شەتتەگى اعايىنعا قازاقشا ارنا كەرەك

استانا. قازاقپارات - بۇگىندە ەۋروپاداعى كوپتەگەن قانداستارىمىزدىڭ وتباسىندا قاتىناس ءتىلى -  تۇرىك ءتىلى بولىپ كەتكەن.

شامامەن 25 جاسقا دەيىنگى جاستار قازاق ءتىلىن مۇلدەم ۇمىتقان.

وتىزدان ءارى كەتكەندەردىڭ ءوزى انا ءتىلدى بىلەتىنىنە كۇمان كەلتىرەسىڭ.

ءتىپتى جىل سايىن وتكىزەتىن ءداستۇرلى ەۋروپا قازاقتارىنىڭ قۇرىلتايىندا «كەيىنگى ۇرپاق قازاق ءتىلىن ۇمىتىپ بارادى»، «10-15 جىلدا قازاق دياسپوراسى جويىلۋى مۇمكىن»، «قازاق ەكەنىمىزدى بىلەمىز، ءبىراق سەزىنبەيمىز» سىندى پىكىرلەر ايتىلىپ كەلەدى.

وسىنداي پىكىرلەردەن كەيىن «ەگەر قازاقتار ءوز ءتىلىن ۇمىتىپ، جاقىن ونجىلدىقتا جويىلىپ كەتۋدى ماقسات ەتىپ السا، جىل سايىن قۇرىلتايعا نە ءۇشىن جينالادى؟» دەگەن سۇراقتىڭ تۋاتىنى انىق.

لوندونداعى قازاق قاۋىمداستىعىنىڭ ءتوراعاسى يسمايل كەسەجي: «راس، جاستاردىڭ جارتىسىنان كوبى قازاق تىلىندە سويلەمەيدى. قازىرگى ورتا بۋىن وكىلدەرى عانا ءوز ءتىلىمىزدى بىلەدى. بۇل جاعدايدىڭ كوڭىلگە قاياۋ تۇسىرەتىنى انىق. ءبىراق امال قايسى؟! قولدان كەلەتىن شارالاردى اتقارىپ جاتىرمىز.

جاستار اراسىندا قازاق تىلىنەن سايىس ۇيىمداستىرىپ، ىنتالاندىرۋ سىيلىقتارىن ۇلەستىرەمىز. مۇندا ءبىلىم الۋعا كەلگەن قازاقستان جاستارىنىڭ كومەگىنە جۇگىنەمىز. ءبىراق ولاردىڭ اراسىنان دا انا ءتىلىن بىلەتىن قازاقتى تابۋ قيىن. كوبى ورىس تىلىندە سايرايدى. وسىنداي ءبىردى-ەكىلى شارانىڭ ناتيجەسى از، ارينە. سەبەبى جاستاردىڭ ءبىلىم ورداسى، ارالاساتىن ورتاسى باسقا تىلدە. لوندوندا ءجۇرىپ تۇرىك ءتىلىن نەگە ۇمىتپايمىز؟! سەبەبى تۇرىك تىلىندە تاراتىلاتىن سپۋتنيكتىك تەلەارنالار جەتكىلىكتى. وندا جاڭالىقتاردان بولەك، تانىمدىق، ويىن-ساۋىقتىق باعدارلامالار كوپ ءارى قىزىقتى. قۇرىلتاي سايىن بۇل ماسەلەنى كوتەرەمىز. الايدا شەشىمى ءاردايىم بۇلىڭعىر» دەگەن بولاتىن.

