وزگە ەلدە قازاقتى ۇلىقتاپ جۇرگەن قانداس نەمەسە ەلتونداعى ەتنواۋىل - فوتو

استانا. قازاقپارات - ەل اراسىنداعى ۇلتجاندى ازاماتتاردىڭ اۋزىنان رەسەيدە قازاقتىڭ سالت-ءداستۇرى مەن مادەنيەتىن ۇلىقتاپ جۇرگەن قانداسىمىز بارىن ەستيتىنمىن. اتى - سماعۇل. سول جىگىتتى ىزدەپ، جاقىندا رەسەيدىڭ ەلتون ەلدى مەكەنىنە باردىق.

ءبىز ەلتونعا جەتكەنشە ىمىرت ءۇيىرىلدى. ۆولگوگراد وبلىسىنا قارايتىن بۇل سەلودا ءتورت مىڭداي تۇرعىن بولسا، ونىڭ 70 پايىزى قازاقتار ەكەن. قاراڭعى كوشەدە ورىس جىگىتى كەزىكتى. ونى توقتاتىپ، سماعۇلدىڭ ءۇيىن سۇرادىق. ول كولىگىمىزگە وتىرىپ، مونتايەۆتىڭ قاقپاسىنا دەيىن جول كورسەتىپ باردى.

سويتسەك، سماعۇل تەك اۋىلداستارىنا عانا جاقىن تانىس ەمەس، ونىڭ ۇيىندە الەمنىڭ 26 ەلىنىڭ وكىلى قوناق بولىپتى. تۇندەلەتىپ كەلگەن ءبىزدى دە ول جاتىرقاماي قارسى الدى.

- اتا- بابام بوكەي ورداسىندا تۇرعان ەكەن. سوناۋ وتىزىنشى جىلدارداعى دۇربەلەڭدە ماسكەۋدىڭ جانىنا جەتىپ قونىس تەۋىپتى. كەيىن اتامەكەنگە قاراي جاقىنداپ، مەن وسى ەلتوندا دۇنيەگە كەلىپپىن.

اكەم ۇلى وتان سوعىسىنا قاتىسقان مايدانگەر بولاتىن. مايداننان امان ورالعان سوڭ ۇيلەنىپ، ون ەكى ۇل مەن قىز تاربيەلەپ ءوسىردى. مەن 1983 - جىلى شاڭىراق كوتەردىم، راۆيل ەسىمدى ۇلىم، گۇلميرا دەگەن قىزىم بار. ايەلىم زۋحرا - ورتا مەكتەپتە مۇعاليما. ءوزىم دە 28  جىل مەكتەپتە ەڭبەك ءپانىنىڭ مۇعالىمى بولدىم، - دەدى ءۇي يەسى قىسقاشا ءوزى تۋرالى.

ول ون جىل بۇرىن كيىز ءۇي ساتىپ الىپ، ونى اۋلاسىنا تىگىپ قويادى.

العاشقى تاماشالاۋشىلارى - ءوز بالالارى مەن مەكتەپتەگى وقۋشىلار ەكەن. «ءسويتىپ، ۇمىتىلا باستاعان قازاقتىڭ سالت-ءداستۇرىن جاڭعىرتپاق بولدىم. كەيىن تاعى ءبىر كيىز ءۇي الىپ، ونى مۋزەي جاسادىم. ونىڭ ىشىندە بابالارىمىز قولدانعان بارلىق بۇيىم بار»، - دەيدى سماعۇل قۇرمانعالي ۇلى.

ءبىز قارا سۋىق باستالعان قاراشادا بارعان ەدىك. سوندىقتان كيىز ۇيلەر اۋلاداعى سارايعا جينالىپ قويىلعان ەكەن. ول ساراي ەلتون وڭىرىنەن سىر شەرتەتىن ولكەتانۋ مۋزەيى بولىپ شىقتى. كىرگەننەن ميلليونداعان جىلدار بۇرىنعى جانۋارلاردىڭ قاڭقاسى كوزگە ءتۇستى.

