زار-زاماننىڭ زۇلماتى ۇلت جادىنان ۇمىتىلماق ەمەس

استانا. قازاقپارات - ⅩⅩ عاسىر باسىندا قازاق حالقى ءوز تاريحىنداعى اسا اۋىر قاسىرەتكە تولى الاپاتتى اشتىقتى باسىنان كەشتى.

ۇلت باسىنا تۇسكەن ناۋبەتتى قازاق «ۇلى جۇت» دەپ اتاپ كەتكەنى دە راس.

قازاق حالقى سانىنىڭ تەڭ جارتىسىنا جۋىعىن جالماپ كەتكەن وسىناۋ ناۋبەت تۋرالى تالاي شىندىق ايتىلدى، تالاي-تالاي سۇمدىقتار دا ارشىلدى.

قولدان ۇيىمداستىرىلعان اشارشىلىق ءبىر جاقتان العاندا، ەلدىڭ ەڭسەسىن كوتەرتپەستەن، تۇقىرتىپ تۇقىمىن ءبىرجولاتا قۇرتۋ ساياساتى ودان سايىن ۇشتالىپ، كەيىننەن قۋعىن-سۇرگىنگە ۇلاستى.

وسىناۋ قازاقتىڭ باسىندا بولعان قاسىرەتكە تولى كەزەڭدى ۇمىتپاۋ، ەستەن شىعارماۋ ماقساتىندا 31 - مامىر - ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى رەتىندە اتالىپ كەلەدى.

اشارشىلىق قانشا قازاقتى جالمادى؟

1920 - جىلدارى سول كەزدەگى بيلىكتىڭ سولاقاي ساياساتىنان باستاۋ الىپ، كەيىننەن قولدان ۇيىمداستىرىلعان اشارشىلىق سالدارىنان بولعان ەكونوميكالىق، دەموگرافيالىق زارداپتاردىڭ قازاق حالقى ءۇشىن اسا اۋىر بولعانىن دالەلدەپ جاتۋ ارتىقتاۋ.

تاريحشىلار مالىمەتى بويىنشا، اشارشىلىق اپاتى التايدان اتىراۋعا دەيىنگى اۋماقتى تۇتاستاي شارپىپ، قازاق حالقى جەر بەتىنەن ۇلت رەتىندە جويىلىپ كەتۋدىڭ ءسال-اق الدىندا قالدى. جۇرت بوستى، شەتەل اۋدى. قازىر اتاجۇرتىن اڭساپ جۇرگەن شەتەلدەگى قانداستارىمىزدىڭ باسىم بولىگى سول جىلدارى تاعدىر تاۋقىمەتىنەن تۋعان جەرىن تاستاپ، جان ساۋعالاعاندار ءھام سولاردىڭ ۇرپاقتارى.

ال وسىناۋ قولدان جاسالعان الاپات قازاق ۇلتىنىڭ قانشاماسىن وپىرىپ كەتتى؟ بۇعان قاتىستى دالمە ءدال، ناقپا ناق دەرەكتەر ءالى دە ناقتىلاۋدى، ارحيۆتەر ءالى دە ارشۋدى قاجەت ەتەدى. دەگەنمەن، زۇلماتتى جىلدارعا كوز جۇگىرتكەندەر جاعانى ۇستاتاتىن دەرەكتەردى العا تارتادى. ايتالىق، حالىق جازۋشىسى، ءماجىلىس دەپۋتاتى الدان سمايىل زۇلمات جىلدارى 3 ميلليون 200-700 مىڭعا دەيىنگى ارالىقتا قازاق قىرىلعانىن ايتادى.

«وتكەن عاسىردىڭ ءار مۇراعاتتان توبە كورسەتىپ قالاتىن دەرەكتەرىنە جۇگىنسەك، اشارشىلىق الدىمەن باتىس قازاقستاندى شارپىعان. 1922 - جىلى ورىنبوردا - 437776، قوستانايدا - 252816، اقتوبەدە - 359326، ورالدا - 277835، بوكەيدە - 100 مىڭ، اداي ۋەزىندە - 75 مىڭ ادام اشتان بۇراتىلدى. باتىس قازاقستانداعى حالىقتىڭ 31,4 پايىزى قىرىلدى. ەگەر وسى ولكەدەگى بەس گۋبەرنيادا سول تۇستا 2 ميلليون 653300 ادام بولسا، ونىڭ 800 مىڭعا جۋىعى كوز جۇمعان.

