ جازبا جادىگەرلەرىن جينادىق. قازاقتىڭ كوپ دۇنيەلەرى اتادان بالاعا اۋىزەكى تۇردە بەرىلىپ كەلگەن.
ءبىزدىڭ ەلدىگىمىز، قازاق جۇرتىنىڭ ارعى ءتۇبى عۇنداردان باستالادى. عۇنداردان كەيىن كوك تۇرىكتەرگە جالعاسادى. ودان كەيىن التىن وردا ورنىعادى. ءسويتىپ، حاندىق داۋىرگە ۇلاسىپ، كەيىن بىرتىندەپ تاۋەلسىزدىككە كەلىپ تىرەلەدى. وسىنداي ۇلكەن تاريحىمىز بار. جاستارىمىز مۇنى ءبىلۋى كەرەك. ءبىز كەشە عانا پايدا بولا قالعان حالىق ەمەسپىز. بۇل - جاڭاعى ايتقان عۇنداردىڭ دا، كوك تۇرىكتەردىڭ دە، التىن وردانىڭ دا ورتالىعى بولعان جەر. ءوزىنىڭ تۇرعان جەرى - قازاقستاننىڭ كىندىك ورتاسى. مۇندا تۇرعان تاۋ - اۋماعى 200 شاقىرىم قىرات-قىرات تاۋلار. ەڭ بيىگى - اۋليەاتا دەپ اتالادى. 1100 مەتر. ودان اعىپ جاتقان، مىنا ءبىز ماڭىندا وتىرعان بۇلاق اۋليەبۇلاق دەپ اتالادى. وسىنىڭ ءبارىن اتا- بابامىز بەكەر اتاماعان عوي».
تۋعان جەر قادىرىن بىلۋگە، وتانسۇيگىشتىككە، ەلدىك جاقسى قاسيەتتى قۇرمەتتەۋگە نۇسقايتىن بۇل ويلار ءسوز تۇسىنەر كىسىنىڭ ءبارىنىڭ دە كوڭىلىنە ۇيالايتىنى ءسوزسىز. بۇگىندە ءومىردىڭ ءوزى دالەلدەپ وتىرعان ماسەلەنىڭ ءبىرى - ەلباسىنىڭ ساياسات شەڭبەرىندەگى ۇستانىمى مەن كورەگەندىگى. بۇل ماسەلە وتانىمىزداعى ءتىل مەن دىنگە قاتىستى قويىلعان سۇراقتارعا بەرگەن جاۋاپتارىندا بۇرىن ايتىپ جۇرگەن پىكىرلەرىنەن دە ايقىن كورىنىس تابادى. مىسالى، تىلگە بايلانىستى جاۋابىندا مىنا جايلاردى ەسكە سالادى.
«قۇدايعا شۇكىر، جىل سايىن حالقىمىزدىڭ سانى ارتۋدا. ونىڭ ىشىندە قازاقتىڭ سانى كوبەيۋدە.
ال جارايدى، ءبارىن تىيىپ، قازاق تىلىنەن باسقا ءتىلدى زاڭمەن جاۋىپ تاستاپ، اۋىزدارىڭدى اشپاڭدار، سويلەمەڭدەر دەسەك، وندا ۋكراينا سياقتى بولامىز. قازىر قازاقتىڭ ءبارى مۇنى تۇسىنگەن شىعار. سولاي ەتىپ، جۇرتتىڭ باسىنان سوعىپ وتىرىپ، قازاق تىلىنە اكەلىپ، قانتوگىس قىلىپ، تاۋەلسىزدىكتەن ايىرىلۋ كەرەك پە، الدە ەپتەپ- ەپتەپ امال قولدانىپ، ماسەلەمىزدى شەشۋ كەرەك پە؟ اڭگىمە سوندا. ال تاڭدايىق، قايسىسىن الامىز؟
سوندىقتان مەن بۇل جەردە دە سابىرلىلىق كەرەك دەپ ويلايمىن. بولاشاق ءبىزدىڭ قولىمىزدا. بولاشاق بىزگە بەتىن بۇرىپ تۇر. قازاقتىڭ سانى كوبەيىپ، ءتىلدىڭ اۋقىمى كەڭەيىپ كەلەدى. كوپ وبلىستاردا بارلىق ءىس قاعازدارى قازاق تىلىندە جۇرگىزىلەدى. وعان ەشكىم كەدەرگى جاسامايدى. قازاعى كوپ اۋداندار قازاقشا جۇرگىزەدى. ونىڭ ىشىندە ءقازىر قازاقشا سويلەيتىن باسقا ۇلتتىڭ ازاماتتارى قانشاما؟ كورىپ وتىرسىزدار، بارلىق جەردە بار. ولاردى تەلەديداردان كورىپ جۇرسىزدەر. جۋرناليستەر اراسىندا دا، قاراپايىم ادامدار اراسىندا دا بار. قازىر ءوز تاعدىرىن قازاقستانمەن بايلانىستىراتىن ادامنىڭ ءبارى بالاسىنا قازاق ءتىلىن ۇيرەتىپ جاتىر. ال ەندى تاريحىن، بولاشاعىن قازاقپەن بىرگە دەپ سانامايتىندار ءبارىبىر كەتەدى. وعان ءبىز تىيىم سالا المايمىز، سالىپ تا وتىرعان جوقپىز. سوندىقتان ءوز حال-قىمىزدىڭ سانا-سەزىمىن ۇيرەتىپ، ءوز ءتىلىمىزدى ءوزىمىز باعالاۋىمىز كەرەك. مەن قازاقتىڭ ءتىلىن عانا بىلەمىن، باسقاسى قۇرىسىن دەپ جۇرگەندەردىڭ كىم ەكەنىن الىپ قارايىقشى. ول - نە ورىس ءتىلىن ءجوندى بىلمەيتىن ادام، نە اعىلشىن ءتىلىن مۇلدە بىلمەيتىن ادام. وقۋعا مويىنسۇنبايدى، سويلەگىسى كەلمەيدى. سولار: «قازاقتىڭ ءتىلى عانا جاقسى، قازاقتىڭ تىلىنەن باسقا ءسوز جوق»، دەيدى. سوندا ءبىز مىنا وركەنيەتپەن قالاي جالعاسامىز، ايتىڭدارشى؟».
بۇل بۇگىنگى كۇن شىندىعى، ءومىر اقيقاتى ەكەنى راس قوي. «شىننان وزگە قۇداي جوق» دەمەي مە شاكارىم قاجى؟ ءجون ءسوزدى تۇسىنگىسى كەلمەۋدىڭ ءوزى - ايىپ. پرەزيدەنت جاۋابى جۇرتشىلىقتىڭ بارىنە دە تۇسىنىكتى بولدى عوي دەپ ويلايمىن. سوندىقتان تالاي تاريحتىڭ كۋاسى، ۇلى جيىنداردىڭ ورداسى بولعان ۇلىتاۋ ءوڭىرى دە ەلىمەن بىرگە جاڭارىپ، داۋلەتىنە ساۋلەتى ساي سالتاناتتى ولكەگە اينالا بەرەدى. ۇلىتاۋدا تۋعان ۇلى ويلار كەمەل كەلەشەگىمىز ءۇشىن قىزمەت اتقارىپ، ۇرپاق ساناسىنا ۇيالاي بەرەرى اقيقات.