تاسقا اينالعان ءتۇرلى تەڭىز جاندىكتەرى. ءمۇيىزتۇمسىقتىڭ سۇيەگى...

بۇلاردىڭ بارلىعى ەلتون كولىنىڭ اينالاسىنان تابىلعان ەكەن. كەرەگەگە قازاق حان-سۇلتاندارىنىڭ، بيلەرىنىڭ سۋرەتتەرى ىلىنگەن. حالقىمىزدىڭ وتكەن عاسىرلاردا قولدانعان بۇيىمدارى: كەبەجە، قول ديىرمەن، الاشا توقيتىن ستانوك، كەلى، تورسىق ءوز جاراسىمىن تاپقان. اڭ تەرىلەرىندە ەسەپ جوق. بۇركىت تە تۇعىرىنا قونعان.

الماتىعا ارنايى بارىپ، قازاق حالقىنىڭ مۋزىكالىق اسپاپتارىن جاساۋ تەحنولوگياسى جايلى كىتاپ تاۋىپ الىپ، ءوز قولىمەن جەتىگەن، اساتاياق، شەرتەر، سىبىزعى، تۇياق جاساعان.

«قىزىعۋشىلىعى بار بالالاردى قامىستان سىبىزعى، ىسقىرىق جاساۋعا ۇيرەتۋدەمىن»، دەيدى كەيىپكەرىمىز. توردە قوبىز بەن دومبىرا تۇر.

ودان كەيىنگى عاسىرلارداعى تاريحتان سىر شەرتەتىن بۇيىمدار دا كوزگە وتتاي باسىلادى. ەسكى پاتەفون، كونە جيھازدار. ءارتۇرلى كەزەڭنەن حابار بەرەتىن تۋلار، فوتوسۋرەتتەر، پلاكاتتار. سوعىس كەزىندەگى وسى ايماقتان تابىلعان جاۋىنگەرلەردىڭ جەكە زاتتارى، كيىمدەرى، قارۋ-جاراقتارى، كارتالار، سنارياد قالدىقتارى...

سماعۇلدىڭ اۋلاسىندا ەكى تۇيە بار. ونىمەن نە ىستەيدى دەيسىز عوي؟ اۋىلدىڭ ىرگەسىندە - تۇزدى ەلتون كولى. بۇل ەۋروپاداعى كولەمى ەڭ ءىرى مينەرالدى كول، قورىنىڭ مولدىعى جونىنەن الەمدە دە ساناۋلىلار قاتارىندا.

«كولدىڭ اتاۋى قازاقتىڭ «التىن نۇر» دەگەن سوزىنەن شىقسا كەرەك»، دەلىنگەن رەسەيلىك زەرتتەۋ ەڭبەكتەردە. اۋماعى 152 شارشى شاقىرىمدى الىپ جاتقان كول تۇزدىلىعى مەن بالشىعىنىڭ ەمدىك قاسيەتى جونىنەن سينايداعى ءولى تەڭىزدەن اسىپ تۇسەدى.

بۇل جەردە 1882 - جىلعا دەيىن تۇز وندىرىلگەن بولسا، 1910 - جىلدان باستاپ ساناتوري جۇمىس ىستەپ كەلەدى. سماعۇل سول ساناتوريگە دەمالۋعا كەلگەندەردى تۇيەگە جەگىلگەن اربامەن ۇيىندەگى ەتنوگرافيالىق ورتالىققا، مۋزەيگە اكەلەدى.

ارينە، الەمنىڭ باسقا تۇكپىرىنەن كەلگەن دەمالۋشىلار ءۇشىن تۇيەمەن ءجۇرۋدىڭ ءوزى قىزىق. سماعۇلدىڭ ءۇش-ءتورت ساعاتتىق باعدارلاماسى كيىز ءۇيدىڭ ىشىندە قازاقتىڭ مادەنيەتى مەن سالت-ءداستۇرىن اڭگىمەلەۋدەن باستالادى.

