ورالماندار ەڭبەك ميگرانتتارى ەمەس
شەكارادان ءوتىپ تۋعان جەرگە بەت العاندا، قاتتى تولقىدىم.
ساعىنىپ قالعاندىقتان با، جوق قيماستىقتان با؟ ويتكەنى بۇل جەر قازاقتىڭ بايىرعى اتا قونىسى ەمەس پە؟ بارعاسىن اۋىلدى ارالاپ، ەلدىڭ جاعدايىمەن تانىستىم.
داۋلەتتى قارت شوپان اتانعان جەتپىستى القىمداسا دا ءالى جايداق اتقا قارعىپ ءمىنىپ مال قايىراتىن ءومىرجان مۇقاري اقساقالمەن اڭگىمەلەسكەندە، شەشىلە اقتارىلدى.
مال مەن ەگىن سىندى قوس شارۋاشىلىقتى دوڭگەلەتىپ وتىرعان قاريا توعىز بالانى ەل قاتارىنا قوسىپتى. زايىبى ەرتەرەكتە قايتىس بولعان. ءوزى كەنجە ۇلى مەن كەلىنىنىڭ قولىندا. ماعان «بالام، سەن وقىعان ازاماتسىڭ. بۇل جاقتاعى قازاقتىڭ حال-جاعدايىن كوردىڭ. مۇمكىندىك بولسا، شەتەلدەگى قازاقتاردىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن جاۋاپتى ورىندارعا جەتكىزسەڭ. قىتايداعى قازاقتاردىڭ تىلەگى - وسى» دەپ ءوتىنىش ايتتى. قاريانىڭ ايتقانى مىنالار:
«بىرىنشىدەن، ءبىزدىڭ ءتول قۇجاتتى دايىنداپ ۇرىمجىدەگى ەلشىلىك ورتالىققا جەرگىلىكتى ورىننان قۇجاتتاردى جيناپ جولداعانشا تالاي سەرگەلدەڭ مەن كەدەرگىلەرگە تاپ بولامىز. ماسەلەن، «شاقىرتۋىڭ زاڭدى ما، كىم شاقىرتتى؟» دەگەندەي ساۋالداردىڭ استىنا الادى. سوندىقتان قۇلجا سياقتى قازاق كوپ شوعىرلانعان قالالاردا قازاقستاننىڭ ارنايى كوشى-قونعا جاۋاپتى شاعىن وكىلدىكتەرىن نەگە اشپاسقا؟ سول كەزدە جۇمىس تەزدەپ جۇرەر ەدى. ەكىنشىدەن، شەكارادان كوشىپ نە ءوز بەتىمەن وتكەن قازاقتاردى ارنايى كوميسسيا تەكسەرىپ بارىپ، قونىستاناتىن جەرلەرگە جەتكىزىپ، ارى قاراي ازاماتتىق الۋعا نەگە ارنايى جەڭىلدەتىلگەن كومەك جاسامايدى؟ ويتكەنى پاسپورتتى تىركەۋ، ازاماتتىققا قۇجاتتار وتكىزۋ مەن ازاماتتىق الۋ بارىسى بىرنەشە جىلعا سوزىلادى ەكەن. بۇل قولدان جاسالعان «سىرتقا تەبۋ ەمەس پە؟» ۇشىنشىدەن، ءبىز قازاقستاننىڭ جەتىستىكتەرىن ماقتان ەتىپ، ۇنەمى نازار اۋدارىپ وتىرامىز. ءبىزدىڭ بارعىمىز كەلگەنمەن ەكى مەملەكەت اراسىندا ءالى كۇنگە دەيىن كوشى-قون تۋرالى كەلىسىم جوق ەكەن. ءبىزدى جىبەرگىسى كەلمەيدى. ويتكەنى قازاقتاردىڭ كوبىسى مالمەن جانە ەگىنمەن شۇعىلدانادى.