مۇردەلەر وزەن بويىندا، اۋىل ارالارىندا، ەلدى مەكەندەردىڭ كوشەلەرىندە تارىداي شاشىلىپ جاتتى. بۇل جان تۇرشىگەتىن قۇبىجىق كورىنىس ەدى»، - دەيدى دەپۋتات ا. سمايىل. ونىڭ سوزىنە قاراعاندا، 1917 - جىلى قازاقستاندا 5 ميلليون قازاق بولسا، ونىڭ 1 ميلليون 500 مىڭى 1921-1922 - جىلدارداعى اشتىقتا قىرىلعان.

سوندا ءتىرى قالعانى - 3 ميلليون 500 مىڭ. ال 1932 -جىلعى اشتىقتا العاشقى زۇلماتتان اۋپىرىممەن ساۋ قالعان 3,5 ميلليون ادامنىڭ تەڭ جارتىسى اپات بولعانى انىق. ەندەشە 1939 - جىلى 1 ميلليون 750 مىڭ قازاق قانا جەر باسىپ جۇرگەن.

«تۇتاستاي العاندا، كوپ دەرەكتەردەن سارالاساق ءار جىلدارداعى اشتىقتا قازاق حالقى 3 ميلليون 250 مىڭ ادامنان ايىرىلعان. جانۇشىرعان شىندىق وسىنداي. جانتالاستىرعان جەندەت جىلداردىڭ اقيقاتىنان اقىلىڭ اداسقانداي. ءبىزدىڭ وسى ەسەبىمىزدىڭ دۇرىس ەكەندىگىنە شەتەل عالىمدارىنىڭ دەرەكتەرى دە دالەل بولا الادى.

باتىس زەرتتەۋشىسى ر. مونۆەست 1931-1932 - جىلدارداعى اشارشىلىقتا 1 ميلليون، م. ولكوتت 1,5 ميلليوننان استام ادام ءولدى دەيدى. وسى جەردە «قازاقستان ۇلتتىق ەنتسيكلوپەدياسىنداعى» اشتىق قۇرباندارى تۋرالى مالىمەتتەرگە دە كوز سالايىق. ەنتسيكلوپەديادا 1926، 1937 - جىلدارداعى ساناقتاردا ولقىلىقتار جىبەرىلگەندىگى، سونىڭ سالدارىنان اشارشىلىقتاعى ادام شىعىنىن ءدال انىقتاۋعا كەدەرگى كەلتىرىپ، ءار ءتۇرلى پىكىرلەردىڭ ورىستەۋىنە سەبەپ بولعانى ءادىل ەسكەرتىلەدى. 1930-1933 - جىلدارداعى اشتىق قۇرباندارى 2 ميلليون 200 مىڭ ادامنان اسىپ ءتۇستى دەلىنەدى. وسى 2 ميلليون 200 مىڭعا 1921-1922 - جىلدارداعى زۇلماتتىڭ 1 ميلليون 500 مىڭ بوزداعىن قوسساڭىز، 3 ميلليون 700 مىڭ بولىپ شىعادى. سونىمەن جىرتقىش جىلداردىڭ ادام شىعىنى - 3 ميلليون 200 مىڭ نەمەسە 3 ميلليون 700 مىڭ. كەيبىر تاريحشىلار شەتەلدەرگە اۋدى دەپ ەسەپتەيتىن 1 ميلليون ادامدى وسى كورسەتكىشكە قوسساق تا، ودان اشتىقتىڭ قاسىرەتى ازايمايدى. دەگەنمەن، بۇنى سوڭعى دەرەك دەۋدەن اۋلاقپىز»، - دەيدى ا. سمايىل.

ۇلتتى جويۋ ساياساتى عاسىرلار بويى ۇرپاق ساناسىنان وشپەيتىن ۇلى قاسىرەت

وسىناۋ قاساڭ جىلدارداعى قاسىرەتتى كەزەڭنىڭ 1932 - جىلى شارىقتاۋ شەگىنە جەتكەنى دە شىندىق. سوندىقتان دا، ەلباسى ن. نازاربايەۆ ۇلت باسىنداعى قاسىرەتتى جىلداردى ەستەن شىعارماۋ قاجەتتىگىن ايتىپ، 31 - مامىردى اتاۋلى كۇن رەتىندە بەلگىلەگەن. شىندىعىندا، بۇل كۇن قازاقستان ءۇشىن ايرىقشا ماعىناعا يە.