راس، ەۋروپانىڭ ءار مەملەكەتىندە قونىس تەپكەن ءار قازاقتىڭ نەگىزگى ءوتىنىپ سۇراعانى - ءتىل ماسەلەسى بولدى. «ءبىزدىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىمىز ويداعىداي. شەتتەگى قازاقتىڭ كۇنكورىس قامى تومەن بولسا، جىلدا قۇرىلتايعا جينالا المايتىن ەدى. بىزدەگى نەگىزگى ماسەلە - ۇرپاق بولاشاعى. ەگەر ءتىل ۇمىتىلاتىن بولسا، جاستار قازىرگى تۇراق ەتكەن مەكەنىنە ءسىڭىسىپ كەتەدى. جاستاردىڭ ءارقايسىسىن ەلگە جىبەرىپ، ءتىل ۇيرەنىپ كەلۋىنە جاعداي جاساي المايمىز. سول سەبەپتى بۇل ماسەلەنى قازاقستانداعى وزگە جۇرتقا تارايتىن مەديانى رەتتەۋمەن شەشە الاتىن شىعارمىز. ماسەلەن، سپۋتنيك ارقىلى «Kazakh TV» تەلەارناسى تارايدى. ونداعى اقپاراتتىڭ كوبى اعىلشىن تىلىندە.

قازاقستانداعى بولىپ جاتقان جاڭالىقتاردان حاباردار بولىپ وتىرامىز. ءبىراق انا ءتىلىمىزدى دامىتۋعا ول ارنانىڭ سەپتىگى از» دەيدى شەتەل اسقان قانداستار. اتالعان پروبلەمانىڭ قانشالىقتى كوتەرىلىپ جۇرگەنى جانە شەشىمى قانداي دەگەنگە قاتىستى ءبىر مىسال.

 

«ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنىڭ 2013 - جىلعى 5 - ماۋسىمداعى سانىندا جۋرناليست جانبولات اۋپبايەۆتىڭ «قازاق قايدا جۇرسە دە قازاق» دەگەن تاقىرىپپەن 2013 - جىلى پاريجدە وتكەن ەۋروپا قازاقتارى قۇرىلتايىنا ارنالعان ماقالاسى جارىق كوردى. سوندا دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعى ءتوراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى تالعات ماماشيەۆ: «الەم قازاقتارىنىڭ 2011 - جىلعى استاناداعى IV قۇرىلتايىنان بەرى ەكى جىل ءوتتى. سونداعى سىزدەردىڭ ايتقان ۇسىنىس-تىلەكتەرىڭىزگە بايلانىستى نەندەي نارسەلەردىڭ قولعا الىنىپ، جۇزەگە اسقانىن حاباردار ەتۋگە رۇقسات ەتىڭىزدەر» دەپ توقتالىپ وتكەن ماسەلەلەرىنىڭ ءبىرى تومەندەگىدەي سيپات الدى.

شەتەلدەردەگى قانداستارىمىزدىڭ سوڭعى فورۋمدا ەرەكشە ءوتىنىپ سۇراعانى مەملەكەتتىك تىلدەگى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنداعى ينتەرنەت قولجەتىمدىلىگى ەدى. سوعان بايلانىستى، قاۋىمداستىق «قازاق الەمى» اتتى سايت اشتى. رەسپۋبليكالىق «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىندە كۇن سايىن لاتىن، اراب، كيريلليتسا قارپىندەگى ەلەكتروندى رەسۋرس ونىمدەرى قىتاي، موڭعوليا، رەسەي مەن تۇركيا جانە ەۋروپا قازاقتارىنا ينتەرنەت جەلىسى ارقىلى جول تارتۋدا.

بۇعان «ايقىن» گازەتى مەن «تۇركىستان» اپتالىعىنداعى جانە «قازاقپارات» اگەنتتىگىندەگى شەتەلدەردەگى قانداستارىمىزعا ارنالعان سايتتاردى قوسىڭىز. بۇرىن امەريكا مەن ەۋروپا قۇرلىقتارى جانە  ۇلى بريتانياداعى وتانداستارىمىز ءۇشىن اعىلشىن، قازاق تىلدەرىندە كورسەتەتىن ءبىر عانا «كاسپيونەت» تەلەارناسى بار ەدى. قازىر ەندى وعان «قازاق ТV» مەن «7-ارنا» جۇيەسىنىڭ سەرىك بوپ قوسىلعانىن قۋانىشپەن ايتا الامىز دەگەن بولاتىن.