وسى ءۇشىن دە قازاقتار مۇنداعى مەملەكەتكە تىرەك. سوندىقتان ايىرىلعىسى كەلمەيدى. تورتىنشىدەن، قولىمىزداعى ءتورت تۇلىك اسىل تۇقىمدى مالىمىزبەن كوشىپ بارىپ، قونىستانساق وزىمىزگە دە، قازاقستانعا دا جامان بولماس ەدى. بەسىنشىدەن، كوشىپ بارعان ورالمان قازاقتارعا داعدىلى كاسىبىن دامىتۋعا مەملەكەت دەڭگەيىندە جاعداي قاراستىرىلسا. ءبىز جەر مەن مالعا سۇيەنگەن قازاقپىز. سوندىقتان زاڭدى تۇردە ەگىن ەگۋگە جەر، مال باعۋعا جايىلىم بەرسە ەكەن دەيمىز.
راسىندا، قاريانىڭ ايتقانى كوڭىلگە قونادى. وسى ەسكەرىلسە، كانەكەي...
ازاماتتىق الۋ دا وڭاي ەمەس
الماتى ماڭىنداعى شەلەك اۋىلىنا كورشى قىتايدان بىرنەشە ءۇي-تۋىستارىمىز كوشىپ كەلدى. ولار - ءوز بەتتەرىمەن كوشىپ كەلىپ جاتقاندار. تۋىسقانداردى ىزدەپ، امانداسىپ قايتايىن دەپ بارا قالدىم. جومارت دەگەن تۋىسىمنىڭ جالداپ وتىرعان ۇيىنە كىرىپ، جايعاسا باستاعان سوڭ قۇجاتتىڭ جايىنا كوشتىك. «ازاماتتىقتى العانىمىزعا ەكى اي بولدى» دەيدى ول.
- تاريحي وتانىمىزعا كەلگەلى ءبىر جىلدان استى. كوشىپ كەلە سالىپ قۇجاتتارىمىزدى كوشى-قون باسقارماسىنا تاپسىردىق تا «ورالمان كۋالىگىن» الدىق. ال بىلتىر ناۋرىزدا قۇجاتتاردى تۇراقتى تىركەۋ مەن ازاماتتىق الۋعا تاپسىرعانبىز. مىنە، بيىلعى ساۋىردە عانا ازاماتتىققا قولىمىز جەتتى.
قانشاما ادامدار ازاماتتىعىن الا الماي سەندەلىپ ءجۇر. ءىستىڭ انىق-قانىعىن ءبىلۋ ماقساتىندا شەلەك اۋىلدىق كوشى-قون بولىمىنە باس سۇقتىق. ءبولىم جەتەكشىسى قايرات جوق ەكەن. اۋدانعا جينالىسقا كەتىپتى. ءسانيا دەگەن قارىنداسىمىز كەلگەن ورالمانداردىڭ قۇجاتتارىن تەكسەرىپ، ءجون-جوباسىن ايتىپ جاتىر.
«ازاماتتىقتى الۋ قانشا ۋاقىتقا سوزىلىپ جاتىر؟» دەگەن سۇراعىمىزعا: «مەن بىلمەيمىن، باستىق بىلەدى» دەپ قىسقا قايىردى. ەسىك الدىندا كەزەكتە تۇرعان جاسى قىرىقتاعى جىگىت اعاسىنان: «ءسىز نە جاعدايمەن ءجۇرسىز؟» دەدىك.
- مەنىڭ اتىم - قانات. قىتايدان كەلدىم. قۇجاتتارىمدى ازاماتتىق الۋعا وتكىزگەلى سەگىز اي بولدى. قازاقستان اۋىلىندا تۇرامىن. سونى بىلەيىن دەپ كەلدىم.
- ءبىر ءوزىڭىز بە؟
- ءتورت ادامبىز، - دەدى.