قولدان ۇيىمداستىرىلعان اشارشىلىقپەن قوسا، كەڭەستىك سولاقاي ساياساتتىڭ اشىقتان اشىق قۇربانىنا اينالعاندارى قانشاما. «حالىق جاۋلارىن» انىقتاۋ بويىنشا قاتاڭ ساياساتتىڭ سالدارىنان قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعانداردىڭ وزدەرى عانا ەمەس، ولاردىڭ جاقىندارى دا زارداپ شەكتى. قازاقستاندا 103 مىڭنان استام ادام قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىرادى، 25 مىڭنان استامى اتۋ جازاسىنا كەسىلدى.

ولاردىڭ اراسىندا قازاق زيالىلارى: عالىمدار، مادەنيەت جانە ساياسات سالاسىنىڭ قايراتكەرلەرى بولدى. كەڭەستىك بيلىك جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرى مەن مۇددەلەرىن قورعاۋشىلارعا، ۇلتتىق اۆتونوميا قۇرۋ يدەياسىن قولداۋشىلارعا «تاپ جاۋلارى»، «ۇلتشىلدار»، «جات پىكىردەگىلەر»، «الەۋمەتتىك قاۋىپتى ەلەمەنتتەر» دەگەن جالا جاۋىپ، حالىقتىڭ دا ولارعا دەگەن تەرىس كوزقاراستارىن قالىپتاستىرۋعا جاعداي جاسادى. ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قازاقستاندا 1928 - جىلدىڭ ورتاسىنان الاش قوزعالىسى قاتىسقان قايراتكەرلەردى تۇتقىنداۋدان باستالدى.

ولارعا «بۋرجۋازياشىل-ۇلتشىل» دەگەن ايىپ تاعىلدى. ولار ءار ءتۇرلى مەرزىمگە تۇرمەگە قامالدى، اتۋ جازاسىنا كەسىلدى، ەرىكسىز جەر اۋدارىلدى. ۇلت قايراتكەرلەرىنە نەگىزىنەن ك س ر و-نى قۇلاتۋ ءۇشىن جاسىرىن كونترريەۆوليۋتسيالىق ۇيىمدار قۇردى دەگەن زاڭسىز جالا جابىلدى. سونىمەن قاتار مولدالار مەن ءدىندارلاردى «باسقاشا، بوتەن ويلايتىندار» دەپ ايىپتادى. جالپى، تاريحي دەرەكتەرگە قاراعاندا، 1921-1954 - جىلدارى ارالىعىندا ك س ر و-دا «كونترريەۆوليۋتسيالىق» نەمەسە «انتيسوۆەتتىك» دەگەن جالامەن 3 ميلليون 777 مىڭ ادام سوتتالسا، ولاردىڭ 642 سى اتۋ جازاسىنا كەسىلگەن ەكەن.

راسىندا، «مىڭ ءولىپ-مىڭ تىرىلگەن» قازاق حالقى تالاي ناۋبەتتى باستان كەشىپ، اماندىقتا قالىپ، ماڭگىلىگىن دالەلدەدى. ونى دالەلدەۋ جولىندا دا قانشاما ارىستارىمىز قۇربان بولدى. ەندەشە، ۇلت ءۇشىن ءومىرىن قيعان، جازىقسىز جاپا شەگىپ، ايىپسىز اتىلعان بوزداقتاردىڭ رۋحىنا تاعزىم ەتۋ ءبىزدىڭ پارىز. مەملەكەت باسشىسى ءوزىنىڭ ءبىر سوزىندە: «رەپرەسسيا جىلدارىندا اياۋلى دا ابزال ازاماتتارىمىزدىڭ جويىلعانى - بولشيەۆيزمنىڭ بەتىنە باسىلار قارا تاڭبا، ءبىزدىڭ عاسىرلار بويى ۇمىتىلمايتىن قاسىرەتىمىز» دەگەن بولاتىن.

سوندىقتان دا ۇمىتىلمايتىن قاسىرەتىمىزدى ۇرپاق جادىندا ماڭگىگە قالدىرۋ شارالارىن تەرەڭدەتە ءتۇسۋدىڭ ماڭىزى زور. ەندەشە، اشارشىلىق پەن قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى ۇلى قىرعىنعا ۇشىراعان ۇلتىمىزدىڭ ۇلاندارىن ەسكە ءتۇسىرىپ، ولاردىڭ رۋحى الدىندا ءىلتيفات بىلدىرگەنىمىز ابزال.

 

اۆتور: قانات مامەتقازى ۇلى