ۇلت رۋحىن شەكارامەن بولمەيىك
ونىڭ ون ميلليوندايى اتاجۇرتتا وتىرمىز.
قالعان ۇشتەن ءبىر بولىگى جۇمىر جەردىڭ ءار پۇشپاعىندا، شەكارا سىرتىندا ءومىر سۇرۋدە.
سول شەكارامىزدىڭ ەكى بەتى بارى بەلگىلى.
سىرتتاعى اعايىندارمەن، ياعني شەتەلدەردەگى قازاق دياسپوراسى وكىلدەرىمەن بايلانىس جاساۋ دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعىنا جۇكتەلگەن.
مۇنىڭ ءوزى وتە كەڭ كولەمدى جۇمىس.
بۇلاي بولاتىنى، الدىمەن دياسپورا ۇعىمىنىڭ اياسى وتە كەڭ. سەبەبى، تاعدىردىڭ جازۋىنا سايكەس، ءوز جەرىندە وتىرىپ تا شەت مەملەكەتتەر قۇرامىندا قالىپ كەتكەن قازاق اۋىلدارى از ەمەس. مۇنداي ەلدى مەكەندەر قازاقستانمەن كورشىلەس ەلدەردىڭ بارىندە بار.
ولاردىڭ قازاق يررەدەنتتەرى دەپ اتالۋعا ءتيىس تۇرعىندارىن دا قازىر ءبىز دياسپورا اتاندىرىپ ءجۇرمىز. قاۋىمداستىقتىڭ ەڭ نەگىزگى مىندەتى وسى دياسپورا وكىلدەرىنىڭ رۋحاني قاجەتتىلىكتەرىن قاناعاتتاندىرۋ، ءتىلىن، مادەنيەتىن، ۇلتتىق سالت-داستۇرلەردى ساقتاۋىنا جاردەم ەتۋ، اتاجۇرتقا دەگەن ىقىلاسىن وياتۋ بولىپ تابىلادى.
كەيبىرەۋلەر ويلاعانداي، قاۋىمداستىق كوشى-قون ماسەلەسىمەن اينالىسپايدى. كوشى-قونمەن، ورالماندار ماسەلەسىمەن قازىر اتاعىنان ات ۇركەتىندەي، ەلىمىزدىڭ ءۇش بىردەي مينيسترلىگى اينالىسۋدا. قاۋىمداستىق ءۇشىن قازىر دياسپورا وكىلدەرىمەن رۋحاني جاقىندىق الدىڭعى ورىنعا شىعىپ وتىر.
سان-سالالى بۇل ءىستىڭ ءبىر كورىنىسى رەتىندە ءبىز قازىر شەتەلدىك قازاق اۆتورلارىنىڭ تۋىندىلارىن جاريالاۋعا، قازاقستاندىق اۆتورلاردىڭ ەڭبەكتەرىن دياسپورا وكىلدەرى اراسىندا تاراتۋ مەن ناسيحاتتاۋعا كوڭىل بولۋدەمىز. شەكارا ارقىلى بولىنگەن ءبىر ۇلت وكىلدەرىنىڭ اراسىن جاقىنداتۋعا ءتيىس ءىستىڭ قاي-قايسىسى دا ءبىزدىڭ ۇيىم ءۇشىن جات ەمەس.
شەكارا اتاۋلىنىڭ ەكى بەتى بارى بەلگىلى، دەدىك. ءوزىمىز قازانىندا قايناپ كەلگەن بەرگى بەتتەگىنىڭ ءبارى دە بىزگە تۇسىنىكتى. تۋرا الاقانداعىداي. ال، ارعى بەت تۋرالى نە بىلەمىز؟ قازاق قاي جەردە جۇرسە دە ونىڭ ءتۇپ-تامىرى، ءتىلى مەن مادەنيەتى ءبىر ەكەندىگىن ءبارىمىز مويىنداعانىمىزبەن، ءبىز مويىنداۋعا ءتيىس تاعى ءبىر اقيقات بار.
