كوز تيۋ پسيحولوگيالىق قۇبىلىس پا؟
ءتىپتى كەيبىر قىز-كەلىنشەكتەردىڭ دە جەمپىرىنىڭ نەمەسە كوستيۋمىنىڭ كەۋدە تۇسىنا تاعىلعان التىن نەمەسە كۇمىس تۇيرەۋىشتى (بروشكا) ءجيى كورىپ قالامىز.
باسقانى بىلاي قويعاندا، قايسى ءبىر اتبەگىلەردىڭ تالاي بايگەدە توپ جارىپ، باس بايگەنى بەرمەي جۇرگەن تۇلپارلارىن بوگدە كوزدەن تاسادا ۇستاپ، باپتايتىن ادەتى ءالى كۇنگە جالعاسىن تابۋدا. بۇل نەلىكتەن؟
بۇل - ءسابيدى نەمەسە جەلمەن جارىسقان حاس جۇيرىكتى كولدەنەڭ كوك اتتىنىڭ كوزىنەن قورعاۋ. سوندا، كوز ءتيۋ دەگەنىمىز نە؟ ونىڭ بەلگىلەرى قانداي؟ بۇل پسيحولوگيالىق قۇبىلىس پا، جوق الدە، ادامدار ويلاپ تاپقان نانىم-سەنىم بە؟
ادەتتە، ادام كوز تيگەندى قالاي بايقايدى جانە ودان قۇتىلۋدىڭ جولدارى بار ما؟ مىنە، بۇگىن ءبىز سوناۋ زاماننان بۇگىنگە جەتكەن كوز تيۋ تۋرالى اڭگىمە قوزعاعاندى ءجون كوردىك.
سانالى عۇمىرىندا سان الۋان جاقسىلىقتارمەن قوسا، ءتۇرلى-ءتۇرلى قيىندىقتاردى باسىنان وتكەرگەن قازەكەم، «كوزى» نەمەسە «ءتىلى» بار ادامداردى ايتپاي تانىپ، ونداي ادامنان ساقتانۋدىڭ ءتۇرلى امال-تاسىلدەرىن مەڭگەرگەن. ءتىپتى كوز بەن ءتىل تيۋدەن قورعانۋدىڭ نەبىر عالامات ادىستەرىن دە ويلاپ تاپقان.
ەڭ باستىسى، اتا-بابالارىمىز قانداي جاعداي بولسىن سابيگە، بويجەتىپ، ءوسىپ كەلە جاتقان جەتكىنشەكتەر مەن بويجەتكەندەرگە كوز بەن ءتىل ءتيۋىنىڭ الدىن الىپ، ونى قايتارۋعا ارەكەت ەتىپ وتىرعان.
سەبەبى كوز تيگەن ءسابي نەمەسە ادام مىندەتتى تۇردە اۋرۋعا ۇشىرايتىن بولعان. مىسالى، وسىنداي «تاجالدىڭ» الدىن الۋ ءۇشىن اجەلەرىمىز كەلگەن ادامنىڭ نازارىن بىردەن سابيگە ەمەس، وزىنە اۋداراتىن سان ءتۇرلى جىلتىراق زاتتاردى نارەستەنىڭ بەسىگىنە ءىلىپ قويۋدى داعدىعا اينالدىرعان.
ءسويتىپ، كوزى جامان ادامنىڭ «كوزىن» الگى زاتقا اۋدارۋ ارقىلى نارەستەنى بالە-جالادان قورعاپ قالعان. مۇنداي ءداستۇر كۇنى بۇگىنگە دەيىن جالعاسىن تابۋدا. مىسالى، قازىرگى كۇنى جاڭا كولىك العان ادام كولىگىنىڭ ارتقى جاعىنا قىزىل شۇبەرەك بايلاپ قويسا، جاڭا ءۇي سالعان ادامدار ءۇيىنىڭ كىرەبەرىس جاقتاۋىنا كادۋىلگى تاعانى ءىلىپ قوياتىنىن ءجيى كەزدەستىرۋگە بولادى. مەنىڭشە، بۇل كوز تيۋدەن ساقتانۋدىڭ جاڭا زامانعا جەتكەن ءبىر امالى بولسا كەرەك.