تەلەارنالاردى ناقتىلاپ الساق 2002 - جىلدىڭ 25 - قازانىندا تۇساۋى كەسىلگەن «كاسپيونەت» تەلەارناسىنىڭ اتاۋى 2012 - جىلدىڭ قىركۇيەك ايىندا «قازاق ТV» بولىپ وزگەردى. نەگىزىنەن، ءۇش تىلدە حابار تاراتاتىن تۇڭعىش سپۋتنيكتىك تەلەارنانىڭ مەملەكەتتىك ءتىلدى پايدالانۋ كورسەتكىشى تازا 50 پايىز بولسا، اعىلشىن جانە ورىس تىلدەرىنىڭ ءارقايسىسىنىڭ 25 پايىزدان ۇلەسى بار. قازاقستاندى الەم جۇرتشىلىعىنا تانىتىپ كەلە جاتقان ارنا ەۋروپا مەن ورتا ازيا، ورتالىق شىعىس ەلدەرى مەن افريكانىڭ سولتۇستىك ايماقتارىنا تارالادى.

اتالعان ارنا كورەرمەندەرىنە قازاقستاننىڭ تىنىس-تىرشىلىگى جونىندە بارىنشا تولىق، وبەكتيۆتى اقپارات بەرىپ وتىرادى. اتاپ ايتقاندا، ەلىمىزدەگى نەگىزگى ساياسي وقيعالار جونىندە، ەكونوميكا، سپورت، اۋا رايى، ەلدىڭ مادەني ومىرىندە بولىپ جاتقان جاڭالىقتاردى تولىققاندى قامتيدى. ۇلتتىق سپۋتنيكتىك ارنادا نەگىزگى جاڭالىقتاردان باسقا 20 داي تانىمدىق باعدارلامالار دايىندالادى. قازاقتىڭ سالت-ءداستۇرى مەن تاريحىنا، ءان-كۇيى مەن تامىلجىعان تابيعاتىنا قاتىستى «اتامەكەن»، «اعايىن»، «قولونەر شەبەرلەرى»، «كوشپەندىلەر اۋەنى» سەكىلدى كوپتەگەن حابارلار ۇلتتىق قۇندىلىقتار تۋرالى باياندايدى.

سونىمەن قاتار ارنا كورەرمەندەرگە شەتەلدىك ديپلوماتتاردىڭ قازاقستانداعى جۇمىسى مەن ءومىرى تۋرالى «Persons grata» باعدارلاماسىن، ال قازاقستان تۋرالى شەتەلدىك جۋرناليستىڭ كوزىمەن دايىندالاتىن «Steppe tales» حابارلارىن ۇسىنادى. مۇنداعى ماقسات - قازاقستان تۋرالى اقپاراتى از كورەرمەنگە ەلىمىزدى تەرەڭ تانىستىرسا، ال قازاقستاندىقتار شەتەلدىك ەلشى ارقىلى سول ەلدىڭ تۇرمىسىنان حاباردار بولا الادى.

تاۋەلسىز قازاق ەلىنىڭ قارىشتاپ دامىپ كەلە جاتقان ەكونوميكاسى، ەلدىڭ ىشكى-سىرتقى ساياساتى، مەملەكەتكە تانىمال تۇلعالاردىڭ ءومىر جولدارى، اتا سالتىمىز، ۇلتتار تاتۋلىعى سياقتى ماسەلەلەر تۋرالى ءارتۇرلى سالاعا باعىتتالعان تەلەجۋرنالدار دايىندالادى. ولار - «Regional Focus» ، (ايماقتاعى اقپاراتتار) «Culture»  (مادەنيەت)، «Portraits» (تۇلعا)، «International Dialogue» (ۇلتارالىق ديالوگ)، «History» (تاريح)، «Occupations» (ماماندىق) سەكىلدى تۇراقتى ايدارلارمەن بەرىلەتىن شاعىن حابارلار. بۇدان باسقا، جاڭالىقتار، بيزنەس جاڭالىقتار، سپورت باعدارلامالارىن جۇرتشىلىق نازارىنا ۇسىنىلىپ وتىرادى.

