قاجىمۇقاننىڭ ءبىز بىلمەيتىن سىرلارى
قاجىمۇقان مۇڭايتپاس ۇلى 1871 - جىلى اقمولا وبلىسى، قاراوتكەل ۋەزىندە دۇنيەگە كەلىپتى. كەيبىر دەرەكتەر قاجىمۇقان وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا ءومىر ەسىگىن اشتى دەيدى. اكەسىنىڭ تۇرمىستىق جاعدايى ناشار بولعاندىقتان، كۇنكورىس قامىمەن سولتۇستىككە قاراي قونىس اۋدارعان دەسەدى. قاي وڭىردە ومىرگە كەلدى دەسەك تە، بارلىق دەرەك قاجىمۇقاننىڭ جوق-جۇپىنى وتباسىنان شىققان قازاق بالۋانى ەكەنىن راستايدى.
كەدەي شارۋانىڭ بالاسى باي-كوپەستەرگە جالدانىپ ءجۇرىپ جەتىلىپتى. نەمەرەسى پەريزات قاجىمۇقانوۆا ول جايىندا بىلاي دەيدى: «1977 - جىلى ورىس سۋرەتشىسى پوتەحين بالا مۇقاننىڭ ەرلىگىن سۋرەتكە تاڭبالايدى. كەدەي وتباسىنان شىققان قاجىمۇقان التى جاسىنان باستاپ جالشى بولىپ جۇمىس ىستەگەن. 14 جاسىندا پەتەربوردا ماسلياكوۆ دەگەن تاتاردىڭ قولىندا جالشى بولىپ جۇرگەندە، ونشاقتى ورىستىڭ مۇجىعى كوتەرە الماعان كۇبى مايپىسپەكتى ءبىر ءوزى كوتەرىپ، شاناعا سالىپ بەرەدى. ول مايپىسپەكتىڭ سالماعى جارتى تونناعا جۋىق ەكەن. پوتەحيننىڭ كارتيناسىندا بالا مۇقاننىڭ العاشقى ەرلىگى وسىلاي سۋرەتتەلگەن».
ءبىز بىلەتىن دەرەكتەر:
قاجىمۇقان - دۇنيەجۇزىلىك ماسشتابتاعى تۇڭعىش كاسىبي قازاق سپورتشىسى. ول ەۋروپا، ازيا، وڭتۇستىك امەريكا ەلدەرىن شارلاعان. تەك قانا سولتۇستىك امەريكاعا تابانى تيمەگەن ەكەن. الەمنىڭ 28 مەملەكەتىندە كۇرەسىپ، 56 مەدال يەلەنگەن.
قاجىمۇقان «ياماگاتا مۋحۋنۋري»، «مۋحان»، «يۆان چيورنىي»، «قارا مۇستافا» دەگەن لاقاپ اتتارمەن كۇرەسكەن. ويتكەنى، ول الەمدىك سپورتتا ورىس بالۋاندارى ساپىندا ونەر كورسەتكەن؛
قاجىمۇقان تۇركيا جەرىندە كۇرەسكەندە تۇرىك بايلارىنىڭ ريزاشىلىعىنا بولەنەدى. ءسويتىپ ولار بالۋانعا قۇرمەت رەتىندە قاسيەتتى مەككەگە قاجىلىققا اپارادى. سول سەبەپتەن دە ول قاجىمۇقان اتانىپتى؛
قاجىمۇقان جەتپىستەن اسقان شاعىندا دا ۇستىنەن ادام تولى جۇك كولىگىن وتكىزىپ ونەر كورسەتكەن.
ەل اۋزىندا قاجىمۇقان ايتتى دەگەن مىناداي ءسوز بار:
اتاندىم مۇقان پالۋان بالا جاستان.
ىشىندە كۇشتىلەردىڭ بولدىم استام.
تالاي-تالاي جەرلەردىڭ ءدامىن تاتىپ،
ءوتتى داۋرەن وسىلاي ءبىزدىڭ باستان.
بۇل بالۋاننىڭ بالا كەزدەن داڭققا بولەنگەندىگىنىڭ ءبىر ايعاعى.
اقىن سىرباي ماۋلەنوۆ قاجىمۇقاننىڭ سىرتقى سىمباتىن:
ساۋساعى الاتاۋدىڭ ەمەنىندەي،
جوتاسى قاراتاۋدىڭ كەمەرىندەي.
جۇزىنەن شاتتىق، قايعى بىلىنبەيدى،
تۇپ- تۇنىق قاراوتكەلدىڭ تەرەڭىندەي، - دەپ سۋرەتتەيدى.