قازاقى داستۇرمەن تاباق تارتادى. ۇلتىمىزدىڭ باس ۇستاتۋ، جىلىك تارتۋ داستۇرىمەن تانىستىرىپ، الدارىنا قويعان ۇلتتىق تاعامداردىڭ ءارقايسىسى تۋرالى تۇسىنىك بەرەدى. قازاقتىڭ ءان-كۇيىن تىڭداتادى. مۋزەيىن ارالاتادى. كادىمگىدەي ەتنوتۋريزم. ءبىر جاعىنان كاسىپ. بۇعان دەيىن سماعۇلدىڭ بۇل «التىن-نۇر» قازاق مادەني ورتالىعىنا الەمنىڭ 26 ەلىنەن تۋريستەر كەلگەن. انگليا، گەرمانيا، فرانسيا، كانادا، پورتۋگاليا، گوللانديا، قىتاي، فيليپپين، ۆەتنام... ەستەلىك كىتاپشادا نەشە ءتۇرلى ەلدىڭ تۇرعىنى ءتۇرلى تىلدە قولتاڭبا قالدىرعان.

سماعۇل كەلە-كەلە تۋريستەرگە ارناپ اۋلادان ورىس حالقىنىڭ اعاش ءۇيىن دە سالادى. كىرىپ كەلگەندە بۇل جەر دە ەرەكشە اسەر بەرەدى. قۇددى ءبىر ورتا عاسىرلىق ەرتەگىلەردە سۋرەتتەلەتىن ورىس شارۋاسىنىڭ ۇيىنە كىرگەندەي بولاسىز. مۇنداعى ەڭ ەسكى بۇيىمدار - حريستيانداردىڭ يكونى، پاتشا زامانىنداعى بيبليا كىتاپتارى. جۋىردا سماعۇلدىڭ ۇيىنە اتباسىن تىرەگەن ساياحاتشى فەدور كونيۋحوۆ الەمنىڭ بارلىق مۇحيتتارىن كەسىپ وتكەندە جانىندا بولعان يكونىن دا وسى جەرگە قويىپ كەتكەن. قىش قۇمىرالار.

اعاش ىدىستار. كونە ساماۋىرلار. ۇتىك ويلاپ تابىلماس بۇرىن كيىم قىرتىسىن تەگىستەگەن قۇرال - رۋبەلگە شەيىن بار. شوق سالاتىن ۇتىكتەردىڭ نەشە اتاسى تۇر. ەرتە زامانداعى جيھازدار. ەسكى قاعاز اقشالار مەن تيىندار. وتكەن عاسىرلارداعى فوتوسۋرەتتەر. كونە كوزىلدىرىك. قامىستان توقىلعان اياق كيىم - شاركەيلەر. ءبارىن سانامالاپ شىعۋ قيىن. سىرتتا اربا، ات ابزەلدەرى، ەڭبەك قۇرالدارى. كەلگەن ادامدار: «مۇنداي اعاش ءۇيدى ماسكەۋ ماڭىنان دا تاپپايسىز. ءوز قازاعىڭنىڭ سالتىن ۇلىقتاعانىڭ ءوز الدىنا، ءدال وسىلاي ورىس ءداستۇرىن ۇلىقتاعان ورىس جوق»، دەپ تاڭعالىپ جاتادى ەكەن.

- ۇيىمە گۋبەرناتور كەلگەندە قويدىڭ باسىن ۇستاتتىم. قازاقتىڭ ءان-كۇيىن تىڭداپ، ءبيىن دە تاماشالادى. مۇندا كەلگەندەردىڭ قازاق حالقىنا دەگەن كوزقاراسى وزگەرىپ شىعادى. كوپشىلىگى ءبىزدىڭ داستۇرىمىزدەن، ۇلتتىق تاماعىمىزدان حابارسىز عوي. ۆولگوگرادتان بيزنەس وكىلدەرى كەلگەن بولاتىن.

