شەتتەن كەلگەن قانداستارىمىزدى «جاڭا تۋىسقان» دەپ اتاساق قالاي؟
«ورالمان - تاريحي وتانىندا تۇراقتى تۇرۋ ماقساتىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنا كەلگەن جانە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇكىمەتى ايقىندايتىن وڭىرلەرگە قونىستاندىرىلاتىن جانە وسى زاڭدا بەلگىلەنگەن تارتىپپەن ءتيىستى مارتەبە العان، قازاقستان رەسپۋبليكاسى ەگەمەندىك العان كەزدە ودان تىس جەردە تۇراقتى تۇرعان ەتنيكالىق قازاق جانە ونىڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسى ەگەمەندىك العاننان كەيىن ودان تىس جەردە تۋعان جانە تۇراقتى تۇرعان ۇلتى قازاق بالالارى» دەپ انىقتاما بەرىلگەن ەكەن.
وسى ءبىر، "ورالمان" اتاۋى، "ورالمان" ءسوزىنىڭ ەل ىشىندە ورىندى رەنىش تۋدىرىپ جۇرگەنى جايىندا كوپ ايتىلىپ تا، جازىلىپ تا ءجۇر. "ورالمان" ءسوزىنىڭ قۇلاققا تۇرپىدەي ءتيىپ، جاعىمسىز ەستىلەتىندىگىن بىلاي قويعاندا جىگەردى جاسىتىپ، مۇقاتىپ، قورلاۋ، سۇيەككە تاڭبا دارەجەسىنە دەيىن جەتكەنى نامىستى ءاربىر جاندى بەي- جاي قالدىرماسا كەرەك. شىن مانىسىندە بۇل تەرمين ەل مەن ەلدى بىرىكتىرۋ، ءسىڭىستىرۋدىڭ ورنىنا جىكتى اجىراتىپ، از قازاقتى الاكوز ەتىپ تىندى. ورالمان اتاۋىن اكادەميك، عالىمدارىمىز اراسىندا "قالىپتاسقان نورما" دەڭگەيىنە جاتقىزاتىندارى دا بار [سىزدىق ر. تىلدىك نورما جانە ونىڭ قالىپتاسۋى. - استانا: ەلوردا، 2001]. دەسەك تە، بالاما رەتىندە ءار ءتۇرلى ءسوز نۇسقالارى (ماسەلەن، وتانداس (وتانداستار)، قانداس (قانداستار) ) ۇسىنىلعانىمەن، كوپشىلىك اراسىنان قولداۋ تاپپادى.
مەنىڭشە، بۇل ءسوز - ءجاي، بۇقارا حالىقتى بىلاي قويعاندا ەلباسىنىڭ وزىنە دە اسا ۇناي قويمايتىن سىڭايلى. ەندى شە، بار قازاقتى بىرىكتىرە الماي وتىرعاندا ەل ءىشىنىڭ الا تايداي ءبۇلىنىپ جاتقانى كىمگە ۇناي قويسىن؟ . ال، ەندى ەگەمەندىك العانىمىزعا نەشە جىل وتسە دە تىعىرىقتان شىعۋدىڭ ايقىن جولى كورسەتىلمەۋى ويلاندىرارلىق- اق ماسەلە. ماسەلەنىڭ كۇردەلىلىگى سول، جاڭادان ءسوز تۋدىرۋ، تەرمين جاساۋعا ۇمتىلۋشىلىق ماسەلەنى ءبىر جاقتى شەشپەيتىندىگىن كورسەتىپ وتىر.
ءبىر حالىق بولىپ ەسەپتەلگەنمەن ءار ءتۇرلى ورتا، ءار ءتۇرلى جۇيە، ءار ءتۇرلى مەملەكەتتە ءوسىپ- ونگەن قازاقتاردى بىرىكتىرۋدىڭ سارا جولى مەنىڭشە، تۇپكى دىلدە جاتقان ءتارىزدى. ەندەشە، ءسوز قاينارى، ءسوز توركىنىن دە ءبىز ەرتەرەكتە ۇستانعان اتا- بابا جولىنان ىزدەۋىمىز ءشۇبا تۋدىرماسا كەرەك. وسى جەردە مەن، باۋىرجان باتىردىڭ ەرتەرەكتە جازىلعان مىنا ءبىر ەستەلىك اڭگىمەسىنەن ءۇزىندىنى نازارلارىڭىزعا ۇسىنعالى وتىرمىن:
.. .قارا جولدان ءۇش سارت اربا، ءبىر توپ اتتىلار كورىندى. اتتى توپتان:
- ءسۇيىنشى! ءسۇيىنشى! - دەپ ايعاي سالىپ ءۇش جىگىت اۋىلعا قۇيىنداتا شاۋىپ كەلدى. داۋرەنباي اتام، كوزى جىلامسىراپ، قول- اياعى دىرىلدەپ، قىزىل تۇلكى تەرىسىن ۇسىندى، مەنىڭ اكەم جارتى ۋىس مايدا كۇمىس دەنگي (ءبىزدىڭ ەلدىڭ تىلىندە تەڭگە دەيدى) ۇسىندى، باسقالارى دا ۋ- شۋلاسىپ:
- جاڭا تۋىسقاندار كەلدى. جاڭا تۋىسقاندار كەلدى! - دەپ جۇگىرىپ ءجۇر.