بۇل سۋرەتتەۋ بالۋاننىڭ بولمىسىن ءدوپ باساتىن سەكىلدى. سەبەبى، پروفەسسور اۋەلبەك قوڭىراتبايەۆتىڭ قاجىمۇقانمەن ارنايى كەزدەسكەندە جازىپ العان دەرەگى وسى ولەڭنىڭ شىنايىلىعىن راستايدى. قوڭىراتبايەۆ بالۋانمەن كەزدەسكەندە، ونىڭ جاسى جەتپىس بەستە ەكەن. سول كەزدەگى دەنە قۇرىلىمىنىڭ ولشەمى تومەندەگىدەي بولىپتى: سالماعى - 174 كەلى، بويى - 195 س م، كەۋدەسىنىڭ اۋماعى - 146 س م، بالتىرىنىڭ اۋماعى - 49 س م، موينىنىڭ جۋاندىعى - 56 س م، باس اۋماعى - 65 س م، ورتاڭعى ساۋساعىنىڭ ۇزىندىعى - 14 س م، ورتاڭعى ساۋساعىنىڭ جۋاندىعى - 10 س م، ۇستىڭگى جانە استىڭعى ەرىندەرى - 12 س م، اياق كيىمى 54 ولشەمدى كورسەتكەن.
ءبىز بالۋاننىڭ شارشى الاڭداعى جەكپە-جەكتەرىنە ەمەس، بىلايعى ومىردەگى ەرلىكتەرىنە، ازاماتتىق بولمىسىنا، ونەرگە دەگەن كوزقاراسىنا ۇڭىلۋگە تالپىندىق. ءانشى، ونەرتانۋشى ەرلان تولەۋتاي قاجىمۇقاننىڭ ىزىنەن ەرگەن اڭىزدار جايىندا بىرنەشە قىزىقتى دەرەكتى العا تارتادى. مىسالى، ول اڭىز اڭگىمەلەر ءبۇي دەيدى:
«قازاقستان بارىستارى» قاجىمۇقان كوتەرگەن تاستى ءۇش-تورتەۋى جابىلىپ كوتەرە الار ما ەكەن؟
1923 - جىلى ماۋسىم ايىندا (كەي دەرەكتەردە 1921 - جىلى) قاجىمۇقان باياناۋىلعا كەلىپ ونەر كورسەتەدى. حالىق «قاجىمۇقاندى كورەمىز» دەپ سوڭىنان شۇبىرىپ ەرىپ جۇرەدى ەكەن. بالۋان اتامىز ۇستىنەن كىسى تولى ات اربا وتكىزەدى، موينىنا رەلس قويىپ، ونىڭ ەكى جاعىنا ون-وننان 20 ادام مىنگىزىپ كوتەرەدى. كەۋدەسىنە اۋىر تاس قويىپ، ونى ءبىر جارىم پۇتتىق بالعامەن ۇرىپ سىندىرتادى. قىسقاسى، نەشە ءتۇرلى ويىن كورسەتىپ، جۇرتتى تاڭ-تاماشا ەتەدى. باياناۋىلدا سۋبەك ۇستا دەگەن دوسى بولىپتى. قانشاما ءسان-سالتاناتى جاراسقان، تۇرمىسى جاقسى ۇيلەر بولا تۇرا، قاجىمۇقان وسى سۋبەكتىڭ ۇيىندە جاتىپتى.
سۋبەكتىڭ ءۇيى جۇپىنىلاۋ، ءوزى كەدەي ادام ەكەن. حالىق قاجىمۇقاننىڭ ويىنىنا اقشا سالادى دەيدى. سوندا كىشىگىرىم قاپشىق تولاتىن اقشا جينالسا كەرەك. قاجىمۇقان قايتاردا الگى اقشانى ورتاعا قويىپ: «ءما، مىنا اقشانى سەن ال، مەن جولىما جەتەتىنىن عانا قالدىرايىن. قام- قاجەتىڭە جارات»، - دەيدى. سۋبەك ومىرىندە دۇنيە جيماعان، ۇستالىقپەن كۇن كورگەن دانىشپان كىسى ەكەن. «مەن سەنەن اقشا السام، ۇيىمە جاتقانىڭ ءۇشىن جامباساقى العانداي بولامىن»، - دەپ ازار دا بەزەر بولىپتى. «ءۇيباي- اۋ، ەندى قايتتىك؟ مەن سەنىڭ بالا-شاعاڭا ءناپاقا بولسىن دەپ ەم. دوستىڭ دوسقا كومەكتەسكەنىندە تۇرعان نە بار؟ سەن ءۇشىن نە ىستەيىن، ءوزىڭ ايتشى»، - دەپتى قاجىمۇقان.
ابدەن امالى تاۋسىلعان سۋبەك: «وندا اناۋ تاۋدان ءوزىڭ كوتەرە الاتىنداي تاستى ەسىگىمنىڭ الدىنا اكەپ قويىپ بەر. ۇرپاعىمىزعا ءبىزدىڭ دوستىعىمىزدان بەلگى سول بولسىن»، - دەيدى. قاجىمۇقان تاۋدان ۇلكەن تاستى «ءاۋپ» دەپ كوتەرىپ اكەپ، دوسىنىڭ ءۇيىنىڭ الدىنا «دىك» ەتكىزىپتى. سول تاس ءالى كۇنگە دەيىن تۇر. تاستىڭ ۇلكەندىگى ءنان جىگىتتىڭ بويىنداي. جانىمداعى 4-5 جولداسىما سول تاستى كورسەتىپ: «مىنانى قاجىمۇقان كوتەرگەن» دەسەم، باستارىن شايقايدى تاڭدانىپ. كەم دەگەندە توننا شىعادى-اۋ سول تاس. ءبارىمىز جابىلىپ، قاجىمۇقان كوتەرگەن تاستى ىرعاپ كوردىك. ءتىپتى مىزعىمادى دا. قازىرگى «قازاقستان بارىسىنىڭ» ءۇش-تورتەۋى جابىلسا دا، الگى تاستى كوتەرە المايدى- اۋ...