كەيبىر پسيحولوگ-زەرتتەۋشىلەر كوزدىڭ ءتيۋىن كوپ جاعدايدا كوزدىڭ جامان ساۋلەسى، ياعني قاندايدا ءبىر ادامنىڭ قىزعانىشىنان پايدا بولاتىن قۇبىلىس رەتىندە باعالايدى. ءتىپتى حالىق اراسىندا ايرىقشا بەدەلگە يە ەمشىلەر مەن ەكستراسەنستەر دە كوز ءتيۋدىڭ قۇپياسى مەن سەبەپ-سالدارىن وسىلاي بولجاۋدا.
سوندا كوز ءتيۋدى ەمدەۋدىڭ جولدارى بار ما؟ ونى قالاي ەمدەۋگە بولادى دەيتىن ماسەلەگە كەلسەك، مۇنىڭ دا مۇمكىندىكتەرى بار كورىنەدى. ەجەلدەن ىرىمشىل اتا-بابالارىمىز سوناۋ زامانداردىڭ وزىندە كوز تيۋدەن ەمدەۋدىڭ الۋان ءتۇرلى جولدارىن مەڭگەرىپ، اسىرەسە، سابيلەردى كوز تيۋدەن قورعاي بىلگەن.
مىسالى، كوزى تيگەن ادامنىڭ ۇلتاراعىن بىلدىرتپەي ۇرلاپ الىپ، «كوز ارقىلى كەلگەن بالە-جالا وسى ۇلتاراقپەن بىرگە كەتسىن» دەگەن نيەتپەن ەمشىگە نەمەسە باقسىعا دۇعا وقىتىپ، الگى ۇلتاراقتى ورتەپ جىبەرىپ وتىرعان.
ال يرلانديادا الدەكىمنىڭ كوزى تيە قالعان جاعدايدا الگى ادامنىڭ كوزىنشە ەدەنگە بىلش ەتكىزىپ تۇكىرىپ تاستاپ، جۇرە بەرەدى ەكەن. تاعى ءبىر مىسال، سيرك ارەناسىندا ارىستان، جولبارىس، ايۋ ءتارىزدى نەبىر جىرتقىش اڭداردىڭ ءتىلىن ەركىن مەڭگەرگەن جاتتىقتىرۋشىلار كوپ جاعدايدا جىرتقىش اڭدارعا ءوزىنىڭ كوزىن قاداۋ ارقىلى ولاردى دەگەنىنە كوندىرەتىن بولعان.
ارينە، ءدال مۇنداي قابىلەتتىڭ كەز كەلگەن ادامدا بولۋى ەكىتالاي. بۇعان قوسا، كۇندەلىكتى ومىردە كەيبىر ادامدار وزدەرىنە بىرەۋدىڭ قادالا قاراپ، زەر سالعانىن سەزىپ، كۇدىكتەنسە، ەندى بىرەۋلەر اينالاسىنداعى ادامداردىڭ سۇق كوزدەرىن ءتىپتى دە بايقامايدى ەكەن. مامانداردىڭ پىكىرىنشە، كوز سەزىكتەنگەن ادامدارعا تەز تيەدى ەكەن.
ال بەيمارال وتىرعان ادامعا كوپشىلىگىندە كوز تيمەيدى. دەمەك، كوزدىڭ ءتيۋ نەمەسە تيمەۋى ادامنىڭ وزىنە، اسىرەسە، ونىڭ قابىلداۋ تۇيسىگىنە بايلانىستى بولاتىن قۇبىلىس. وسىدان ءبىراز بۇرىن كانادا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ عالىمدارى وسى قۇبىلىستى (كوز ءتيۋدى) عىلىمي جولمەن تاجىريبە جاساۋ ارقىلى انىقتاعان. ءسويتىپ، ولار ەرىكتىلەردەن بىرنەشە ادامدى جيناپ، ولاردىڭ وزدەرىنە ەكىنشى ءبىر ادامنىڭ كوزىنىڭ تيگەنىن قالاي سەزەتىنىن تەكسەرگەن. تاڭدانارلىعى سول، ەكسپەريمەنتكە قاتىسۋشىلاردىڭ 95 پايىزى بوگدە ادامنىڭ كوزىنىڭ تيگەنىن بىردەن سەزگەن. ولاردىڭ بىرەۋلەرى كوز تيگەندە تۋرا كوك جەلكەدەن جەڭىل ءبىر نارسەمەن ۇرعانداي كۇيگە تۇسسە، ەندى بىرەۋلەرى قۇددى سامال جەل سوعىپ وتكەندەي كۇيدە بولعانىن ايتقان.
