قازاقتارعا قان جاعىنان قالماقتار مەن باشقۇرتتار جاقىن ەكەن

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - جۇمىر جەردەگى جۇرت قازاق قانىنىڭ تازالىعىنا ءتانتى بولادى.

ولاي بولاتىن ءجونى دە جوق ەمەس. ەجەلگى كەزەڭنەن بەرى ءبىزدىڭ بابالارىمىز جەتى اتا زاڭدىلىعىن ساقتادى. سونىڭ ارقاسىندا ۇلتىمىزدىڭ قان تازالىعى الەم جۇرتشىلىعىن تاڭعالدىرىپ كەلەدى.

جاسىرىپ- جاباتىن نەسى بار، دۇنيە جۇزىندە مۇنداي زاڭدىلىقتى ساقتاپ جۇرگەن ۇلت پەن ۇلىس سانى نەكەن-ساياق. ءتىپتى، جوققا ءتان دەسەك تە ارتىق ەمەس. ابىز دالامىزدا اڭىزعا اينالعان ءۇردىس قانشاما عاسىر بويى ەشبىر بۇزىلماستان سول كۇيىنشە ساقتالىپ وتىر. جەتى اتا تۇگىلى جەتپىس جەتى اتا جەتسە دە، ءبىزدىڭ قازاقتا ءبىر-بىرىمەن قۇدا بولىپ، ءتوس ءتۇيىستىرىپ جاتقان ەشكىم جوق.

رۋىنا بايلانىستى ءالى كۇنگە دەيىن ءبىر-بىرىمەن قىز الىسپاي كەلەدى. قازىر ونى جۇمىر جەردەگى بارلىق ۇلتتار ۇلكەن قىزىعۋشىلىقپەن قاراپ كەلەدى. «الاش ايناسى» ءتىلشىسى قازاقتىڭ قانىنىڭ قۇرامىن زەرتتەپ كورگەن ەدى.

جالپى العاندا، قان ماسەلەسىنە نەمقۇرايلى قاراۋعا بولمايدى استە. ويتكەنى، ەجەلدەن كەلە جاتقان تامسىلدەر بارشىلىق. ماسەلەن، ىزگى ىستەر جاساعان ازاماتتاردى تەگىنە تارتىپ تۋعان عوي دەپ جاتادى. راسىندا، ولاردىڭ اتا-بابالارى ەلدىڭ العىسىنا بولەنگەن، حالىقتىڭ قوشەمەتىن يەلەنگەن ابزال ازاماتتار بولادى.

وسىلايشا كەيبىر قاسيەتتەر ۇرپاقتان ۇرپاققا جالعاسىپ، ەلدىڭ ريزاشىلىعىنا بولەنىپ جاتاتىن جاندار كوپ دەسەك تە بولادى. زامان قالاي قۇبىلسا دا، ءبىز سونداي ىزگىلىكتى ىستەردى جادىمىزدان جوعالتا قويماعانىمىز ابزال. ونى كەيىنگى ۇرپاقتىڭ قۇلاعىنا قۇيىپ، ۇرپاقتان ۇرپاققا جالعاستىرا تۇسكەنىمىز ابزال. سونداي-اق، حالقىمىزدا «قانىنا تارتپاعاننىڭ قارى سىنسىن» دەگەن ناقىل دا ايتىلادى. ولاردىڭ ءاربىرىنىڭ سىرىنا ۇڭىلسەڭىز، ءوز ءومىرىڭ ءۇشىن كوپتەگەن قاجەتتى دۇنيەلەردى جادىڭا توقۋعا ابدەن بولادى.

مەديتسينالىق تىلدە تۇسىندىرە كەتەتىن بولساق، ول اعزاداعى سۇيىق ورتانىڭ ءبىرى سانالادى. قان تامىرلاردىڭ تۇيىق جۇيەسىن بويلاي اعىپ، تاسىمالداۋ قىزمەتىن اتقارىپ، بارلىق مۇشەلەردىڭ جاسۋشالارىنا قورەكتىك زاتتار مەن وتتەگىن جەتكىزەدى. سونىمەن قاتار، تىرشىلىك ارەكەتىنىڭ ونىمدەرىن ءزار شىعارۋ مۇشەلەرىنە تاسىمالدايدى. ورگانيزمدەگى بيولوگيالىق ارەكەتشىل زاتتاردىڭ گۋمورالدىق رەتتەلۋ قىزمەتى قاننىڭ قاتىسۋىمەن ىسكە اسادى.