التى قاسقىردى سوعىپ العان بالۋان
ءسابيت مۇقانوۆتىڭ: «قاجىمۇقان «مىناۋ پالەن جەردە، مىناۋ تۇگەن جەردە تۇسكەنىم ەدى دەپ قالتاسىنا پاشكەلەپ سالىپ العان فوتوكارتوچكالار كورسەتەدى» ، - دەپ باستالاتىن عاجاپ ەستەلىگى بار. سول ەستەلىك: «قالىڭ ەلدىڭ ىشىندە قاجىمۇقان ءۇش قاسقىردى وڭ قولىمەن، ءۇش قاسقىردى سول قولىمەن جەلكەلەرىنەن قاپسىرا ۇستاپ، باسىنان اسىرا جوعارى كوتەرىپ تۇر. ءسىبىردىڭ ۇلكەندىگى تايداي قاسقىرلارى»، - دەگەن سوزدەرمەن ءارى قاراي ءوربيدى.
قىسقاسى، قاجىمۇقان كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ العاشقى جىلدارىندا تۇرمىستان قاتتى تارشىلىق كورەدى. بۇل 1921 - جىلدىڭ قىسى بولسا كەرەك. قاجىمۇقان كەرەكۋدەگى قىپشاق اعايىندارىن پانالايدى. وندا دا كۇيى بولىڭقىراماي، ونىڭ ۇستىنە رەسەيدىڭ كورشى سلاۆگورود قالاسىنا سيرك كەلىپتى دەگەندى ەستىپ جولعا شىعادى. ونداعى ويى - ءوزى دە سيرك پالۋانى، كەلگەن سيرك قۇرامىنا ىلىگىپ، تۇرمىس تارشىلىعىنان قۇتىلۋ بولسا كەرەك. ءسويتىپ جاماعايىنىنان سۇراپ العان قوڭسىز اتقا شانا جەگىپ، وعان ايەلىن جايعاستىرىپ، سلاۆگورودقا تارتادى.
بىرنەشە كۇننەن سوڭ ءسىبىردىڭ قالىڭ تايگاسىنا ىلىگەدى. بولدىرعان اتىن شىلبىرىنان جەتەلەپ نۋ ورماننىڭ ىشىمەن كۇنى- ءتۇنى توقتاماي ءىلبي بەرەدى. سونداي تۇندەردىڭ بىرىندە قاجىمۇقاندى ءۇيىرلى قاسقىر قامايدى. ولار ءاپ-ساتتە جەگۋلى اتتى شىڭعىرتىپ جارىپ تاستاپ، ىلە- شالا قاجىمۇقاننىڭ وزىنە شابادى. قاجىمۇقان ايەلىن شانانىڭ قورابىنا تىعىپ قورعانۋعا ارەكەت جاسايدى. كوزىنە قان تولعان اش قاسقىرلار پالۋاننىڭ ۇستىندەگى كۇپىسىن دار- دار ايىرىپ، باسىنا شاپشىپ تالاي باستايدى. سول كەزدە باعانادان بەرى قورقاقتاي قايرات قىلعان قاجىمۇقان شىنداپ كارىنە مىنەدى. اشۋ بۋىپ، قاھارىنا مىنگەن ول قولىنا ىلىككەن قاسقىرلاردى ءبىر-بىرىنە بىلشىلداتىپ سوعا بەرىپتى، ۇرا بەرىپتى. سودان قاسقىرلارعا جان كەرەك... قاشىپتى. تاڭ اتا قاراسا، اربانىڭ اينالاسىندا ازۋ ءتىسى اقسيىپ التى قاسقىر جايراپ جاتىر دەيدى.
الگى قاسقىرلاردى شاناعا تيەپ، ۇستىنە ايەلىن وتىرعىزىپ شانانى ءوزى جاياۋ سۇيرەپ اۋىر بەينەتپەن سلاۆگورود قالاسىنا جەتىپتى. سويتسە سيركتىڭ كەلگەنى راس ەكەن، ءساتى كەلگەندە باستىعىنان باستاپ، ارتىستەرىنە دەيىن قاجىمۇقاننىڭ تانىس- تامىرلارى بولىپ شىعىپتى. ولار قاجىمۇقاندى قۇشاق جايا قارسى الىپ، سۋرەتكە ءتۇسىرىپتى... ءسابيت اعامىز ەستەلىگىندە وسىلاي دەيدى. كەيىننەن وسىنى قاجىمۇقاننان سۇراپتى. «ءسابيت ءىنىڭىز وسىنداي اڭگىمە جازىپتى. راس پا؟» دەپ. سويتسە، پالۋان بۇل ءسوزدى جوققا شىعارىپتى. كىم بىلەدى، الىپ، مىقتى ادامدار كەيدە ءوزىنىڭ ەرلىك ىستەرىمەن ماقتانعىسى دا كەلمەيدى عوي. قاجىمۇقان قارا كۇشتىڭ عانا ەمەس، مول پاراسات يەسى دە بولعان دەسەدى.
