بۇقار جىراۋدىڭ ون ءبىر تىلەگى تۋرالى اڭگىمە
«بىرىنشى تىلەك تىلەڭىز،
ءبىر اللاعا جازباسقا...» - دەيدى. بۇل ءسوز بىلگەن ادامعا قۇراننىڭ تۇتاس بولىگى. جىراۋ اللانى جالعىز دەپ تانى دەپ تۇر. ەگەر ادام وسى اللانى قۇلشىلىقتا ءبىر دەپ تانۋ تۇسىنىگىنەن اۋىتقىسا، بارلىق عۇمىرى وعان ەش پايدا بەرمەيدى جانە ىستەگەن ءىسى اقىرەتتە دە قاجەتىنە جارامايدى. قۇراندا ونداي ادامدار جايلى: «راسىندا ساعان دا، سەنەن بۇرىنعىلارعا دا: «ەگەر اللاعا ورتاق قوسساڭ البەتتە امالىڭ جويىلىپ كەتەدى دە انىق زيانعا ۇشىراۋشىلاردان بولاسىڭ» دەپ ۋاحي ەتىلدى» دەلىنگەن. قۇراندا امالداردىڭ جويىلۋىن «حاباتو» دەيدى. قازاقشا تىلدىك ماعىناسىندا، «ارتىق جەم جەپ، كۇپتى بولىپ ءىسىنىپ جارىلعان مال» دەگەنگە جاقىن. ياعني، اللاعا سەرىك قوسقان ادام - كۇبىنىپ ارام ولگەن مال ءتارىزدى، جاقسىلىعى ەسكەرىلمەيدى، ساۋابىندا سالماق جوق. دەمەك قۇران تۇسىنىگىندە اللاعا ورتاق قوسۋ ەڭ ۇلكەن زۇلىمدىق. اللانى بىرلەۋ بۇكىل جاقسىلىقتىڭ باستاۋى. وسىنى بىلگەن بۇقار بابامىز اۋەلى ءبىر «اللاعا جازباستى» (ورتاق قوسىپ قويماۋدى) تىلگە تيەك قىلىپ وتىر.
«ەكىنشى تىلەك تىلەڭىز
ءازازىل پاسىق زالىمنىڭ
تىلىنە ەرىپ ازباسقا...» - دەيدى. ءازازىل پاسىق كىم؟ ول جىن- شايتان. بۇلار ادامزاتتان شىر ەتىپ دۇنيەگە كەلگەن ساتتەن باستاپ، جانى دەنەسىنەن شىعىپ، اللاعا قايتقانعا دەيىن ءاربىر ادامنىڭ قىر سوڭىنان قالماي جاماندىققا ازعىرادى. ءتىپتى ءولىم ساتىندە جاتقان كىسىنىڭ ءوزىن، كۇناھار، يمانسىز قىلىپ وتكىزۋ ءۇشىن بارىن سالىپ باعادى. ءبىراق اللاعا شىنايى قۇلشىلىق قىلعاندارعا ءازازىل زارەدەي زيان تيگىزە المايدى. كىمدە- كىم شايتاننىڭ ازعىرۋىنا ءتۇسىپ، ونى وزىنە ءپىر تۇتقان بولسا، قيامەت كۇنى ناعىز الدانعان سورماڭدايعا اينالادى. قيامەت كۇنى اركىم ءوزىنىڭ سىيىنعانىمەن داۋلاسادى.
بۇقار بابامىزدىڭ وسى ەكىنشى تىلەگى - قۇرانداعى «ناس» سۇرەسىنىڭ تاپسىرىنە ۇقسايدى. «ناس» سۇرەسىندە اللا قۇلدارىنا ازعىراتىن شايتاننان پانا سۇراۋدى ۇيرەتكەن. جىراۋ بابامىز ەي، ۇرپاقتارىم، جار استىندا تۇرعان جاۋىز شايتاننان ساق بولىڭدار. ولار سەندەردىڭ يماندارىڭدى ۇرلاپ، كۇناعا ۇرىڭدىرماسىن. اسىرەسە كۇناعا شاقىرار ادامنىڭ سايتانىنان اباي بولىڭدار دەپ تۇر.