قان اعزانىڭ ينفەكسيادان قورعانىش رەياكسياسىن قامتاماسىز ەتەدى. ەرەسەك ادام اعزاسىندا شامامەن بەس ليتر قان بولادى. ونىڭ نەگىزگى بولىگى جاسۋشا ارالىق سۇيىق زات -پلازمادان قۇرالادى. ترومبوتسيتتەر سۇيەكتىڭ كەمىك مايىنداعى جاسۋشالاردان تۇزىلەدى. ولاردىڭ جەتىلۋى، قورعا جينالىپ، بۇزىلۋى باسقا مۇشەلەردە وتەدى. پلازما نەگىزىندە ەرىگەن ورگانيكالىق جانە بەيورگانيكالىق زاتتارى بار سۋدان تۇرادى. ونىڭ قۇرامىنىڭ وزگەرۋى اعزا ءۇشىن وتە ءقاۋىپتى. قانعا ۇزدىكسىز كوپتەگەن زاتتاردىڭ قوسىلۋىنا قاراماستان، پلازمانىڭ قۇرامى وزگەرمەيدى. پلازماداعا ارتىق زاتتار ءزار شىعارۋ مۇشەلەرى ارقىلى شىعارىلادى: قان وكپەدە كومىرقىشقىل گازىنان، ال بۇيرەكتە-سۋدىڭ ارتىق مولشەرى مەن وندا ەرىگەن مينەرالدى تۇزداردان ارىلادى. قاندى زەرتتەيىن عىلىمدى سەرولوگيا دەپ اتايدى، ول يممۋنولوگيانىڭ ءبىر سالاسى سانالادى.

شىنىن ايتۋ كەرەك، ءبىزدىڭ قازاق قوعامىندا بۇل باعىتتا قانداي زەرتتەۋ جۇرگىزىپ جاتقانىنان ءبىز بەيحابارمىز. بالكىم، بۇل سالا بىزدە كەنجەلەپ قالعان دا بولۋى ابدەن مۇمكىن. دەسە دە، الەمنىڭ كەيبىر ەلدەرىندە وعان ەرەكشە ءمان بەرىپ قاراپ كەلەدى. اسىرەسە، وركەنيەتتى مەملەكەتتەردە وعان ايرىقشا نازار اۋدارادى. ارينە، ءبىز بۇل تۇرعىدا ەشقانداي شارۋا اتقارىپ جۇرگەن جوقپىز دەۋىمىز بەكەرشىلىك بولار. قازاقتىڭ انتروپولوگيا سالاسىنا ولشەۋسىز ەڭبەك سىڭىرگەن ورازاق سماعۇلوۆ اعامىزدىڭ مەرزىمدىك باسىلىم بەتتەرىندە جاريالانعان ماقالارىنان حالقىمىز تۋرالى ءبىرلى- جارىم دەرەكتەردى وقىپ قالامىز. ودان وزگە شىعىپ جاتقان دۇنيەلەر جوقتىڭ قاسى. بۇرىنعى جىلداردا وزگەنىڭ تاساسىندا قالىپ كەلدىك.

الايدا، سوڭعى جيىرما جىلدا ءبىزدىڭ ماڭدايىمىزعا تاۋەلسىز ەل اتانۋ باعى بۇيىرىپ، بۇگىنگى تاڭدا جەر- الەمدەگى جۇرتقا بوداندىق بۇعاۋىنان بوساعان ازات مەملەكەت رەتىندە تانىلىپ وتىرمىز. بۇل-ءبىز ءۇشىن وتە قۋانتارلىق جاعداي. ارينە، ءاربىر ءوزىنىڭ وتكەنىنە ۇڭىلەدى، ءبىز بۇرىنعى جىلداردا قانداي بولدىق دەگەنگە كوز جىبەرىپ قارايدى. ءبىزدىڭ دە وزگەنىڭ الدىندا كەۋدە كەرىپ كورسەتەتىن ماقتانىشىمىز كوپ-اق. دەگەنمەن، ءبىز سونداي اسىل دۇنيەلەردىڭ باعاسىنا جەتە الماي كەلە جاتىرمىز. ۇلتىمىز ءۇشىن ۇپاي تۇگەلدەيتىن قانشاما جاقسى جاعدايلار بار. سونىڭ ءبىرى-قان تازالىعى. وسىعان قاراماستان ءبىزدىڭ قانىمىز قانداي؟ ءبىز قانداي ۇلتتارعا تۋىسقانبىز، قان جاعىنان كىمدەر بىزگە جاقىن دەگەن ساۋالدار ءبىزدى ۇنەمى مازالايدى. وسىعان كەلگەندە ەرىكسىزدەن كۇمىلجىپ قالاتىن ادەتىمىز تاعى بار. ويتكەنى، قولىمىزدا ەشقانداي دەرەك جوق. اڭگىمە ايتاتىن بولسا دا، قۇر سوزبەن قۋىرداق قۋىرماي، دەرەككە سۇيەنە وتىرىپ، «بىزدەر وسىنداي بولعانبىز» دەپ ەل-جۇرتتىڭ الدىندا ءمالىم ەتىپ جاتساق، قانداي عانيبەت بولار ەدى.