يمانجۇسىپتىڭ قاجىمۇقاندى قامشىمەن ۇرۋى...
قاجىمۇقان قىلشىلداپ تۇرعان جاس كەزىندە شەتەلدىك ساپارلارىنىڭ بىرىنەن ەلگە ورالادى. دۇنيەجۇزىندە قارسى كەلەر پالۋان تابىلماي، اتاعى دۇركىرەپ تۇرعان شاعى. حالىق: «قاجىمۇقان كەلدى» دەپ، ءبىر كورىپ قالۋدى ويلاپ، قاۋمالاپ ماڭايىنان شىقپايتىن كورىنەدى. قوياندى جارمەڭكەسىندە جۇرگەن سونداي قىزىق كۇندەردىڭ بىرىندە ءبىر قيقار شال قاجىمۇقاننىڭ الدىن كەس- كەستەپ، تىلىمەن شاعىپ الىپتى. قىمىزعا قىزىپ لەپىرىپ كەلە جاتقان بالۋان جاستىقتىڭ بۋىمەن الگى شالدى وڭىرىنەن قاۋسىرىپ ۇستاپ: «ەي، شال!» - دەپ كيىز ءۇيدىڭ ۇستىنە لاقتىرىپ جىبەرىپتى. شال كيىز ۇيدەن دومالاپ ءتۇسىپ: «مەن بۇعان كورسەتەيىن» ، - دەپ يمانجۇسىپكە ارىز ايتىپ بارىپتى.
يمانجۇسىپ جاس جىگىتتىڭ وزىنەن ۇلكەن ادامنىڭ جاعاسىنا قول تيگىزگەنىن ەستىپ، قاتتى اشۋلانىپتى. حالىقتىڭ ورتاسىندا كەتىپ بارا جاتقان قاجىمۇقاندى كورىپ: «ءاي، يت، ۇلكەن ادامعا نەگە قول تيگىزەسىڭ؟ « دەپ بالۋاندى تۋ سىرتىنان قامشىمەن وقىس تارتىپ جىبەرىپتى. يمانجۇسىپ تە بويى 2 مەتر، وتە الىپ كۇش يەسى، وگىزدىڭ ءتورت قابات تەرىسىن ءبىر تارتقاندا قاق بولەتىن قامشىگەر ادام بولعان. كۇتپەگەن جەردەن وسىپ وتكەن اشى قامشىنىڭ ەكپىنىنەن پالۋان جەرگە ەتپەتىنەن ءتۇسىپتى. كەيىن قارتايعان شاعىندا قاجىمۇقاننان: «سوندا يمانجۇسىپ ءسىزدى قاتتى ۇردى ما؟» دەپ سۇراسا: «جوعا، قاتتى ۇرسا، ءولىپ قالار ەدىم. اعام بولعاسىن ايادى عوي»، - دەپ كۇلىپتى. مىنە، كىشىپەيىلدىلىك. ول ەشقاشان تۋعان حالقىنان بيىك بولماپتى. جارتى الەمدى ارالاسا دا قازاقتىڭ سالت-داستۇرىنە مويىنسۇنىپتى. ءوز اعاتتىعىن ءتۇسىنىپ، جاسى ۇلكەندى «اعا» دەپ سىيلاعان ەكەن.
امىرە، يسا ۇشەۋى جان اياماس دوس بولىپتى...
قازىرگى بالۋاندارداردىڭ كوبى قارا كۇشتىڭ عانا يەسى. روبوت سياقتى كۇرەسەدى، ارۋاق ۇعىمىنان ادا. ونەردەن ماقۇرىم. ال قاجىمۇقان ونەردى وتە جاقسى كورگەن، اسىل مەن جاسىقتى ايىرعان، جاقسىنىڭ پارقىن بىلگەن. امىرە، يسا ۇشەۋى جان اياماس دوس بولعان. يسانىڭ ءتىلىنىڭ اشىلىعى، جۇدىرىعىنىڭ «جىلدامدىعى» پالۋانعا «پالە» بولىپتى. اسىرەسە، ىشىڭكىرەپ العاندا پالۋانعا «كۇن كورسەتپەيدى» ەكەن. بۇل جونىندە ءسابيت اعامىز ءبۇي دەيدى:
«كۇش جاعىنان يسا قاجىمۇقاننىڭ شەرتۋىنە كەلمەيتىن ادام عوي، سويتە تۇرا يسا جاعاسىنا جارماسقان شاقتا، تىشقاننان قورىققان پىلدەي قاجىمۇقان قول قاتپاستان: «اۋ، مىنانى توقتاتساڭدارسى!» دەپ (قاجىمۇقاننىڭ ش ارپىنە ءتىلى كەلىڭكىرەمەيتىن بولسا كەرەك)، كۇجىلدەپ باقىرا باستايدى. كەيبىر قۇتىرىنعان شاعىندا يسا ماياعا قونعان قورازداي بولىپ، قاجىمۇقاننىڭ ۇستىنە ءمىنىپ الادى. ەگەر قاجىمۇقان سىلكىپ قالسا، يسانىڭ كۇل- پارشاسى شىعار ەدى. ول ويتپەي: « ءاي، مىنانى قويعىزساڭدارسى!» دەپ باقىرا بەرەدى». قاجىمۇقان يسانى وسىلايشا ەركەلەتىپتى. امىرەنىڭ ءانىن جانى ءسۇيسىنىپ تىڭدايدى ەكەن. سونىڭ ايعاعىنداي قاجىمۇقاننان: «جانىمدا يسا مەن امىرە بولسا، شىركىن، ماعان ودان ارتىق دۇنيەنىڭ كەرەگى جوق»، - دەگەن ءسوز قالعان.