ول - ارعى بەتتەگى قانداستارىمىزدىڭ جاندۇنيەسىن ءتۇسىنۋىمىز ءالى دە تومەن ەكەندىگى. قازىرگى ادەبيەتىمىزدەگى ۇڭىرەيگەن وسىناۋ ولقىلىقتىڭ ورنىن دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعىنىڭ «اتاجۇرت» باسپا ورتالىعىنان شىعىپ جاتقان كىتاپتار ءبىرشاما تولىقتىرا الادى. تاقىرىپتىق، يدەيالىق، كوركەمدىك جاعىنان قايتالانباس ەرەكشەلىكتەرگە تولى، ەلارالىق ماڭىزعا يە شەتەلدىك قازاق اۆتورلارىنىڭ كىتابىن باسىپ شىعاراتىن بۇل باسپا ورنىنىڭ ونىمدەرى وزگەشە. «اتاجۇرتتان» شىققان كىتاپتار الىستاعى اعايىننىڭ جانىن بىزگە جاقىنداتا تۇسۋگە ارنالعان.
«العاش شەكارا تۇبىنە كەلگەندە ماڭايىما ۇدىرەيە دە تاڭقالا قاراپ قالدىم. ءدال الدىمىزداعى تور تەمىردىڭ ار جاعىندا بىرنەشە جىلدان بەرى بىزگە قاۋىپ توندىرەدى دەپ ايعايلاپ، بىردەن-ءبىر جاۋ ساناپ كەلگەن سوۆەت وداعىنىڭ تەرريتورياسى كوسىلىپ جاتىر»، دەگەن جولداردى ءوز قانداسىمىز، قىتايداعى تالانتتى قازاق جازۋشىسى تۇرسىنحان ءالقان ۇلى باۋىرىمىز جازعان. ارعى بەتتىڭ سان ءتۇرلى ساياسي وتكەلەگىن باستان كەشىرگەن قىتاي قازاقتارىنىڭ بەرگى بەت تۋرالى ويلارى قىزىق. «تۇندە ۇيىقتاپ جاتقاندا سوۆەت وداعىنىڭ شپيوندارى باسپالاپ كەلىپ، بايلاپ الىپ كەتەتىندەي، بولماسا ولاردىڭ تىڭشىلارى اعاش-اعاشتىڭ اراسىندا تىعىلىپ جاتقانداي ەلەستەيدى» ولارعا...
سويتە تۇرا قانمەن بەرىلگەن تۇيسىك ارقىلى اتامەكەن - قازاقستاندى ەرەكشە قادىر تۇتادى. ت. ءالقان ۇلىنىڭ «تىرلىكتەن تەرىپ العاندار» اتتى پوۆەستەر مەن اڭگىمەلەر جيناعىنداعى ارعى بەت كەيىپكەرلەرىنىڭ جۇرەگىندە اتاجۇرتقا دەگەن سارتاپ ساعىنىش بار. شەكارا تۇبىندەگى مويكە دەگەن جەردە ءشوپ شاۋىپ جۇرگەن «جىگىتتەر... تەمىر توردىڭ ار جاعىنا اياقتارىن الماكەزەك وتكىزىپ، «مىنە، مەن دە سوۆەت وداعىنا باردىم» دەپ جىرعاپ قالاتىن»، - دەيدى اۆتور.
كەرەعار دۇنيە- اي، دەسەڭىزشى!.. بالا كەزىمىزدە قازاق جەرىن «باسىپ العان» قىتايلىقتار بەرگى بەتتەگى ءبىزدىڭ دە تۇسىمىزگە ءجيى ەنۋشى ەدى عوي.
ت. ءالقان ۇلىنىڭ «تىرلىكتەن تەرىپ العاندار» جيناعىنداعى قىسقا اڭگىمەلەردى، اسىرەسە، «اپام قاشىپ كەتىپتى» پوۆەسىن قازىرگى ادەبيەتىمىزدىڭ ۇزدىك تۋىندىلارى قاتارىنا جاتقىزۋعا بولادى.
ق ر مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگىنىڭ ارناۋلى باعدارلاماسى بويىنشا كىتاپتارى شىعارىلىپ، ەلىمىزدەگى ەڭ ءىرى كىتاپحانالار جۇيەسى ارقىلى تاراتىلعانىمەن، كوپشىلىك نازارىنان ورىنسىز سىرت قالىپ كەلە جاتقان شەتەلدىك تالانتتى قازاق اۆتورلارى از ەمەس.