اۋىل ادامدارى قارسى الۋعا ءجۇردى.. . جاقىنداعاندا ءبىر شوقشا ساقالدى شال اتىنان ىرعىپ ءتۇسىپ، جۇگىرىپ كەلىپ، الدا كەلە جاتقان داۋرەنباي اتامنىڭ الدىنا:
- ارۋاق! ارۋاق! - دەپ ەتپەتىنەن ءتۇسىپ جىعىلدى.
ۋ- شۋ، ىعى- جىعى، بۇرىن بەيتانىس كىسىلەر كورىسىپ، قۇشاقتاسىپ، داۋىستاپ جىلاپ- سىقتاسىپ، وپىر- وپىر ارالاسىپ كەتتى.. .
- "ولگەن تىرىلەدى دەگەنگە سەنەسىڭ بە؟ مومىش؟ "، "- سەن دەسەڭىز، سەنەيىن.. ." دەگەن جۇمباق شەشىمى وسىدان باستالدى، - دەپ، ەكى نۇكتە قويا تۇرايىن.
الدەقاشان ۇمىتىلعان قاباش ءتىرىلىپ ەلگە، ءوزى قارابەت بولىپ قۋىلعان اتاتەگى، اتاقونىسىنا قايتتى: ونىڭ بالاسى الپىستان الدەقاشان اسقان باپىش، نەمەرەلەرى: ىستىقۇل (باياعى تورقاسقا اتتى) ، شوبەرەلەرى: ايناش، وسپان، ءامىر، ءاليا، بۇلارعا قوسىمشا (ورىسشا ايتقاندا، كاك پريلوجەنيە ك نيم) باپىشتىڭ كەمپىرى مەن ەكى كەلىندەرى.
قاباش ءتىرىلىپ قايتتى دەدىك قوي. نەگە ولاي دەدىك. ەندى سوعان توقتالىق...
قاباش جيىرما بەسىندە كەتكەن ەكەن، ال ونىڭ تۇڭعىش بەلبالاسى باپىش الپىستاعى كەزىندە ءبىزدىڭ اۋىلدى ءبىرىنشى رەت كورىپ وتىر. دەمەك، قاباش اۋىلدان قۋىلعالى الپىس ءۇش - الپىس ءتورت جىل ارادا ەكەن. ولار كەلگەن جىلى مەنىڭ اكەم الپىستىڭ بەسىندە بولاتىن. داۋرەنباي اتام شامامدا جەتپىستىڭ بەسەۋىنەن اسقان شىعار، دەمەك، داۋرەنباي قاباشتى ون ءبىر - ون ەكى جاسىندا كورگەن دەپ ويلايمىن.
قاباش، تاشكەنتكە جاقىن شىرشىق وزەنىنىڭ جاعاسىنا بارىپ ءبىر- اق توقتايدى. ونداعى ءبىر ورتا ديقان شارۋانىڭ ۇيىنە جالدانىپ، جالشى بولادى. كۇرىش، جوڭىشقا، باۋ- باقشا، ماقتا سۋعارىپ، داقىل سالۋعا ۇيرەنەدى. كىرپىش قۇيۋ، ءۇي تۇرعىزۋ، قامىس- قوعادان تسينوۆكالار توقۋ، اياق كيىم جاماۋ سياقتى ونەرلەردەن دە شەت جاعاسىنان حابار الىپ، ماشىقتانا باستايدى. قولىنان ءىس كەلەتىن يكەمدى جىگىتتەردىڭ قاتارىنا ىلىنەدى. يەسىن، " ءلاپباي!" دەپ قول- قۋسىرا تىڭداپ، "قۇپ، بولادى!" دەپ شەگىنە ىزەتپەن قايرىلىپ، ايتقاندارىن بۇلجىتپاي ورىنداپ جۇرەدى.. . قىسقاسى، سول ءۇيدىڭ ءبىر ادامى بولىپ ءسىڭىپ كەتەدى.. . ەكى جىلدان كەيىن كىشى كەنايىمدى.. . قولتىعىنا قىستىرىپ، ىزىنە سۋ قۇيىپ، جوق بولىپ كەتەدى.. .