ءانشى مايرانى دا قاتتى ەركەلەتكەن
ايگىلى ءانشى مايرامەن دە تاتۋ دوس بولىپتى. مايرا ءبىر جەرگە بارىپ ونەر كورسەتسە، ءانشىنى كورگىسى كەلگەن جۇرت كيىز ءۇيدىڭ جابىعىن جىرتىپ، تۋىرلىعىن تىلگىلەپ تاستايدى ەكەن. مايرانىڭ ونەرىنە ەسى كەتكەن جىگىت-جەلەڭنىڭ ءبارى ءانشىنىڭ اينالاسىنان شىقپايدى. مايرانىڭ جانىندا جۇرەتىن اتقوسشى سەرىكتەرگە دە وڭاي بولماعان. كەۋدەسىنە نان پىسكەن بۇزىق، ەسەرسوق جىگىتتەر ولارعا ءدوڭايبات كورسەتەدى، قوقان- لوققى جاساپ ىقتىرادى. ول كەز حالىقتىڭ ونەرگە دەگەن ىقىلاسى الابوتەن ۋاقىت. جاس كەزىندە مايرانىڭ اتقوسشىسى بولعان ءانشى بايعابىل جىلقىبايەۆتىڭ:
«قوياندى جارمەڭكەسىندە قاتارىمىزعا قاجىمۇقان قوسىلدى. قاجىمۇقان كەلگەسىن باسبۇزارلار جىم بولىپ، مايراعا ارنايى تىگىلگەن اق بوز ءۇيدىڭ ماڭايىنان اياقتارىن بايقاپ باساتىن بولدى. ءسويتىپ كوزىمىز اشىلدى»، - دەپ ايتقان ەستەلىگى بار. قاجىمۇقان مايرانى قاتتى ەركەلەتىپتى. ول ۋاقىتتا قوياندى جارمەڭكەسىندە مايراعا ارنايى ءۇي تىگەدى ەكەن جانە ول ءۇيدىڭ ورنىن مايرانىڭ ءوزى بەلگىلەيدى ەكەن. بىردە ءۇي تىگۋشىلەر كيىز ءۇيدىڭ ورنىن كورسەتىپ بەرۋدى ءوتىنىپتى. مايرا بولسا: «مىنا جەرگە تىگىڭدەر» دەپ ۇلكەن تاس جاتقان ورىندى كورسەتتى. «ويباي-اۋ، تاس جاتىر عوي، قايتەمىز؟» - دەپ ابدىراپ قالىپتى ءۇي تىگۋشىلەر. «الىپ تاستايتىن ازاماتتار بار عوي»، - دەپتى مايرا. سونداعى الىپ تاستايتىن ازاماتى قاجىمۇقان ەكەن»، - دەيدى. قۇج جارتاستاي قاجىمۇقان مايرا تىككىزگەن ءۇيدىڭ تورىندە جاتىپ ءان تىڭدايدى ەكەن. الاپات كۇشتىڭ يەسى بولسا دا، جانى سونشالىق نازىك بولىپتى. مايراداي زامانداس قۇربىسىن، باسقا دا ونەرپاز، انشىلەردى ەركەلەتىپ، قورعاپ، دەمەپ ءجۇرىپتى.
پوددۋبنىيمەن دوستىعى
پوددۋبنىي مەن قاجىمۇقان تىزە قوسقاندا جەڭبەگەن بالۋانى قالماعان. قاجىمۇقان دوسىن ىلعي «ۆانيا» دەپ سىيلاپ وتكەن. پوددۋبنىي سوعىس بىتكەن جىلدارى اشتان، تارشىلىقتان ءولىپتى. ۋكراينانى جاۋ باسىپ العاندا، كوشەدە بالپاڭداپ جۇرگەن پوددۋبنىيعا نەمىستەر تيىسپەيدى ەكەن. دۇنيەجۇزىنە اتى ءماشھۇر بولعان بالۋان ءومىرىنىڭ سوڭىندا ىشەر اسقا، كيەر كيىمگە جارىماعان. ومىردەن وتەر شاعىندا: «قازاقستاندا قاجىمۇقان دەگەن دوسىم بار ەدى، سوعان اپارىڭدارشى»، - دەپ جالىنۋمەن بولىپتى دەگەن اڭگىمە بار.
