قىتايداعى قازاق دارىگەر «ءايدىس» دەرتىنىڭ ەمىن تاپتى
قىتايدىڭ نىلقى اۋدانىندا تۇراتىن الەش ساتباقىن ۇلى دەگەن قانداسىمىز اتىشۋلى سپيد (ءايدىس) اۋرۋىنا ەم تاۋىپتى تومەندەگى جازبا سول جاقتاعى اعايىنداردىڭ «سەن-قازاق» سايتىنان الىندى.
نىلقى اۋدانى مىس اۋىلدىق ەمحانانىڭ زەينەتتەگى حالىق ەمشىسى الەش ءساتباقىن ۇلى ءوزىنىڭ تابانى كۇرەكتەي 20 جىل زەرتتەۋىنىڭ ناتيجەسىندە جان العىش ازىرەيىل «ءايدىس اۋىرۋىنىڭ» شيپالى ءدارىسىن تاۋىپ ۇلكەن تابىسقا جەتتى.
الەشتىڭ اكەسى ءساتباقىن شىققان اۋىلدى ونداعى جۇرت «قارا باقسىنىڭ اۋىلى» دەپ اتايدى. ءساتباقىننىڭ اكەسى تەگىسباي اتاقتى باقسى ءارى كيەلى ەمشى بولعان كىسى.
قاسيەتتى اكەنىڭ كيەلى ونەرى ساتباقىنعا، ونان الەشكە دارىعان. اكە جولىن قۋىپ، ەمشىلىكتى جالعاستىرىپ كەلە جاتقان الەشتى تۋىستارى بۇل كۇندەرى «قاراباقسى» دەپ شاقىرادى.
- اكەمنىڭ ايتقان اڭگىمەلەرى مەن ىستەتەتىن دارىلەرى نەگىزىندە، - دەيدى الەكەڭ اڭگىمەسىندە، - ايتقاندارىنان ەكى تومدىق جازباشا ەستەلىك قالدىردىم. وكىنەرلىگى بۇل ىسكە كەيىندەپ كىرىسكەندىگىمنەن كوپتەگەن قۇندى نارسەلەر اكەممەن بىرگە كەتتى. قازىر مەنىڭ قولىمدا ول كىسىدەن قالعان 500 گە جۋىق قۇپيا رەتسەپ بار. مەن اكەمنەن كورگەن-بىلگەن، سول كىسىدەن قالعان رەتسەپتەر نەگىزىندە ادام ەمدەپ ءجۇرمىن. وسىلاردىڭ ىشىنەن ەمدىك ءونىمى جوعارى، اماليات بارىسىندا سىننان وتكەندەرىن نەگىز ەتىپ، 10 عىلمي ماقالا جازىپ، دارىگەرلىك جورنالىندا جاريالاندى. قازىر كىتاپ قۇراستىرىپ جاتىرمىن. امال نە، قولدايتىن قولداۋشى، دەمەپ جىبەرەتىن جاناشىر جان بولسا جاقسى-اق بولار ەدى .
قازىر وسىمدىك مايىنان 50 رەتتەن استام تاجيريبە جاساۋ ارقىلى تەمىرەتكىنىڭ ماي ءدارىسىن جاساپ شىقتىم . ونىڭ ءونىمى 90 پايىزدان ارتىق بولىپ، تاماشا رول اتقارىپ وتىر. ونان تىس، قان مايلاسۋ، قان جابسباقتىق، قان قويۋلعىنا ەم بولاتىن ەكى ءتۇرلى قوسپا زاتتان ءبىر ءتۇرلى سۇيىقتىق ءدارى جاسادىم.
بۇل دا جاقسى ءونىم بەرىپ، ونىڭ دا ەمدىك رولى90 پايىزدان جوعارى بولدى. وسىلاردىڭ ءبارىن ءدارى زاۋىتتارىندا وندىرۋگە وتە قولايلى. ءبىراق مەندە زاۋىت نەمەسە وزىق اسپاپ جوق. كەيبىر ىستەرگە جولىققاندا ونى شەشىم ەتە الماي دىڭكەم قاتادى. ەگەر ۇكمەت شىنايى ءمان بەرسە، قازاق ەمشىلىگىن بيىك ورەگە كوتەرۋ تالابى ويىمدا بار. سونى ىسكە اسىرۋعا دارمەن جوق بولىپ وتىر.