«ۇشىنشى تىلەك تىلەڭىز
ۇشكىلىكسىز كويلەك كيمەسكە...» - دەيدى. جەڭى جوق ۇشكىل كويلەكتى تەك قانا قازا بولعان ولىككە عانا كيگىزەدى. بىلايشا ايتقاندا، ءاربىر مۇسىلمان بالاسى ءوز باسىنا ەشۋاقىتتا ءولىم تىلەمەۋى كەرەك. مەيلى ءوز باسىنا قانداي قاسىرەت كەلسە دە، ول ونىڭ ءبارىن اللانىڭ سىناعى دەپ توتەپ بەرۋگە ءتيىستى. ونىڭ بارىنە شىداي الماي ءوز- وزىنە قول جۇمساسا، اللا وعان قاتتى اشۋلانادى. ءتىپتى باسىنا قاسىرەت كەلگەندە، وعان شىدامسىزدىق تانىتىپ، شاعىم ايتقاننىڭ ءوزىن اللا جاقتىرمايدى.
«ءتورتىنشى تىلەك تىلەڭىز
توردە توسەك تارتىپ جاتپاسقا...» - دەيدى. پايعامبارىمىز مۇحاممەد (س. ع. س) : «كوپ ادامدار قادىر- قاسيەتىن بىلە بەرمەيتىن ەكى ۇلكەن نىعمەت بار، ءبىرى - دەنساۋلىق، ءبىرى - ۋاقىت» دەگەن. سەبەبى، نىعمەتتەردىڭ اراسىنداعى وسى ەكى نىعمەتتىڭ جوعالتساڭ ورنىن ەشۋاقىتتا تولتىرا المايسىز. سول ءۇشىن دە مۇسىلمان بالاسى وسى ەكەۋىنە وتە قاتتى ءمان بەرىپ، ونى دۇرىس پايدالانىپ، قاجەتىنە جاراتا ءبىلۋى ءتيىس. ومىرىندە دە، نامازىندا دا، مۇسىلمان بالاسىنىڭ اۋزىنان تۇسپەيتىن ءبىر دۇعا بار. ول: «راببىم ماعان دۇنيەنىڭ جاقسىلىعىن بەر، اقىرەتتىڭ جاقسىلىعىن بەر، توزاقتىڭ ازابىنان ساقتا» دەگەن. بىلايشا بۇل دۇعا ادام بالاسىنىڭ تىلەيتىن تىلەگىنىڭ ءبارىن قامتيدى. عۇلامالاردان «دۇنيەنىڭ جاقسىلىعى نە» دەپ سۇرالعاندا، ولار ءبىر اۋىزدان: «اللانىڭ قۇلدارىنا سىيلاعان دەنساۋلىعى» دەپ جاۋاپ بەرگەن. ويتكەنى، دەنساۋلىق ول اللانىڭ بەرگەن ەڭ ۇلكەن بايلىعى، ونى ەشكىم اقشاعا ساتىپ الا المايدى. دەمەك دەنى ساۋ ادام «توردە توسەك تارتىپ جاتپايدى» .
«بەس ۋاقىتتا بەس ناماز
بىرەۋى قازا بولماسقا...»- دەگەنى نامازدى سەبەپسىز تاستاۋ يمانعا جاسالعان جويقىن ءبىر سوققىلاردىڭ ءبىرى. پايعامبارىمىز مۇحاممەد (س. ع. س) : «ناماز پارىز ەكەنىن بىلە تۇرىپ نامازدى وقىماي قويماڭدار! سەبەبى، بىلە تۇرا ادەيى ناماز وقىماعان كىسى اللانىڭ قامقورلىعىنان ايىرىلىپ، پايعامباردىڭ (س. ع. س. ) شاپاعاتىنان قۇر قالادى» دەگەن. جالپى ناماز يماننىڭ ءوزى بولماسا دا، ونىڭ انىق كورسەتكىشى. ونىڭ كۇشەيىپ، السىرەۋىنە تىكەلەي اسەر ەتەدى. سول ءۇشىن دە ءبىر كىسى كەلىپ: "يا، اللاھتىڭ ەلشىسى (س. ع. س. ) ! يسلامدا اللا تاعالانىڭ ەڭ جاقسى كورەتىن امالى قانداي امال؟ »، دەپ سۇراعان كەزدە، ول (س. ع. س. ) : «ۋاقتىلى وقىلعان ناماز. سەبەبى، ناماز - ءدىننىڭ تىرەگى، ال نامازدى تاستاعاننىڭ ءدىنى بولمايدى»، دەپ جاۋاپ بەرگەن.