ءتىپتى، پوددۋبنىي قازاقستانعا كەلىپ، شىمكەنتتىڭ بە، الدە ارىستىڭ ۆوكزالىنان قايتىپتى دەسەدى. پوددۋبنىيدىڭ ءوزىن ىزدەپ جۇرگەنىن قاجىمۇقان دا ەستيدى. سوسىن دوسىن جانتالاسىپ قاجەكەڭ دە ىزدەيدى. جۇگىرىپ ۆوكزالعا كەلسە، پوددۋبنىي مىنگەن پويىز جاڭا عانا ورنىنان قوزعالىپ بارا جاتىر ەكەن دەيدى. قاجىمۇقان جالما-جان، جولاۋشىلار مىنەتىن تۇتقاعا جارماسىپتى. وعان ءجۇرىپ كەتكەن پويىز توقتاي ما، اشىنعان قاجەكەڭ ۆاگوننىڭ تۇتقاسىن وپىرىپ جۇلىپ الىپ قالىپتى دەسەدى. قاجىمۇقاننىڭ سوڭعى ارمانى ەسكى دوسىن ءبىر كورىپ، اڭگىمەلەسىپ ماۋقىن باسۋ بولىپتى. بۇل اڭگىمەلەردى حاتقا تۇسپەگەن ەل اۋزىنداعى اڭىزدار دەسە دە بولادى. حالىق سۇيگەن پەرزەنتى جايىندا نەشە ءتۇرلى عاجايىپ اڭىزدار شىعارادى. دەگەنمەن، مۇنداي اڭىزداردىڭ تۇبىندە ءاردايىم اقيقات جاتادى.
قاجىمۇقان دا ءومىرىنىڭ سوڭىندا تۇرمىستىڭ قيىندىعىن كوپ كورگەن. ۇكىمەتتەن قامقورلىق سۇراعان حاتتارى دا بار.
قارا قىپشاق قوبىلاندىنىڭ ۇرپاعى
قاجىمۇقاننان: «دۇنيەجۇزىنىڭ بالۋاندارىمەن كۇرەستىڭىز عوي. قاي ەلدىڭ بالۋاندارى مىقتى ەكەن؟» دەپ سۇراسا: «كۇرەستىك قوي تالايىمەن، كوبى ءوزىم شامالاس. ءبىراق مىناۋ زاڭگىلەردە (قارا ناسىلدىلەردە) قارا كۇش كوپ بولادى»، - دەپتى. «كانادالىق ءبىر قىزبەن كەزدەستىم» دەپ باستالاتىن اڭگىمەسى بار. ول اڭگىمەسىنىڭ اياعى: «جىگىتتىك دەر شاعىم ەدى، «اۋەلى اۋىرلىق كوتەرىسىپ سىناسايىق» دەپ ءارقايسىسى ون پۇتتىق كىردىڭ تاسىن اسپانعا كەزەك-كەزەك لاقتىرىپ قاقپاقىلداپ تۇردىم. ول بولسا، ءارقايسىسى ون بەس پۇتتىق ەكى كىر تاسىن بۇيىم كورمەي اسپانعا لاقتىرىپ قاعىپ الىپ ويناي باستادى. ارينە، وتىز پۇتتى اسپانعا تىماقشا اتىپ تۇرعان قىز وسال ەمەس، «قازاق ايەلمەن كۇرەسۋدى نامىس كورەدى» دەگەندى سىلتاۋراتىپ كۇرەسپەدىم»، - دەپ اياقتالادى. سوندا وتىز پۇت دەگەنىمىز قازىرگى ولشەممەن جارتى تونناداي عوي! ءبىر پۇتتا 16 ك گ بار.
الەم كۇرەسىندە پالۋان شاق كەلتىرمەگەن قاجىمۇقاننىڭ اسىل تەگى جايىندا ايتار بولساق، اتامىز اتاقتى قارا قىپشاق قوبىلاندى باتىردىڭ ون التىنشى ۇرپاعى. ول - قوبىلاندى بابامىزدىڭ ۇزاق عاسىرلاردان كەيىن قايتالانعان گەنەتيكالىق جاڭعىرىعى بولسا كەرەك. ەپيكالىق جىرىمىزدا دا، تاريحي دەرەكتەردە دە قوبىلاندىنىڭ اسقان باتىر بولعاندىعى ايتىلادى. ءماشھۇر ءجۇسىپتىڭ: «... وسى كۇندە ءبىر ۇنامسىز ءسوز قوبىلاندىنى حاندارعا باعىنىشتى دەگەنى. ول ءبىر باستى، ەكى اياقتى پەندە بىلاي تۇرسىن، قۇداي بار- اۋ دەپ موينى بۇرىلمايتىن مايتالمان»، - دەگەن تاماشا ءسوزى بار. قاجىمۇقان دا ۇلى باباسى قوبىلاندىعا تارتىپ تۇر عوي سوندا!
1927 - جىلى «قازاق دالاسىنىڭ باتىرى» دەگەن اتاق تۇڭعىش جانە سوڭعى رەت قاجىمۇقانعا بەرىلگەن.