الەش ەمشى 1990-جىلداردان باستاپ «ءايدىس اۋرۋىنىڭ ەمىن تابۋعا باس قاتىرا باستاعان. وسى ءبىر جان العىش دەرتتىڭ شيپالى ءدارىسىن تاپسام، ادامزات ومىرىنە اراشاشى بولسام دەپ تالاي كۇندى باتىرىپ، تالاي تاڭدى ۇيقىسىز اتىردى. اناۋ ءبىر جىلى قاتتى قالجىراۋدىڭ سالدارىنان قان قىسىمى كۇرت جوعارلاپ، جارىم دەنەسى سالدانىپ، ءتىل اۋىزدان قالىپ، توسەك تارتىپ جاتىپ قالىپ دوحتىرلار باسىن اپىرەس جاساماقشى بولعاندا اپىرەس جاساتۋدان باس تارتىپ ۇيىنە قايتىپ كەلىپ، ءوزىن- ءوزى ەمدەپ-دومداپ جانى جار قاباقتان قالدى.
ول ءبىراز ساۋىعا سالىپ، زەرتتەۋ جۇمىسىن تاعى دا جالعاستىرا بەردى. ول «ءايدىس اۋرۋىنىڭ» ەمىن تابۋدىڭ قاربالاستىعى بارىسىندا نەداۋىر اۋىرتپاشىلقتاردى باسىنان وتكەردى. ونەر يەلەرىنىڭ ابىسىنداي سىرشىلى، كۇندەستەي كۇنشىلدىگى قالعان با؟ ءىشىنارا ادامدار ونى سىلتىڭ قىپ «سەن باسقا شيپاگەرلەردەن استىم دەگەن كۇندەدە حالقاراداعى نە ءبىر اتاقتى مامانداردان ارتىق ەمەسسىڭ، سەنىكى قۇر ارامتەر بولعاندىق» دەپ كەلەكە ەتىستى. ءبىراق، مەيلى قانداي كەدەرگىلەر بولسادا وسىبىر توتەنشە كۇردەلى جۇمىس ۇستىندە الەكەڭ العان بەتىنەن قايتپادى. زەرتتەۋىن جالعاستىرا بەردى.
دەسەدە، باسقالاردىڭ مازاقتاۋىمەن جۇمىستىڭ جاپالعى قاباتتاسىپ كەتكەندە الەكەڭە قيىنعا سوقتى. تاجىريبەسى ءساتىسىز بولعان كەي كەزدەرى «اكە- اۋ، وسى مازاقتاۋشىلاردىڭ ايتقاندارىنىڭ دا جانى بار ما قالاي؟»-دەپ تە ويلادى. ءبىراق تورىقپادى. «زەرتتەۋ جۇمىسىن ءساتتى ورىنداماي تىنبايمىننان» جازبادى. وسىبىر قياعا تارتقان قيالدىڭ مازالاۋىمەن 20 جىل تولعاتتى. «قيال قۇدىرەتى-بىلىمنەن دە ماڭىزدى، ويتكەنى ءبىلىم شەكتى بولادى، قيال بۇكىل الەمدى وراپ جاتادى» دەيدى ەينشتەيىن.
الەكەڭ، ومىردەن، امالياتتان قاجىرلىلقپەن ۇيرەنۋدەن، ۇڭىلە زەرتتەۋدەن باس قاتىرا وي جۇگىرتۋ، قايتا-قايتا سىناقتان وتكىزۋ، سان مارتە تاجىريبە جاساپ، الۋان ءتۇرلى ءشوپتىڭ قاسيەتىن ايىرىپ «ءايدىستىڭ» ەمدىك ءدارىمىن اقىرى تاپتى. سونىمەن الەكەڭ ءايدىس اۋرۋىنا كىرىپتار بولعان ءبىر ايەلدى ءبىر جىل داۋالاپ 2014-جىلى 4 اي ىشىندە قۇلانتازا ساۋىقتىردى. قازىر ول ايەلدىڭ قولىندا جوعارى دارەجەلى ەمحانانىڭ بۇرىنعى قويعان دياگنوزىمەن بيىل قايتا تەكسەرىپ جازىلعانداعى جايلى كۋالىگى بار.