قيامەتتىڭ كۇنىندە مۇسىلماننىڭ بۇتكىل ساۋابىنىڭ باسىن باستاپ كەلەتىن اۋەلدەن نامازى بولادى. نامازىنىڭ كوركەمدىلىگى مەن مولدىعىنا قاراپ، ونىڭ قالعان ىزگىلىكتەرىنىڭ سالماعىن ولشەيدى. ال نامازى ۇسقىنسىز، ءبىرى بار، ءبىرى جوق، شۇرىق- تەسىك بولسا، ول كۇنگى احۋالىڭىز قانداي بولادى؟ بۇل جەردە ناماز وقىماي كەتكەندەردىڭ جاعدايىن ءتىپتى اۋىزعا العىمىزدا كەلىپ تۇرعان جوق.
«التىنشى تىلەك تىلەڭىز
ارداقتاعان اياۋلىڭ
كۇنىندە بىرەۋدىڭ
تەگىننەن- تەگىن ولجا بولماسقا...» - دەپتى. ەجەلگى كوشپەلى ەلدىڭ زاڭى بويىنشا ءبىر ەلگە ءبىر ەل جاۋگەرشىلىك جاسالعاندا، ەر ازاماتتارىن قىرىپ سالاتىن. امان قالعاندارىنىڭ تۇلىمدىسىن تۇل، كەكىلدىسىن قۇل قىلاتىن. ال ايەلدەرىن سوعىس ولجاسى رەتىندە ات ارتىنا مىنگەستىرىپ قاتىندىققا نەمەسە كۇندىككە الاتىن. بۇل نامىسى بار ءار ەر ازاماتتىڭ سۇيەگىنە باسىلعان قورلىق تاڭباسى بولىپ ەسەپتەلەتىن. سول ءۇشىن دە ءاربىر قازاقتىڭ ەر ازاماتى جانىن جاۋعا قيسا دا، ايەل زاتىن جاۋ قولىنا تۇسىرمەۋ ءۇشىن بارىنشا نامىسىنا تىرىسىپ باعاتىن. قازاق حالقىندا «جان قيماق بار، جار قيماق جوق» دەگەن ءسوزدىڭ توركىنى وسىندا جاتىر.
وسى پىكىردى شاريعات ولشەمىمەن ولشەسەك، ءوز ۇرعاشىسىن قىزعانۋ، ولاردى قورۋ، قورعاۋ اقىلعا سىيىمدى دۇنيە. ويتكەنى ەلدىڭ بولاشاعى، ۇرپاعى ەركەكتەن شىققانمەن، ايەلدىڭ جاتىرىندا ءوسىپ تارالادى. ياعني، ايەلدىڭ جاتىرى ول كەلەشەك ۇلتتىڭ بولاشاعى. سول ءۇشىن دە ايەلى بۇزىلعان نەمەسە ايەلدىڭ ارى تونالعان ۇلتتىڭ ءتۇپ تامىرىنا بالتا شابىلادى. ول ەل ۇلتتىق قۇندىلىقتارىنان، ءدىنى مەن دىلىنەن، جالپى كەلەشەگىنەن ايىرىلادى. اتامىز قازاق «ۇلت بولعىسى كەلگەن قىزىن ساقتايدى، رۋ بولعىسى كەلگەن ۇلىن ساقتايدى» دەپ ايتۋى وسى سەبەپتەن. سول ءۇشىن دە يسلام ايەلدى قورعاۋدى، سىيلاۋدى، ايالاۋدى، سونداي- اق قىزعانۋدى بۇيىرادى.