جەتپىس جاستان اسقاندا ونەر كورسەتىپ، ۇشاق جاساتقان
قاجىمۇقان اتىنداعى مۇراجايدىڭ قىزمەتكەرى، بالۋاننىڭ نەمەرەسى پەريزات قاجىمۇقانوۆا بىلاي دەيدى: «اتامىزدىڭ ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارى ۇلى وتان سوعىسىنا تۇسپا- تۇس كەلدى. ەگدە تارتقان جاسىنا قاراماستان، اۋىل- اۋىلدى ارالاپ ونەر كورسەتىپتى. ءسويتىپ 100 مىڭ سوم جەكە قاراجات جيناعان. ول اقشانى ەلىمىزدىڭ قورعانىس قورىنا ۇشاق جاساتۋ ءۇشىن جىبەرگەن. ستاليننىڭ اتىنا ارنايى حات جازادى. ءسويتىپ، ءوز ءوتىنىشى بويىنشا ول اقشاعا اسكەري ۇشاق جاسالادى. ستالين دە بالۋانعا العىسىن ءبىلدىرىپ جاۋاپ حاتىن جولداعان. جاۋىنگەر قاجىتاي شالابايەۆ بالۋاننىڭ ۇشاعىمەن نەمىستەرگە اۋەدەن سوققى بەرگەن. جاۋ وعى قۇيرىعىن جۇلىپ كەتكەن سول ۇشاق ءالى كۇنگە دەيىن سوعىس ەسكەرتكىشى رەتىندە ساقتاۋلى تۇر. اتامىز وتە قاراپايىم تۇرعان. ارتىق دۇنيەگە قىزىقپاعان كىسى بولىپتى. ءوزى تۇرعان ءۇيىن ساز بالشىقپەن ءوزى تۇرعىزىپتى. توبەسىن قامىسپەن جاپقان ۇلكەن قازاقى ءۇيدى ءوزى سالعانى - ول كىسىنىڭ شەبەرلىگىن كورسەتەدى.
ەشكىم جەڭە الماعان جاپون بالۋانىن قالاي جەڭدى؟
جاپون بالۋانى سارەكەحيمەن بولعان بەلدەسۋى تاريحي اڭىز دەسەك تە بولادى. جاپونيانىڭ حارمەن قالاسىندا 1912 - جىلى ەكەۋارا ەرەجەسىز كۇرەس بولادى. «جيۋ-جۋتسۋ» كۇرەسىن قازاقشالاعاندا «ءومىر مەن ءولىم» دەگەن ماعىنا بەرەدى. كۇرەستىڭ اتى ايتىپ تۇرعانداي، كىلەم ۇستىنەن ولۋگە شاق قالىپ شىعاسىڭ، نە جەڭىسكە جەتىپ، مەرەيىڭ تاسيدى. قاجىمۇقانعا دەيىن سارەكەحيدى دۇنيەجۇزىندە ەشكىم جەڭە الماعان ەكەن. وسى جەكپە-جەكتە اتامىزدىڭ ءبىر قۇلاعى مىجىلىپ، ەرنى جىرتىلىپ، اۋىر جاراقاتتار الادى. ءبىراق، اشۋ ۇستىندە اتامىز جاپون بالۋانىنىڭ ۇستىڭگى ەرنىن باس تەرىسىمەن قوسىپ سىلىپ الىپتى...
مۇراجايعا كەلۋشى قوناقتار «پوددۋبنىي مەن قاجىمۇقان كۇرەسكەن بە؟» دەگەن سۇراقتى ءجيى قويادى. «قاجىمۇقان مەن پوددۋبنىي كۇرەسىپ، قاجىمۇقان جەڭگەن. الايدا، پوددۋبنىي قاجىمۇقاننىڭ ءارى دوسى، ءارى ۇستازى بولعاندىقتان، باتىر اتامىز جولىن بەرگەن دەسەدى»، - دەپ جاۋاپ بەرەمىز»، - دەيدى مۇراجاي قىزمەتكەرى پەريزات.