انتروپولوگيا عىلىمىنىڭ اۋقىمى ۇلكەن سالا. ول انا قۇرساعىنا پايدا بولعان بالادان ادام قاڭقاسىنا دەيىن زەرتتەي بەرەدى. بۇگىنگى زاماننىڭ تەحنيكاسى دەگەنىڭىز، كەز-كەلگەن ءتۇيىندى تاقىرىپتى تارقاتۋعا مۇمكىندىك تۋعىزىپ وتىر. سونىڭ ناتيجەسىندە ءپاني جالعاننان ءوتىپ، ماڭگىلىك مەكەنىندە جاتقان قاڭقانىڭ ول جەردە قانشا جاتقانىن تاپ باسىپ ايتۋعا ابدەن بولادى.

وسىنداي نەگىزدەرگە سۇيەنگەن و. سماعۇلوۆ اعامىز كەيبىر ازاماتتاردىڭ قازاق دەگەن بيولوگيالىق تۇرعىدا جوق ۇلت دەپ اۋىزدىعا ءسوز بەرمەي جۇرگەن كەيبىر توعىشار پىكىر ايتۋشىلاردىڭ پىكىرىن جوققا شىعارادى. ءتىپتى، ونداي ازاماتتاردىڭ اراسىندا ءبىزدىڭ ۇلتتى موڭعولدار نەمەسە قالماقتاردىڭ ۇرپاعى دەپ ايتاتىندار دا كەزدەسەدى. ونىڭ بارلىعى بەكەرشىلىك ەكەن. ول كىسى ەلىمىزدىڭ بارلىق وڭىرىندەگى قازاقتاردىڭ بەينەلەرىن، قان جۇيەلەرىن، ءتىس قۇرىلىستارى، تەرى بەدەرلەرى، ءدام سەزىمدەرىنە دەيىن زەرتتەگەن ەكەن. سونىڭ ناتيجەسىندە ءبىر عىلىمي ەڭبەك دايىنداعان.

ورازاق اعامىز ۇزاق جىلدار بويىعى ەڭبەگىندە ەلىمىزدىڭ بارلىق وڭىرىندە ارالاپ، وندا تۇراتىن ادامداردى جان-جاقتى زەرتتەپ قايتقان. ناتيجەسىندە بازبىرەۋلەر ايتىپ جۇرگەندەي، قازاقتىڭ قانى ءبىر-بىرىنە سايكەس كەلمەيدى ەمەس، كەرىسىنشە ولاردىڭ ءبىر-بىرىنەن ەشقانداي ايىرماشىلىعى جوق ەكەنىنە كوز جەتكىزگەن. قازاق دەگەن انتروپوليالىق تۇرعىدان وسىدان 4 مىڭ جىلدان بەرى ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتقانى دالەلدەنگەن.

جالپى العاندا، قازىرگى قازاقتاردىڭ بەينەسىندە كونە ەۆروپويدتىق جانە كىرمەلىك جاساعان موڭعولويدتىق ەلەمەنتتەر قاتار كەلەدى. ادامزات نەگىزىندە ءۇش راساعا (ناسىلگە) بولىنەدى. اعامىزدىڭ ايتۋىنشا، ءبىزدىڭ اتا- بابالارىمىز وسىدان 4 مىڭداي جىل بۇرىن تازا ەۆروپويد بولعان كورىنەدى. ول كىسى قاڭقا مەن دەنە قۇرىلىسىنا كەلگەندە بىزگە قىرعىز بەن نوعايدىڭ جاقىندىعىن ايتادى. قان جاعىنان بىزگە جاقىنى باشقۇرتتار مەن قالماقتار ەكەن.

بۇل تاقىرىپتى ءبىز جۇيەلى تۇردە جالعاستىرا بەرگەنىمىز ارتىق ەمەس. ويتكەنى، سول ارقىلى ەجەلگى كەزەڭنەن بەرگى بەت-بەينەمىزدى تانىپ، ۇلتتىق ەرەكشەلىگىمىزدى ساراپتاي الامىز ەمەس پە؟ ..

«الاش ايناسى»