«جەتىنشى تىلەك تىلەڭىز
جەلكىلدەگەن تۋ كەلىپ
جەر قايىسقان قول كەلىپ،
سونان ساسىپ تۇرماسقا...» - دەيدى. مۇسىلمان بالاسى بەيبىتشىلىكتى جاقسى كورەدى. تىنىش ءومىر ءسۇرىپ، ەشكىمگە سەبەپسىز سوقتىقپاۋدى ۇناتادى. سول ءۇشىن دە، وزىنە جاۋدىڭ كەلۋىن تىلەمەيدى. الايدا ەلىڭە جاۋ ەنىپ جاتقان ساتتە، قاراپ تۇرمايدى. قورقاقتىق كورسەتىپ، ءۇزىرسىز ۇرىستان قاشپايدى.
«سەگىزىنشى تىلەك تىلەڭىز
سەگىز قيىر شار تاراپ
جەر تۇلدانىپ تۇرماسقا...» - بۇل وسيەتتە كۇننىڭ اۋىرى، قيىنى دا قيامەت كۇنى جايلى ۇعىم بار. ويتكەنى، ول كۇنى بۇكىل ادامزات اللانىڭ الدىندا ەسەپ بەرەدى. ول كۇن انىق بولادى، ءبىراق ول كۇندى قالاۋ جاقسىلىقتىڭ بەلگىسى ەمەس. ول كۇنى كىمنىڭ احۋالى قالاي بولاتىنىن ەشكىم بىلمەيدى. كەرىسىنشە ول كۇنگە دايارلىقتى كۇشەيتكەن ابزال. كۇناعا تاۋبا قىلىپ، ساۋابقا ۇمتىلۋ دەگەن سياقتى...
«توعىزىنشى تىلەك تىلەڭىز
تورەڭىز تاقتان تايماسقا
توقسانداعى قارت باباڭ
توپقا جاياۋ بارماسقا...»- بۇقار بابامىز ءدال وسى سياقتى، باسقا ءبىر سوزىندە: «جاۋلاعان حانىن قارا وڭباس، حان قيسايسا ءبارى وڭباس!» دەپ ەلدىڭ ىنتىماعى مەن بىرلىگىن بارىنەن دە جوعارى قويعان. بۇقاردىڭ بۇلاي دەپ ويلاۋى ءسوزسىز پايعامبارىمزدىڭ وسيەتىنە سۇيەنگەندىگى. ويتكەنى، شاريعاتىمىزدا باسشىعا قارسى شىعۋعا قاتال تۇردە تىيىم سالعان. باسشىعا قارسى شىعىپ ولگەندەردى ناداندىق داۋىرىندەگى ولىممەن تەڭەستىرگەن. البەتتە ول جاقسى ءولىم ەمەس.
ياعني، باسشىعا بويۇسىنۋ يسلام اقيداسىنىڭ بولىنبەس ءبىر بولشەگى. سەبەبى، مۇسىلمان ەلىنىڭ ءوسىپ وركەندەۋى ىنتىماق بىرلىگىنە تىكەلەي بايلانىستى. ەگەر ەلدە اۋىزبىرشىلىك بولماي، بۇلىك بولا باستاسا ونى زيانى بۇتكىل ەلگە تيەدى. ادامدار يماندى، ءساليقالى بولا باستاسا، اللا ولارعا دا ادال باسشى ءناسىپ ەتەدى. ال، ادامدار يمانى ءالسىز، الداپ كۇن كورۋشى بولسا، ولاردى الداپ ءومىر سۇرەتىن باسشى باسقارادى. ياعني باسشىلار باعىنۋشىلاردىڭ امالدارىنىڭ ايناسى ىسپەتتەس. ول تۋرالى اتامىز قازاق: «حالقى سوقىر بولعاننىڭ باسشىسى قىلي بولادى» دەيدى.