رەسەيدىڭ بيزنەس اكادەمياسىندا بولدىم، ولار بىرلەسىپ بيزنەس-جوسپار جاساعىسى كەلەدى. ال مەن ەتنوورتالىقتىڭ جۇمىسىن دامىتسام با دەيمىن. قازاقتىڭ جايلاۋدا قالاي ءومىر سۇرگەندىگىن كورسەتكىم كەلەدى. ول ءۇشىن ەلتون كولىنىڭ جاعاسىنان جەر الىپ، كيىز ۇيلەر تىگىپ، كىشىگىرىم اۋىل تۇرعىزۋدى ارماندايمىن. ول جەرگە كەلگەن حالىق قازاقتىڭ مالدى قالاي باعىپ، بيەنى قالاي ساۋىپ، باۋىرساقتى قالاي پىسىرگەنىن، كيىزدى قالاي باسىپ، قالاي تەكەمەت باسقانىن، ۇستالىق ونەرىن، ۇلتتىق ويىندارىن، ءبارىن-ءبارىن كورسىن دەيمىن، - دەيدى سماعۇل.

ونىڭ بۇل ويىن گۋبەرناتور سەرگەي بوجەنوۆ تە قولداعان سىڭايلى. رەسەيلىك عالىمدار ەلتون كولىنىڭ تابيعي قالپىن ساقتاۋعا كۇش سالۋدا. سماعۇلدىڭ جوباسىن ولار دا قولداۋدا. ەلتون جانىنان تابيعي پارك اشىلعان. قىدىرىپ، دەمالۋعا، ەمدەلۋگە كەلەتىندەر كوپ.

«قازىرگى بار ماقساتىم - جوعارىدا ايتىلعان قازاق ەتنواۋىلىن سالۋعا رۇقسات الۋ. ءوز كۇشىمىزبەن قازاق دياسپوراسىنىڭ ۇيىمىن قۇردىق. وعان حالىق مەنى ءتوراعا قىلىپ سايلادى. ەندى زاڭدى كۇشىمىز بولادى. بارىنشا تىرىسۋدامىن. قازاقستانمەن بايلانىس بار»، دەدى سماعۇل مونتايەۆ.

-  بيىل ايگىلى فرانسۋز جازۋشىسى الەكساندر ديۋمانىڭ ەلتونعا كەلگەنىنە 155 جىل تولماق. وسىعان بايلانىستى ءتۇرلى شارالار ۇيىمداستىرىپ، تۋريستەردى كوبىرەك تارتپاق ويدامىز. ەلتون - ەرەكشە كول. ونىڭ قايتالانباس تابيعات بايلىعىن كەيىنگى ۇرپاققا سول كۇيىندە جەتكىزۋىمىز كەرەك. جوسپار كوپ. ۇكىمەت كومەكتەسسە ءبارى دە ورىندالادى دەگەن سەنىمدەمىن»، دەپ ءسوزىن اياقتادى، ۇلكەن ىستەر تىندىرىپ جۇرگەن قانداسىمىز.

كەتەرىمىزدە بىزگە ول جۇبان مولداعاليەۆ پەن مۇحتار شاحانوۆتىڭ قازاقتىڭ قازاقتىعىن تانىتاتىن ولەڭدەرىن وقىپ بەردى.

مىنە، باسقا ەلدە جۇرسە دە بويىندا «قازاقپىن» دەپ اتويلاعان قانى بار وسىنداي ازاماتتارىمىز بار. وڭىرىمىزدە جوق ءوزىمىزدىڭ ەتنواۋىلىمىزدى كورۋگە وزگە ەلگە باراتىن كۇن دە الىس ەمەس سياقتى، اعايىن...

 

 

blogtime