- مەن ازاماتتىق الۋعا قۇجاتتارىمدى وتكىزە الماي ءجۇرمىن، - دەيدى الىبەك دەگەن وزبەكستاننان كەلگەن سارى جىگىت. جاس شاماسى الپىستى القىمداپ قالعان ەرلى-زايىپتىلار ءجۇر ەكەن. ولار ازاماتتىق الۋ ءۇشىن قۇجاتتارىن وتكىزىپ قويعان، زەينەت اقىعا قاجەتتى قۇجاتقا كەلگەن كورىنەدى. قىسقاسى، اۋىلدان قۇجاتتار جينالىپ، ودان قالاداعى ورتالىققا كەلىپ، سوسىن استانادا قول قويىلعانعا دەيىن جىلعا جۋىق ۋاقىت كەتتى. تاۋەلسىزدىك العالى ەلىمىزگە 1,5 ميلليونداي قانداسىمىز كەلسە، سونىڭ 750 مىڭى مەملەكەتتىك باعدارلاما كومەگىمەن تاريحي وتانىنا قونىس اۋدارعاندار. بۇدان باسقالارى - قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اۋماعىنا ءوز بەتىمەن كەلگەن قازاقتار. ءبىراق اعايىنداردىڭ ءوز ەلىنە كەلۋى سوڭعى ءۇش-ءتورت جىلدا باسەڭدەپ قالدى. تاريحي وتانىنا ورالعاندارعا مەملەكەت تاراپىنان كۆوتا بەرىلىپ كەلگەنى ءمالىم.
الايدا قازىرگى كەزدە كۆوتا بەرۋ توقتاتىلعان. بۇرىن ەلىمىزگە كەلگەن ۇلتى قازاق تۇلعالار جەڭىلدەتىلگەن تارتىپپەن 6-7 ايدا ازاماتتىق الا السا، ەندى «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتىعى تۋرالى» زاڭ نەگىزىندە بۇل ءبىر جىلعا سوزىلدى.
قاعازدار «شەرۋى»
شەتەلدەن كوشىپ كەلىپ جاتقان قانداستارىمىزدىڭ بارعان جەرلەرىندە تۇراقتى تىركەۋگە تۇرۋ، ورالمان كۋالىگىن الۋ، ۆيزا اشتىرۋ وسىنىڭ ءبارى - ازاماتتىققا قۇجات وتكىزۋدىڭ باسپالداعى. وتكەن جىلى الماتى وبلىسى بويىنشا وزبەكستاننان 2315، قىتايدان 1325 قانداسىمىز كەلىپ، ازاماتتىق العان. وسى ءۇشىن كەم دەگەندە 15 ءتۇرلى قاعاز جيناۋ كەرەك ەكەن. «قازاقستاندا تۇراقتى تۇرۋىنا قارسى ەمەس» دەگەن انىقتاما الۋ ءۇشىن قىتاي تاراپىنان «ءۇي كىتاپشاسىنان شىعارىلعان» دەگەن انىقتاما تالاپ ەتەدى. قازاقستاننىڭ ازاماتتىعىن الماي، ول انىقتاما بەرىلمەيدى، مىنە، وسىنداي كەرەعارلىق بار. تۇراقتى تىركەۋگە، ازاماتتىققا قۇجاتتارىن وتكىزە الماي سەندەلىپ جۇرگەن باۋىرلار. ءبىر جۇيەلەنگەن كوشى-قون زاڭى بولماي تۇر. اتاجۇرتقا بەتتەگەن شەتەلدەگى قازاقتار شەكارادان وتكەن سوڭ، قاي جەرگە باراتىنىن، قايدا ورنالاساتىنىن بىلمەيدى. قازاقستانعا كەلگەن سوڭ ولارعا ناقتى يە بولاتىن، قاجەتتى قامقورلىق جاسايتىن مەملەكەتتىك مەكەمەنى تابا الماي سەندەلەدى. اقىرىندا قايداعى ءبىر الاياقتارعا الدانادى. سانسىز قۇجاتتار جيناۋ ابدەن شارشاتادى. وسى جاعداي كوشىپ كەلسەم دەپ وتىرعان اعايىندى دا الاڭداتادى. شەكارادا توسقاۋىلعا ۇرىنۋ، ەل ىشىندە تىركەۋگە تۇرۋ، ورالمان كۋالىگىن الۋ، ازاماتتىققا قول جەتكىزۋدە كەزدەسەتىن كەدەرگىلەر تالاي وتباسىن كەرى قايتۋعا ءماجبۇر ەتتى.