باپىش، سىر بويىنداعى، اۋعان شەكاراسىنداعى تەرمەز قالاسىنىڭ ماڭىنداعى وزبەك اۋىلىندا تۋادى. اۋىلىندا دەيتىنىمىز، ول اۋماقتاعى تازا وزبەكتەردىڭ كوبى كوشپەلى ەل كەلەدى. باپىش جەتىگە جەتكەندە سامارقاننىڭ سالقىن تاۋلارىنىڭ بوكتەرىنە قونىس اۋدارادى.. .
- ءيا، بالام. ءبىز، قۇلىي دەگەن ەل بولامىز.. . اتامەكەنىمىز الاتاۋدىڭ اقساي، كوكساي دەگەن بوكتەرلەردىڭ ەتەگىندەگى مىڭبۇلاق اتاناتىن جايساڭ، كوگىلدىر جەر بولادى. جازى سالقىن، قىسى قاتتى بولادى.. . ق ۇلىيلاردىڭ ىشىندە ءبىز ۇسەن دەگەن تاراۋىنا جاتامىز. ۇسەن بولسا، وتەۋلى، باتىربەك، ءاجى ۇرپاقتارىنا بولىنەدى. ءبىز بولساق وتەۋلىدەنبىز. مەنىڭ اعام، باباس دەيتىن كىسى بولعان. مەنەن ءبىر مۇشەلى ۇلكەن ەدى.. . مەن، اعايىنمەن رەنجىسىپ، جيىرما بەس جاسىمدا وسى جاققا اۋىپ كەتكەنمىن.. . ال، سەندەر مەنىڭ بەتىمدى جاۋىپ، اسىمدى بەرگەننەن كەيىن سول ەلدى تاۋىپ، ۇيىرلەرىڭە قوسىلۋ جاعىن ويلاڭدار، - دەپ قارت قاباش كاليمەگە ءتىلى زوردان كەلىپ، جان ءتاسىل ەتىپتى.. .
"- ول كەزدە مەنىڭ كىشكەنە بالا كەزىم. نەگە رەنجىسكەندەرىن مەن قايدان بىلەيىن"، - دەيدى، داۋرەنباي. "- مەنىڭ ول كەزدە تۋماعان كەزىم. اعايىن اراسىندا بولا بەرەدى عوي. باپەكە، ول جاعىن قازبالاي بەرىپ قايتەسىز.. . قۇدايعا شۇكىر، ۇيىرىڭىزگە بالا- شاعا، نەمەرەلەرىڭىزبەن توپتانا قوسىلىپ وتىرسىز.. ."، - دەپتى، مەنىڭ اكەم.
"- ايتەۋىر، ماعان ءبىر جۇمباق"، - دەپ، باپىش تەرەڭ كۇرسىنىپتى. جاڭا تۋىسقاندار ۇقىپتى، ەڭبەكقورلار ەكەن، ءبىزدىڭ اۋىلعا تەز ءسىڭىپ كەتتى. ىستىقۇل اۋىلسوۆەت، اۋداندىق سوۆەت قاتىسىپ، اۋىلداعى بەلگىلى اكتيۆتەردىڭ قاتارىندا بولىپ ءجۇردى. ونىڭ وسپان دەگەن بالاسى مەنىمەن تۇيدەي جاستى ەدى. بىرگە وستىك. ابدەش تە بولسا ءوز قاتارىنان قالىپ كورگەن ەمەس.. .
"جاڭا تۋىسقان" دەگەن جاناما ات ءبىر- ەكى جىلدا ۇمىتىلدى [باتامەن باعىڭ اشىلسىن. - شىمكەنت: ورداباسى، 2011].
مىنە، ءتول تاريحىمىز، كونە داستۇرلەرىمىز وسىلاي دەيدى. ال، بۇعان ءسىز نە دەيسىز؟ ەگەر، كوڭىلىڭىزگە قونىپ، سەنىمىڭىزدى ورنىقتىرسا ەل بولىپ، حالىق بولىپ قولداپ، وسى ءبىر اتاۋعا توقتالعانىمىز، عىلىمي اينالىمعا ەندىرىپ، زاڭدىق تۇرعىدا بەكىتتىرگەنىمىز ءجون بولار.
ىسكە ءسات، اعايىن!
قۇرمەتپەن، بيگەلدى تەمىر