بۇلاردىڭ قاتارىنا قىتاي قازاقتارىنىڭ اراسىندا العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ، رومان جانرىنا قالام تارتقان جازۋشى، مارقۇم كۇنگەي مۇقاجان ۇلىن جاتقىزۋعا بولار ەدى. ءتىل مەن ستيل جونىنەن ول دارا تۇر. بۇل ەرەكشەلىگى كۇنگەي شىعارماشىلىعىن شەبەرلىك شىڭىنا جەتەلەپ اكەلگەندەي كورىنەدى. كەستەلى، ورالىمدى ءتىل مەن سەلكەۋسىز ستيل جازۋشى اڭگىمە، پوۆەستەرىنىڭ ءون بويىنا قان جۇگىرتىپ، جان ءبىتىرىپ تۇرعانداي سەزىلەدى. ءار ءسوز بەن سويلەمنىڭ ار جاعىنان ءتىرى بەينەلەر، تانىس كەيىپكەرلەر بوي كورسەتىپ وتىرادى.
سوندىقتان بولۋ كەرەك، ك. مۇقاجان ۇلى شىعارمالارىنىڭ كەيىپكەرلەرى ءاربىر قازاق اۋىلىندا جۇرگەندەي بولىپ تۇرادى. «ورتەكە» تاريحي اڭگىمەسىندەگى مىرزا زالىڭ اتانعان بوتىحان بەينەسىن الايىقشى. «مارقۇمنىڭ مۇراتى - ماقتان ەدى. سونىڭ قۇلى بولىپ، نە الۋان قيىندىققا شىداعانى بار» دەپ اڭگىمەلەنەتىن بوتىحاندار قاي اۋىلدا جوق. باسقا ەل، باسقا جۇيەدە ءومىر سۇرگەنىمەن، ول بەرگى بەتتەگى بىزدەرگە دە جات ەمەس.
اركىمنىڭ ماقتانى ءارتۇرلى. سەمىزدىكتى باقۋاتتىلىقتىڭ بەلگىسى دەپ ۇققاندىقتان شىعار، مىرزا زالىڭ ءوزىنىڭ ەتجەڭدىلىگىن كورسەتىپ قالۋعا قۇمار. ەلدەن اسقان ءىرى ەمەس. «تۇيە ۇستىندە تىماقتاي بولىپ بوتەكەڭ وتىردى» دەپ سۋرەتتەلەتىن ول ءوزىن اتان تۇيە عانا تارتا الاتىنداي سالماق يەسى سەزىنەدى. توڭىرەگىندەگىلەردىڭ ءۇنسىز ءاجۋاعا اينالدىرىپ جۇرگەندىگىمەن مۇنىڭ شارۋاسى جوق. بوتىحاننىڭ اينالاسىنا قاراپ، قازاقى كەلەمەجدىڭ قۇدىرەتتىلىگىنە تاڭقالاسىڭ. شارۋاسىن دوڭگەلەنتىپ، ءتاپ- ءتاۋىر مال مەن باس قۇراپ وتىرعان بوتىحاننىڭ قازاقى ءاجۋانى سۋشا ءسىمىرىپ، مايشا سىڭىرەتىنىنە ەرىكسىز كۇلەسىز.
جىلىلىققا تولى كۇنگەي مۇقاجان ۇلى شىعارمالارىنىڭ اتاجۇرتتاعى وقىرماندارىمەن تولىق قاۋىشار كۇنى دە، شىنايى باعاسىن الار كەزى دە الدا ەكەندىگى انىق.
«اتاجۇرت» باسپا ورتالىعىنان سوڭعى جىلدارى جارىق كورگەن سۇيەكتى شىعارمالاردى شولا قاراعاندا، سۇلتان جانبولاتتىڭ «ەجەلگى ۇلىس تاريحى» كىتابى ەرەك كوزگە كورىنەدى. بۇل كىتاپ - جانكەشتى ەڭبەك جەمىسى. اۆتور قازاق جەرىندەگى ەڭ كونە، ەجەلگى تايپالاردىڭ ءبىرى سانالاتىن ءۇيسىن ەلىنىڭ تاريحىن زەرتتەۋگە 30 جىل ءومىرىن ارناپتى.