«توقسانداعى قارت باباڭ
توپقا جاياۋ بارماسقا...». اللانىڭ ەلشىسى (س. ع. س) ءبىر سوزىندە «جاستارىمىزعا مەيىرىمدى بولماعان جانە ۇلكەندەرىمىزدى سىيلاماعان - ءبىزدىڭ ۇممەتتەن ەمەس« دەپ ايتقان. ول ءسوزدى قازاق «قاريانى قۇرمەتتەمەسەڭ ەلەۋسىز قالاسىڭ، جاستاردى سىيلاماساڭ كومۋسىز قالاسىڭ» دەپ استارلاعان. قارتايعان قاريانى سىيلاماۋ، قادىرلەپ قۇرمەتتەمەۋ كۇنا. بۇقار بابامىزدىڭ ءسوزىنىڭ ءتۇپ توركىنى وسىعان تىرەلەدى.
«ونىنشى تىلەك تىلەڭىز
ون اي سەنى كوتەرگەن
ومىرتقاسى ۇزىلگەن
ايازدى كۇنى اينالعان
بۇلتتى كۇنى تولعانعان
تار قۇرساعىن كەڭىتكەن
تاس ەمشەگىن جىبىتكەن
اناڭ ءبىر اڭىراپ قالماسقا...» - دەگەنى انانىڭ اقىسى، اكەنىڭ اقىسىنان ءۇش ەسە جوعارى. ويتكەنى، اۋەلى اناسى بەلىن اۋىرتىپ ونى توعىز اي ون كۇن كوتەرەدى، سوسىن جانى قينالىپ بوسانادى، سوسىن انالىق مەيىرىمىن توگىپ، ەكى جىل بويى ادال اق ءسۇتىن ەمىزەدى. اسىل ءدىنىمىزدىڭ جارشىسى بولعان بۇقار بابامىزدىڭ جان بولمىسىمەن تىلەپ وتىرعان دۇعاسى، اتا- انانىڭ، اسىرەسە انانىڭ اماندىعى بولۋى وسى سەبەپتەن شىعار.
«ون ءبىرىنشى تىلەك تىلەڭىز
ون بارماعى قىنالى
ومىراۋى جۇپارلى
ءيىسى جۇپار اڭقىعان
داۋسى قۋداي اڭقىعان
نازىمەنەن كۇيدىرگەن
قۇلقىمەنەن سۇيدىرگەن
ارداقتاپ جۇرگەن بيكەشىڭ
جىلاي دا جەسىر قالماسقا...» - بۇل تىلەكتىڭ ءمانى ۇلكەن. قاراپ وتىرساق ادام بالاسىنىڭ باقىتى قاراپايىم عانا قاعيدالارعا باعىنادى ەكەن. ول وتباسىنىڭ تاتۋلىعى، تاپقان تابىسىننىڭ بەرەكەسى، ەڭبەك ەتەر قۇرال- سايمانىنىڭ قولجەتىمدىلىگى. ادام بۇدان ارتىق باقىت ىزدەيتىن بولسا، جولىنان جاڭىلادى. اقىرەت تۇگىلى دۇنيەسىندە باقىتتىڭ نە ەكەنىن بىلمەي سورماڭداي كۇيدە باعىنا جەتە الماي ومىردەن ءوتىپ كەتە بەرەدى. سول ءۇشىن يسلام - بەيبىت ءومىردى ءسۇيۋدى، قاناعاتتى، راحىمشىلىقتى، ادال ەڭبەكتى ءناسيحاتتايدى. قازاق قانشا جاۋگەرشىلىكتى كورسە دە، اق جاۋلىقتى انالارىمىز ارقىلى ۇلتتى ساقتاپ قالعان. ەل بولىپ، قانشا قاسىرەت كورسە دە ەڭسەسىن تۇزەپ العان. ويتكەنى بۇل حالىقتىڭ جاتىرى بۇزىلىپ، نەگىزى قۇلاماعان. جانىن بەرسە دە قازاق انالارىنىڭ ارى ءۇشىن بارىن سالعان.
ر. كەنجەمولدايەۆ، جۋالى اۋدانىنىڭ باس يمامى
«نامىس»