قاجىمۇقان «الاشورداشىلاردىڭ» دەمەۋشىسى بولعان
الاش تانۋشى عالىم تۇرسىن جۇرتباي قاجىمۇقاننىڭ «الاشورداشىلاردىڭ» رۋحاني دەمەۋشىسى بولعانىن العا تارتادى. «قاجىمۇقان - «الاشورداشىلاردىڭ» رۋحاني دەمەۋشىسى. سونداي- اق، ول كىسى «الاشوردانىڭ» بارلىق جيىندارىنا قارجىلاي كومەك بەرگەن. ءاليحان بوكەيحانوۆ، ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ، حالەل عابباسوۆ سياقتى تۇلعالارمەن وتە تىعىز قارىم- قاتىناستا بولعان. 1905- جىلى «الاش» يدەياسىمەن تانىستىرۋ ءۇشىن قاجىمۇقان قوياندى جارمەڭكەسىندە ونەر كورسەتكەن. قاجىمۇقاننىڭ ونەرىن كورەمىز دەپ جينالعان جۇرت پەتيتسياعا قول قويعان. سونداي-اق، 1914 - جىلى ومبى، سەمەي قالالارىندا الاشتىڭ كەڭەستەرى وتەر الدىندا مىندەتتى تۇردە قاجىمۇقان قاتىسىپ، ونەر كورسەتەتىن بولعان. بۇل - «سيركتىڭ ءارتىسى قاجىمۇقان ونەر كورسەتتى» دەپ، جاندارمەرياعا الاشتىقتاردىڭ باسقوسۋىن كولەگەيلەۋ ءۇشىن دە تاپتىرماس سەبەپ بولىپتى. قاجىمۇقان ونەر كورسەتىپ تاپقان قارجى-قاراجاتىن «الاشورداشىلارعا» بەرىپ وتىرعان بولسا كەرەك»، - دەيدى الاشتانۋشى. قاجىمۇقان ءومىرىنىڭ جيىرما جىلدان استام ۋاقىتىن ومبى قالاسىندا وتكىزگەن. بالكىم، ول الاش زيالىلارىنىڭ جانىنا جاقىن ءجۇرۋدى ماقسات تۇتقان بولار. الاشتىقتار قۋعىنعا تۇسكەندە، قاجىمۇقان وڭتۇستىككە قاراي قونىس اۋدارعان ەكەن.
جەتپىس جەتى جاسىندا دا اكە بولعان قاجىمۇقاننىڭ ۇرپاعى قايدا ءجۇر؟
قاجىمۇقاننىڭ ايەلدەرى مەن ۇرپاعى جونىندە دە ءتۇرلى دەرەكتەر ايتىلادى. نەمەرەسىنەن ەستىگەن دەرەگىمىز مىناداي:
«قاجىمۇقان اتامىزدىڭ ءتورت ايەلى بولعان. ولاردان ءۇش ۇل، ءبىر قىز ءوسىپ-جەتىلگەن. اتامىزدان تۋىلعان بالالاردىڭ ەشقايسىسى قازىر دۇنيەدە جوق. ءبىراق، نەمەرە-شوبەرەلەرى كوپ.
اتامىزدىڭ ءبىرىنشى ايەلى پولياك قىزى. 1909 - جىلى ريگا قالاسىندا سيرك گرۋپپاسىندا جۇمىس ىستەپ جۇرگەن كەزىندە تانىسقان. نادەجدا نيكولايەۆنا چەپكوۆكوۆسكايا دەگەن انامىز سيركتە اكروبات بولىپتى. ەكەۋى مۇسىلمان ءدىنى بويىنشا نەكەلەسىپ، اتىن ءباتيما دەپ وزگەرتكەن. ءباتيمادان حاليوللا دەگەن ۇلى بار. بۇگىندە ول كىسىدەن تاراعان ۇرپاقتارى رەسەيدىڭ ومبى قالاسىندا تۇرادى.
ەكىنشى ايەلى - قازاق قىزى ىرىستى. ول كىسىدەن ءازيا دەگەن قىزى بار. بۇگىندە جالعىز قىزىنان تاراعان جيەندەرى قىزىلوردا وبلىسىندا.
ءۇشىنشى ايەلى ءمىنايىمعا 1936 - جىلى ۇيلەنگەن. ول امەڭگەرلىك جولمەن العان ءوزىنىڭ جەڭگەسى. جاقىن تۋىس اعاسى قايتىس بولعاندا، سالت بويىنشا قاجىمۇقان اتامىزعا قوسىپتى. 1939 - جىلى مىنايىمنەن ايدارحان دەگەن ۇلى تۋىلعان. ءبىز ايدارحاننان تاراعان ۇرپاعىمىز. نۇرلان، شاتتىق دەگەن ەكى باۋىرىم بار.
ءتورتىنشى ايەلىنىڭ ەسىمى - ءبيبىجان. 1948 - جىلى قاجىمۇقان اتامىز قايتىس بولاتىن كەزدە ءجانابىل دەگەن كەنجەسى دۇنيە ەسىگىن اشىپتى. اتامىزدىڭ جاسى ول كەزدە 77 جاستا بولىپتى.
2001 - جىلى قايتىس بولعان كەنجە ۇلى ءجانابىل بار عۇمىرىن سپورت سالاسىنا ارناعان. شاتتىق دەگەن نەمەرەسى كاراتە-دودان حالىقارالىق دارەجەدەگى سپورت شەبەرى. بۇگىندە شىمكەنت قالاسىندا كاريۋتەمەن اينالىساتىن سپورتشى جاستاردى جاتتىقتىرادى. قاجىمۇقان اتامىزداي قارا كۇشتىڭ يەسى بولعان ەشقايسىسى جوق ازىرگە».
ايتپاقشى، قاجىمۇقاننىڭ بەيىتىنىڭ باسى دا قاراۋسىز، كۇتىمسىز قالىپتى قازىر. ارنايى بارىپ كەلگەن ارىپتەستەردىڭ تۇسىرگەن سۋرەتتەرى سونىڭ ايعاعى. ءبىز وسى ۇلى تۇلعالاردى دارىپتەۋدى قاشان ۇيرەنەمىز؟
جادىرا نارماحانوۆا
(«اق جەلكەن» ، №8. 2014 -جىل)