ال وتە سەزىمتال ادامداردى ۇزاق جىلدار بويى زەرتتەگەن اۆستريانىڭ ⅩⅨ عاسىرداعى تانىمال حيميكتەرىنىڭ ءبىرى بارون كارل فون رەيحەنباح ولاردىڭ وزگەلەرمەن سالىستىرعاندا ءتىرى ەنەرگەتيكانى وتە جىلدام قابىلدايتىنىن انىقتاعان. ءسويتىپ، ول كوز ءتيۋ ميدىڭ قىسقا تولقىندارىنىڭ اسەرىنەن بولادى دەگەن قورىتىندى جاساعان. دەگەنمەن ءدال قازىرگى كۇنى مۇنداي پىكىردىڭ كۇلكىلى كورىنۋى مۇمكىن، الايدا مۇنىڭ استارىندا شىنايى شىندىق جاتقانى اقيقات.
ورىس عالىمى، تەحنيكا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى ۆيتالي پراۆديۆتسيەۆ ءوزىنىڭ زەرتتەۋىندە كوزدىڭ ۇشقىنىن راديو تولقىننىڭ اسەر ەتۋ كۇشىمەن سالىستىرىپ، «اجەلەردىڭ نەمەرەلەرىن بەيتانىس ادامداردىڭ سۇق كوزىنەن قورعايتىنى كەزدەيسوقتىق ەمەس» دەگەن قورىتىندىعا كەلگەن.
دەسەك تە، قازىرگى كۇنى كەيبىر ادامدار كوز ءتيۋ دەگەندى ءتىپتى دە مويىندامايدى. ولار مۇنى ەسكى كوزقاراستىڭ سارقىنشاعى نەمەسە ءدىني نانىم-سەنىم رەتىندە قابىلدايدى. مىسالى، ءدىن جولىنداعى يتالياندىقتار كوز تيۋدەن ولەردەي قورقاتىن كورىنەدى. وسى ماسەلەنى جان-جاقتى زەرتتەگەن عالىمداردىڭ پىكىرىنشە، كوز ءتيۋ دەگەن، بۇل ءبىر ادامنىڭ ەكىنشى ءبىر ادامعا ەنەرگيا الماسۋ جاعدايىندا پسيحولوگيالىق جانە بيوەنەرگەتيكالىق جاعىنان ايرىقشا اسەر ەتۋى بولىپ تابىلادى.
تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى، ادەتتە، ءالسىز، قورعانىس قابىلەتى ناشار ادامدارعا كوز تيگىش كەلەدى ەكەن. حالىق اراسىندا كوز تيگەندى ەمدەۋدىڭ سان الۋان ءادىس-تاسىلدەرى قالىپتاسقان. مىسالى، كوزى تيگەن ادامدى جۋىندىرىپ، سول سۋعا كوز تيگەن ءسابيدى جۋىندىرىپ، ۇشىقتاعان.
ادەتتە، قاراپايىم حالىق جاقسى ادامعا، سۇلۋ قىزعا، جۇيرىك اتقا، جاس نارەستەگە، ءتىپتى ادامنىڭ اتاق-ابىرويى مەن داۋلەتىنە كوز ءتيۋى مۇمكىن دەپ پايىمداعان. حالقىمىزدىڭ ء«تىل-كوز تاس جارىپ شىعادى» دەيتىن ءسوزى مۇسىلمان حالىقتارىنىڭ بارلىعىندا كەزدەسەدى.
مىسالى، اقىن يسا بايزاقوۆتىڭ ءبىر شىعارماسىندا «ءبىر تويدا دۋانانىڭ كوزى ءتيىپ، كەزىندە قۇلىنشاقتاي ول دا ءولدى» دەيتىن ولەڭ جولدارى كەزدەسەدى. ال كەنەسارى تۋرالى جازىلعان ءبىر شىعارمادا «كىسى ەدى نازار كەردە كەنەسارى، كوزىنىڭ قاراعاندا ءوتتى ءزارى» دەپ جازىلعانىن كەزدەستىرەمىز. مىنە، وسىنىڭ وزىنەن-اق قازاق حالقىنىڭ كوز تيۋ ءتارىزدى قۇبىلىستى ەجەلدەن مويىنداعانىن ايقىن اڭعارامىز. ادەتتە، قازاق حالقىندا كوزى تيگىش ادامداردى «كوزى بار» نەمەسە «نازار كەردە» دەپ اتاعان.