ول قىتاي جىلنامالارىنداعى قازاققا قاتىستى تالاي شىندىقتىڭ بەتىن اشادى. شىڭجاڭ وڭىرىندەگى بەلگىلى عالىم، ايتۋلى قالامگەردىڭ ساراپتاۋلارى سارابدال، ويلارى دايەكتى، تۇجىرىمدارى بەرىك. ءۇيسىن ۇلىسىنىڭ ب. ز. ب. II-I عاسىرلاردا ءوز زامانىنا ساي ءىرى دە قۋاتتى مەملەكەت بولعاندىعىن س. جانبولات جان-جاقتى اشىپ كورسەتەدى. ءبىر سۇيسىنەرلىگى، بۇل شىعارما جەرگىلىكشىلدىكتەن، جىكشىلدىكتەن ادا-كۇدە تازا.
موڭعوليالىق عالىممۇرات حابساتار ۇلىنىڭ «قازاق بولمىسى» كىتابىن ۇلت جاناشىرىنىڭ ءۇنى، ءتىپتى، جانايقايى دەپ قابىلداعانىمىز ابزال. اتا-بابالارى بايان-ولگەيگە قونىستانعالى تالاي عاسىر وتسە دە، قازاقستاندى وتانىم دەپ بىلەتىن ع. حابساتار ۇلىنىڭ تۋىندىسىن شىنايى پاتريوتيزم جەمىسى دەۋگە بولادى. شىعارمادا ۇلتتىق بولمىسىمىزعا قاتىستى قۇبىلىستارعا بايىپتى تالداۋ جاسالىنىپ، سوقتالى ويلار ايتىلادى.
تاپەي قايىسقاننىڭ «سەكسەۋىلدىڭ شوعى» جىر جيناعى، ونەرحان وگىزباي ۇلىنىڭ «تاعدىر تالقىسىندا» اتتى پوۆەستەر مەن اڭگىمەلەر جيناعى دا وقىرمان ىقىلاسىنا لايىق دۇنيەلەر. شەكارا سىرتىنداعى اعايىندارىمىزدىڭ رۋحاني الەمىن تانىتارلىق مۇنداي شىعارمالاردىڭ ءجيى جاريالانىپ تۇرۋى كەرەك-اق، ارينە.
«اتاجۇرت» باسپا ورتالىعىنان سوڭعى جىلدارى عانا جاريالانعان كىتاپتاردىڭ كەيبىرىنە قىسقاشا شولۋ جاساپ وتتىك. ال، قاۋىمداستىق باسپا ورتالىعى جۇمىس ىستەي باستاعان 2000 - جىلدان بەرى ەلىمىزدىڭ مادەني-رۋحاني ومىرىنە ۇلەس بولىپ قوسىلارلىقتاي باسقا دا سۇيەكتى تۋىندىلار از جاريالانعان جوق. قاجىعۇمار شابدان ۇلى، تاڭجارىق جولدى ۇلى، باتىرحان قۇسبەگين، حاليفا التاي، جاقسىلىق ءساميت ۇلى، زاردىحان قينايات ۇلىنىڭ شىعارمالارى قازاق ادەبيەتى مەن مادەنيەتىنە، تاريحىنا ايتۋلى جاڭالىق بولىپ ەندى.
تۇپتەپ كەلگەندە، دياسپورا وكىلدەرىنىڭ شىعارماشىلىعىنا قامقورلىق جاساۋ شەكارانىڭ ەكى بەتىندەگى ۇلتىمىزدىڭ تۇتاستىعىنا قىزمەت ەتۋمەن تەڭ. سوڭعى كەزدە بۇل ىسكە ق ر مادەنيەت مينيسترلىگىندەگىلەردىڭ ىقىلاسى نەلىكتەن ازايا باستاعانى تۇسىنىكسىز. مينيسترلىكتىڭ باعدارلاماسىنا شەتەل قازاقتارى شىعارمالارىنىڭ ەنۋى قيىن بولىپ بارادى. وزىندىك ەرەكشەلىكتەرگە، ەلارالىق ماڭىزعا يە شەتەلدىك قازاق اۆتورلارىنىڭ كىتابىن باسىپ شىعارۋ ىسىنە ارنايى باعدارلاما ارقىلى ۇزاق جىلدار بويى قامقورلىق تانىتىپ كەلگەن ق ر مادەنيەت مينيسترلىگى ۇستانىمىنىڭ بەرىك بولۋىن قالار ەدىك.
سەرىك ءراسىلوۆ، دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعى «اتاجۇرت» باسپا ورتالىعىنىڭ باس رەداكتورى.
«قازاق ادەبيەتى»