ال 2009 -جىلدان باستاپ ەلۋ دە ەلۋ پايىز قازاق-ورىس تىلدەرىندە اقپارات تاراتاتىن «Seven Kazakhstan»  تەلەارناسى دا الىس-جاقىندى 14 مەملەكەتكە سپۋتنيك ارقىلى تارالادى. «Seven Kazakhstan»  جونىندە تەلەارنا قىزمەتكەرلەرى بەرگەن اقپارات وسى عانا.

قولدا بار اقپارات كوزدەرىنە جۇگىنسەك، جەر جاھانعا تۇرىك تىلىندە سپۋتنيك ارقىلى تاراتىلاتىن 70 كە جۋىق تەلەارنا بار. ال رەسەيلىك تەلەۆيزيا نارىعىندا سپۋتنيكتىك تەلەارنا سانى وتىزدان اسادى ەكەن. اتالعان دەرەكتەن كەيىن شەتەل اسقان قانداستارىمىزعا «قازاق تىلىندە سويلەمەدىڭ» دەپ، ال وقۋ ىزدەپ، وتانىنان جىراقتا جۇرگەن جاستارعا «نەگە ورىس تىلىندە سويلەيسىڭ؟!» دەپ رەنجىپ كور.

«Kazakh TV» تەلەارناسى قازاق ءبولىمى باعدارلامالارىنىڭ باس رەداكتورى گۇلجاينار سۇلەيمەنوۆا ءبىرقاتار باسىلىمدارعا بەرگەن سۇحباتىندا: «Kazakh TV» ارناسى اۋەل باستا شەتەلدەگى اعايىنداردىڭ انا ءتىلىن، ءدىنىن ۇمىتپاۋ ءۇشىن، ەلدىڭ ىستىق سالەمىن، اماناتىن جەتكىزۋ ءۇشىن قۇرىلعان. اتالعان تەلەارنا الىستاعى اعايىننىڭ كوز قۋانىشىنا اينالىپ وتىر دەپ تولىق سەنىممەن ايتۋعا بولادى. بۇگىندە تەلەارنامىز 93 ەلگە تاراپ، قازاقستاندى ناسيحاتتاۋ قۇرالىنا اينالدى.

ءبىزدىڭ ارنانىڭ اقپاراتتىق باعىتى ەڭ الدىمەن مەملەكەت مۇددەسىنە قىزمەت ەتۋ. سوندىقتان ءۇش تىلدە -  قازاق، ورىس جانە اعىلشىن تىلدەرىندە ۇزدىكسىز جۇمىس ىستەپ كەلەمىز. بۇل تۇڭعىش قازاقستاندىق سپۋتنيكتىك تەلەجوبانىڭ ۇلتتىق مۇددە تۇرعىسىنان العاندا اتقاراتىن جۇگى اۋىر، العا قويعان ماقسات- مىندەتى زور» دەگەن بولاتىن. «Kazakh TV» ارناسىنىڭ ءاۋ باستا قۇرىلعان ماقساتى -  شەتتەگى قانداستارعا قازاق ءتىلىن ۇمىتپاۋعا جاعداي جاساۋ بولسا، سول باعىتتاعى باعدارلامالاردىڭ سانىن ارتتىرىپ، قازاق تىلىندە بەرىلەتىن اقپارات ۇلەسىن كوبەيتسە يگى.

وزگە ەلگە تارالاتىن ارنالار بىلاي تۇرسىن، ءوز ەلىمىزدەگى تەلەارنانىڭ ءبىرقاتارى جابىلىپ جاتقاندا، بىزگە تۇركيا مەن رەسەيدەگى ستاتيستيكاعا جەتۋ قايدا؟! دەسەك تە، سانى كوپ، ساپاسى ماردىمسىز ارنالاردى جاپپاي اشقاننان گورى جوعارىدا اتالعان ەكى سپۋتنيكتىك تەلەارنانى شەتتەگى قانداستارىمىز وتىنگەندەي قازاق ءتىلىن ۇيرەتۋگە باعىتتاسا...

ايدانا نۇرمۇحان

«ايقىن»