مىسالى، سوڭعى جىلدارى قازاقشا كۇرەستەن وتكىزىلىپ جۇرگەن «قازاقستان بارىسى» سايىسى كەزىندە وعان قاتىسۋشى پالۋانداردىڭ وڭ نەمەسە سول يىعىنا قاسقىردىڭ تەرىسىن جامىلىپ، ورتاعا شىعاتىنىن بايقاپ ءجۇرمىز. مىنە، بۇل بىرىنشىدەن، ەجەلدەن كەلە جاتقان ۇلتتىق سالت-ءداستۇر بولسا، ەكىنشىدەن، پالۋاندار بوگدە ادامنىڭ كوزى تيۋىنەن ساقتانۋ ءۇشىن وسىنداي شارانى قابىلداعان.
جالپى، ءتىل-كوز ادامدارعا عانا ەمەس، مال مەن جان-جانۋارلارعا دا، ءتىپتى وسىمدىكتەرگە دە تيەدى. مىسالى، ايگىلى اقان سەرى ءوزىنىڭ اينىماس سەرىگى قۇلاگەرىن جۇرتقا كورسەتپەي، وڭاشادا ۇستاعانى اڭىز عىپ ايتىلادى. اسىلىندە، ءتاۋىپ نەمەسە بالگەر-باقسىلار ادامعا، مالعا كوزدىڭ تيگەن-تيمەگەنىن ولاردىڭ كوزىنە قاراپ اڭعاراتىن بولعان. مۇسىلماندار كوپشىلىگىندە سابيگە، ادامعا كوز تيگەن كەزدە ونى ۇشكىرىپ ۇشىقتايتىن بولعان.
ءسويتىپ، ادامنىڭ بويىنا كوز ارقىلى ەنگەن سىرقاتتى جەدەل قايتارىپ وتىرعان. بابالارىمىزدان قالعان تاعى ءبىر ەمدەۋ ءتاسىلى، ول - كوزى تيگەن ادامعا سابيگە تۇكىرتىپ الۋ. قازەكەم الدەبىرەۋ تاڭدانىپ، تاڭداي قاققان جاعدايدا، «ءتىل-كوزىم تاسقا دە» دەپ سۇعى بار ادامعا قاتاڭ تۇردە ەسكەرتۋ دە جاساي بىلگەن.
ءتىل دەمەكشى، كەيدە بىرەۋلەر «مىنا جىلقىڭ كەرەمەت ەكەن، تۇلپاردىڭ تۇياعى عوي» دەپ ايتىپ، الدەكىمنىڭ بايگە اتىنا سۇقتانعاندا، كوپ كەشىكپەي الگى جانۋاردىڭ اياعى كوكتەن كەلگەن وقيعالار دا بولعان. قورىتا ايتقاندا، ادام بالاسىنىڭ باسقا دەنە مۇشەلەرىنە قاراعاندا، قوس جانارى، ياعني كوزدەرى عانا ونىڭ ىشكى سەزىمى مەن ساناسىنان ناقتى حابار بەرە الاتىن كۇشكە يە. سوندىقتان دا كوز - ادامنىڭ بويىنداعى وراسان زور ماگيالىق كۇش. قالاي دەسەك تە، كوز تيۋدەن قورعانا بىلەيىك!
دەرەك پەن دايەك
بيولوگ-عالىمداردىڭ پىكىرىنشە، كوز دە كادۋىلگى تەرەزە ءتارىزدى. سەبەبى ادام بالاسى بۇكىل پسيحولوگيالىق ءىس- ارەكەتتەردى كوز ارقىلى بىلدىرەدى. ال ءدىندارلار «ادام بالاسىنىڭ جانى كوز ارقىلى دەنەگە كىرەدى جانە كوز ارقىلى ونى تاستاپ شىعادى» دەگەن پىكىردە. ايرىقشا قاسيەتتىڭ يەلەرى ەكستراسەنستەر بولسا، ادامنىڭ بىرىمەن-ءبىرى ءوزىنىڭ ىشىندەگى قايىرىمدى نەمەسە وشپەندىلىك ارەكەتتەرىن كوپ جاعدايدا كوز ارقىلى ۇعىساتىنىن ايتادى. بولعان وقيعا. بىردە سۋرەت ساباعى ءجۇرىپ جاتقاندا ءبىر ۇل كورشى پارتادا وتىرعان قىزدىڭ بوياۋىن سۇراماستان جۇلىپ الادى. سىنىپتاسىنىڭ ارەكەتىن تۇسىنبەگەن قىز دەرەۋ بالانىڭ قولىنا سۇقتانا قارايدى. سول-اق ەكەن، بار داۋىسىمەن ايعاي سالعان ۇلدىڭ قولىنان بوياۋ سۋسىپ جەرگە تۇسەدى.