قازاقستان شەتەلدىك جۇمىس كۇشىنە تاۋەلدى بولا باستادى. بيىلدان باستاپ جۇمىس ىزدەپ كەلگەن شەتەل ازاماتى اي سايىن بەلگىلەنگەن مولشەردە سالىق تولەپ، جۇمىسىن ىستەپ جۇرە بەرەتىن بولدى. وسى تۇستا ايتا كەتەتىن نارسە، ورالماندار مەن ەڭبەك ميگرانتتارىن شاتاستىرۋعا بولمايدى. بۇلاردىڭ ماسەلەلەرىن ورتاق ءبىر زاڭمەن قاراستىرماۋ كەرەك. ويتكەنى قانداستار تاريحي وتانىن اڭساپ، ءبىرجولاتا قونىستانۋ ءۇشىن كەلەدى. ال ەڭبەك ميگرانتتارى ءناپاقا تاۋىپ، كۇن كورىس ءۇشىن جۇرەدى. قازاقستاندا ءوندىرىس ورنىن اشۋعا ينۆەستيسيا سالىپ، ازاماتتىق العىسى كەلگەن شەتەلدىكتەر از ەمەس ەكەنى بەلگىلى. ءبىراق ولار قازاقتىڭ ءتىلىن بىلە مە؟ مادەنيەتىن سىيلاي ما؟ ۇلتتىق قۇندىلىعىمىزدى قۇرمەتتەي مە؟ سالت- داستۇرىمىزگە قانىق پا؟ مىنە، شەتەلدىك جۇمىس كۇشى مەن شەتتەن ورالعان قاراكوز قانداستارىمىزدىڭ بىردەي ەمەستىگىن وسىدان-اق اڭعارۋعا بولادى. 2010 - جىلدىڭ سوڭىندا ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ مينيسترلىگىنىڭ قۇرامىنداعى كوشى-قون جانە دەموگرافيا كوميتەتى تاراتىلىپ ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ قاراماعىنا بەرىلدى. سودان بەرى كوشى-قون ماسەلەسى جەڭىلدەۋدىڭ ورنىنا، «ۇلتى قازاق شەتەل ازاماتى»، «ەتنيكالىق قازاق»، «ورالمان قازاق» دەپ ورالماندارعا كۇدىكپەن قاراپ، قولدان جاسالعان ارنايى كەدەرگىلەر، توسقاۋىلدار كوبەيدى. شەتتەن كەلگەن قازاقتاردىڭ قازاقستان اۋماعىندا ءجۇرىپ-تۇرۋى قيىندادى، تىركەۋ ءتارتىبى كۇشەيتىلدى جانە ازاماتتىق الۋ قيىنداي ءتۇستى.
جەر جۇزىندەگى ءاربىر قازاقتىڭ ورنى بولەك. قازاقستاننىڭ ۇلتتىق يدەولوگياسى - قازاق ەلى بولۋى كەرەك. ويتكەنى الەمدىك ىقپالداستىق قارقىن العان سايىن ەتنوستىق جانە ءدىني، سونىمەن قوسا تىلدىك فاكتورلار بەلەڭ الۋدا. قازاقستان ءوزىنىڭ ۇلتتىق دەربەس ساياساتىن جۇرگىزە وتىرىپ، الىستاعى قانداستارىن وركەنيەتتى ەلدەر (گەرمانيا، يزرايل، پولشا) سياقتى كوشىرىپ اكەلۋ كەرەك. وسى جەردىڭ، ەلدىڭ يەسى ءھام مەملەكەتىمىزدى قۇراۋشى نەگىزگى ۇلت بولىپ سانالاتىن قازاقتىڭ قاراسىن كوبەيتۋ - ەڭ ماڭىزدى ماسەلە. دەموگرافيانى ارتتىرۋعا ىشكى جاعدايمەن قوسا سىرتتان كەلىپ قونىستاۋشى قانداستارىمىزدىڭ دا زور اسەرى بارىن ەستەن شىعارمايىق.
جەڭىسبەك ءپازىل
«انا ءتىلى» گازەتى