«مەنىڭ ومىرىمە نۇر، كوڭىلىمە گۇل سىيلاعان، ايقپاس دەرتتەن قۇتقارىپ، جارىق دۇنيەنىڭ جازىنا اكەلگەن الەش اكەمە مىڭ دا مىڭ راحىمەت!».
مىنە بۇل ايقپاس اۋرۋدان ايىققان الگى ايەلدىڭ جۇرەك جاردى قۋانشى، الەش ەمشى قازىر «ءايدىس» اۋرۋىنا شالدىققان 4 ادامدى جالعاستى داۋالاۋ ۇستىندە. مۇبادا الەكەڭنىڭ وسى زەرتتەۋ جەتىستىگى ۇرتىس جالعاستىرسا، ادامزات «ءايدىس» سىندى جان العىش دەرتكە قوش ايتۋى مۇمكىن. عالىم دەگەنىمىز تەك كوپ وقىعان دەگەن ماعانانى بەرمەيدى. وقۋى قانشا جوعارى بولعانمەن سول وقۋدى تولىق بويىنا ءسىڭىرىپ جاسامپازدىقپەن قولدانىپ، جاڭالىق اشا الماعان ادامدار ەشقاشان دا عالىم بولا المايدى. كوپ وقىماعانىمەن الەشتە ءومىر مەكتەبىنەن جالىقپاي ۇيرەنىپ، ەرىنبەي ەڭبەكتەنىپ، ءبىر ىسكە زور ۇمىتكەرلىكپەن بەل بايلاپ، باتىلدىقپەن كىرسكەندىكتەن عانا تابىسقا جەتىپ وتىر. ەشقانداي ءبىر ايگىلى عىلىم ورداسىندا وقىپ كورمەگەن.
مۇسىلمان مەدينتسياسىنىڭ اتاسى - يبىن سينا دا، تۇرىك حالقىنا اڭىز بولعان لۇحمان حاكىم دە، قىتاي ەمشىلىگىنىڭ نەگىزىن سالعان حۋاتو مەن لي شىجىن دە وقۋمەن ەمەس، زەرتتەۋمەن تۇجىرىمداۋمەن مىڭ قايتارا جۇرگىزگەن قاجىرلى تاجىريبەلەرىنىڭ ارقاسىندا عانا عىلىمنان ورىن العان ەدى. ەندەشە مىناۋ قازاق ەمشىسى الەشتىڭ ۇشان-تەڭىز بىلىمىمەن ىسكە اسىرعان تاجىريبەلەرى دە ءدال وسى ۇردىسپەن العا باسقان شيرەك عاسىردان ارتىق جانكەشتى زەرتتەۋىنىڭ ناتيجەسى ەمەس پە؟
تاپقىرلىق تالماي تالاپتانۋدى قاجەت ەتەدى. جاسامپازدىق جاراتۋ -كورىنگەننىڭ قولىنان كەلە بەرمەيدى. ومىردەن، امالياتتان، ۇڭىلە زەرتتەپ، باس سىناقتان وتكىزۋدەن كەلەدى. ءيا، ادامدا ۇلى ماقسات، قاجىماس قايرات بولسا، تابىسقا جەتپەي قويمايدى. قاجىر-قايراتىمەن تابىسقا جەتكەن الەكەڭنىڭ قولعا العان جۇمىسىن تاباندىلىقپەن، قاجىرلىقپەن جالعاستىرا بەرۋىن، تابىستان تابىسقا جەتە بەرۋىن تىلەر ەدىك.
جالەل نۇرتالىپ ۇلى
كۇنەس اۋداندىق راديو- تەلەۆيزيا مەكەمەسى
Abai.kz