مۇعالىم ۇلدىڭ جانىنا كەلىپ: - ساعان نە بولدى؟ - دەپ سۇرايدى. سول ءسات ۇلدىڭ قولى قىزارىپ كەتكەنىن كوزىمەن كورگەن ۇستاز:
«نەدەن ۇرەيلەندىڭ؟» دەگەندە، «مەن گۇلاينانىڭ كوزىنەن قورىقتىم» دەپ جىلاپ جىبەرىپتى.
دەرەك پەن دايەك
كوز تيگەن ادامنىڭ ومىرمەن ماڭگى «قوشتاسقان» ساتتەرى دە كەزدەسكەن. مىسالى، ۇندىستەردىڭ مۋللۋ-كۋرۋمبا تايپاسىنىڭ مۇشەلەرى وزدەرى جاۋ ساناعان ادامداردىڭ كوزىنە كوز الماي قارايتىن بولعان. سوندا الگى ادامداردىڭ بويىن السىزدىك بيلەپ، جۇرەكتەرى اينىپ، اياق- قولدارى السىزدەنىپ، توعىزىنشى كۇنى تىلدەن ايىرىلىپ، ەكى اپتادان سوڭ ومىردەن وزعان.
ءبىر تاڭدانارلىعى، الگى ادامداردى مۇقيات تەكسەرگەن دارىگەرلەر ەشقانداي اۋرۋدىڭ ءىزىن تاپپاعان. مىسالى، ەۋروپا ەلدەرىندە ءولىم جازاسىنا كەسىلگەن ادامداردى جازالار الدىندا ولاردىڭ كوزىن ماتامەن بايلايتىن ءداستۇر بولعان.
مۇنىڭ سەبەبى و دۇنيەگە اتتانعالى تۇرعان ادامنىڭ كوز جانارىندا عالامات ەموتسيونالدىق زارياد بولاتىن كورىنەدى. بۇعان ءبىر مىسال، يراكتىڭ بۇرىنعى باسشىسى ساددام حۋسەيىندى دارعا اسار كەزدە ونىڭ كوزىنىڭ بايلانعانىن تەلەديداردان كورگەنىمىز بار.
ادام ولگەندە، ەڭ الدىمەن ونىڭ كوزىن جابۋ ءداستۇرى دە وسىنداي سەبەپكە بايلانىستى قالىپتاسقان بولۋى مۇمكىن. ماڭىزدى نارسە، كوز جانارى ارقىلى ادامدى ەمدەۋگە دە بولادى ەكەن. مۇنداي قاسيەت كوپشىلىگىندە ەكستراسەنستەردە ءجيى كەزدەسەدى.
مىسالى، باس سالۋعا دايىن تۇرعان ازۋلى ءيتتىڭ كوزىنە ادام ەش نارسەدەن قورىقپاي تەسىلە قاراسا بولدى، ورىن الۋى مۇمكىن كەساپاتتان قۇتىلۋعا بولاتىنىن ءومىردىڭ ءوزى دەلەلدەپ وتىر. دەسەك تە، كوز ءتيۋدىڭ قالاي جۇزەگە اساتىنى ءالى كۇنگە جۇمباق كۇيىندە قالۋدا.
دەرەك پەن دايەك
عالىمداردىڭ زەرتتەۋىنە جۇگىنسەك، كوزدىڭ وتكىرلىگى مەن ونىڭ تيەتىنىنە ەگيپەتتىكتەر دە سەنگەن. سوندىقتان ولار الۋان ءتۇرلى كوز بوياعىش زاتتار مەن سان ءتۇرلى دالاپتاردى ويلاپ تاۋىپ، ادامعا جاقسىلىق اكەلمەيتىن كوز نۇرىنان وزدەرىن قورعاعان. ازيانىڭ ءبىرقاتار مەملەكەتتەرىنىڭ، ا ق ش پەن كانادانىڭ، افريكا، تۇركيا، يران مەن ءۇندىستان ەلدەرىنىڭ تۇرعىندارى وتكىر كوز نۇرىنىڭ بولاتىنىنا جانە ونىڭ ادامعا تيەتىنىنە ەجەلدەن سەنگەن. كەرىسىنشە، موڭعولدار مەن جاپوندار جانە قىتايلار كوزدىڭ تيەتىنىنە ءالى كۇنگە دەيىن سەنبەيدى.
مولداحمەت ۇلى جومارت
«ايقىن»